MILIED MALTI

 

Presepju Malti

Jum wara jum, ġimgħa wara ġimgħa, xahar wara xahar u nistgħu ngħidu li gerrbet sena oħra, sena li bdejnieha f’pandemija u fl-istess pandemija sejrin intemmuha. F’dawn il-jiem ta’ festi li ġejjin minkejja li f’sitwazzjonijiet normali jkunu jiem ta’ ħruġ, laqgħat, festeġġjamenti u x’naf jien, din is-sena żgur li jkun hawn ħafna li jippreferu jibqgħu ġewwa darhom. Li tgħaddi dawn il-festi f’darek, ma’ tal-familja, ma hijiex xi ħaġa kerha. Wara kollox dawn huma festi li jressquna lejn il-familja, festi li nistgħu ngħadduhom id-dar.

It-Taljani għandhom qawl li jgħid: “Natale con i tuoi, Pasqua con chi vuoi”, il-Milied għaddieh ma’ tal-familja imbagħad l-Għid il-Kbir għaddieh ma’ min trid. Kemm jagħmel sens dan il-qawl u għandu mnejn din is-sena aktar minn qatt qabel, Għandna mnejn din is-sena nerġgħu ngawdu xi ftit minn dak il-Milied li konna ngħixu fi tfulitna, Milied li aktarx insejna t-togħma tiegħu.

Drawwiet Maltin

Aħna l-Maltin għandna għal qalbna ix-xena tat-twelid ta’ Ġesù. Minkejja li l-presepju ma għandux oriġini Maltija, xorta waħda din id-drawwa ħadnieha mingħand il-ġirien tagħna t-Taljani u għamilnieha tagħna wkoll. Mhux talli għamilnieha tagħna, imma ma nkunx qed niżbalja jekk ngħid li llum aktar komuni ssib presepju f’dar Maltija milli f’waħda Taljana.

Purċissjoni tal-Bambin

Żewġ drawwiet uniċi ta’ pajjiżna huma l-purċissjoni tal-Bambin Ġesù u l-prietka tat-tifel fil-quddiesa ta’ nofsillejl. Dawn iż-żewġ drawwiet raw tibdil matul is-snin u din is-sena l-purċissjoni tal-Milied tat bidu għal argument tabilħaqq bis-sens. Ladarba saret il-mixja ta’ solidarjetà tal-President, għaliex ma għandhiex issir il-purċissjoni tal-Bambin? Jekk dħalna fir-raba’ mewġa tal-pandemija tal-covid 19, dħalna kollha kemm aħna, il-virus ma jagħmilx distinzjoni bejn purċissjoni organizzata mill-Museum jew minn mixja organizzata mill-President tar-Repubblika! Intant ma rridx nintilef fuq dan l-argument għax hu twil ħafna. Kien hemm lokalitajiet li l-purċissjoni tal-Bambin ilha li spiċċat għax il-qasam tal-Museum kellu jagħlaq, biss ix-xewqa għal dik il-purċissjoni għadha tinstab fil-qalb ta’ kull Malti ta’ ċerta età għax din hija purċissjoni li toħodna lura fiż-żmien u terġa’ ġġibna tfal fil-fond ta’ qalbna. Rigward il-prietka tat-tifel ngħidu li llum ma għadiex issir biss minn tifel imma spiss qed naraw xi tifla tagħmilha. Personalmet ma tantx naqbel ma’ din il-bidla u ser ngħid għalfejn. Il-prietka tat-tifel inħolqot aktar bħala att mhux liturġiku. It-tifel kien jimita lill-qassis u aktar milli għall-kontenut in-nies tiggosta l-ġesti li jagħmel dan it-tifel għax tistħajlu qassis ċkejken. Issa ladarba qassisin nisa ma jeżistux fil-Knisja Kattolika, meta tifla tagħmel il-prietka titlef ħafna mill-iskop li għaliha nħolqot. Naf li ħa jkun hawn min ma jaqbilx miegħi, imma dan hu dak li nemmen jien u dawk li ma jaqblux miegħi għandhom dritt iżommu t-twemmin tagħhom.

Il-kċina Maltija

Qagħaq tgal-għasel

Ladarba l-Milied huwa festa tal-familja, ma jistax jonqos li l-ikel għandu parti importanti f’din il-festa. Il-kċina Maltija għandha numru ta’ riċetti marbutin ma’ dan iż-żmien sabiħ. Il-qagħaq tal-għasel huma ħelu tal-Milied minkejja li llum il-ġurnata nsibuhom matul is-sena kollha. Din hija ħaġa li tassew tħallini perpless għax il-prinjolata nsibuha biss fil-karnival, il-figolli nsibuhom biss fl-Għid il-Kbir u l-għadam tal-mejtin insibuhom biss f’Novembru. Allura ħelu tal-Milied bħalma huma l-qagħaq tal-għasel kif sirna nsibhom is-sena kollha? Ma’ qagħqa tal-għasel imbagħad tmur tajba skutella mbuljuta sħuna! Intant illum mal-ħelu Malti sirna nsibu wkoll il-kejk tal-Milied. Nemmen li dan daħal f’pajjiżna minħabba l-ħakma Brittanika. Aktar qrib tagħna bdejna ninportaw ukoll il-pannettone mill-Italja u llum dan sab ukoll postu fuq il-Mejda tal-ikla tal-Milied. Ngħid id-dritt, jien il-kċina Taljana nħobbha u dejjemm ngħid li hija l-itjeb kċina fid-dinja, imma bejn il-kejk tal-Milied u l-pannettone jkolli nistqarr li din id-darba jirbħu l-Ingliżi.

L-ikla tradizzjonali Maltija ta’ nhar il-Milied aktarx li huwa d-dundjan, biss illum issib ħafna li ma jiekluhx. Biex ngħidu d-dritt din id-drawwa daħlet fostna wkoll mill-Ingliżi. Id-dundjan sar jittiekel f’jum il-Milied f’bosta pajjiżi li bħalna kienu kolonja Brittanika. Dari d-dundjan ta’ jum il-Milied kien jittieħed il-forn biex jissajjar. Billi familti kienet familja ta’ furnara, għadni niftakar il-forn tan-nanniet b’xi għaxar jew tużżana dundjani lesti biex jiddaħħlu fil-forn tal-qiegħa. Minħabba li d-dundjan huwa tajra kbira u llum il-familji ma għadhomx numerużi bħal qabel, ħafna ma għadhomx isajruh, biss wieħed illum isib jixtri partijiet tad-dundjan u b’hekk ma jkollux għalfejn jixtri dundjan sħiħ. Imbagħad hemm min ma jiggustax il-laħam tad-dundjan allura f’jum il-Milied iħejji xi koxxa tal-majjal jew xi biċċa ħaruf. L-importatni li l-familja tkun flimkien dakinhar.

Dawn huma drawwiet, antiki kif ukoll ġodda, li jiffurmaw il-Milied Malti.

Nixtieq nieħu din l-okkażjoni biex nawgura lilkom ilkoll Milied hieni.

Fr Reno Muscat 

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 18 ta' Diċembru 2021

INBID SĦUN

 

Minkejja li pajjiżna ma huwiex xi wieħed minn dawk li t-temperatura fih tinżel taħt iz-zero u tkun kesħa xxoqq il-għadam, xorta waħda xitwa Maltija taf tkun xi ftit jew wisq kiefra. Il-Maltin ta’ dari kienu jilqgħu għal dawk il-ftit jiem li tabilħaqq tkun kesħa qalila billi jlestu ikliet aktar sħan. Xarba popolari mal-Maltin fil-jien kesħin kienet l-imbuljuta, qastan mgħolli bil-kokotina u xi ingredjetni oħra li kultant kienu jkunu sigrieti biex l-imbuljuta ta’ dak li jkun ikollha togħma unika. Illum li s-safar sar parti minn ħajjitna u permezz tal-internet sirna parti minn dinja li iktar tista’ tissejjaħ raħal milli pjaneta, bdejna nadottaw drawwiet li qabel jew ftit li xejn konna nafu bihom jew li ma konna nafu xejn dwarhom. Fost dawn id-drawwiet, fi żmien il-kesħa, li aktarx nassoċċjawha ma’ żmien il-Milied, bdejna nixorbu l-inbid sħun, jew kif inhu aktar magħruf, il-Mulled wine.

Fi Praga

Is-suq tal-Milied fi Praga

Ngħid għalija l-ewwel darba li smajt bil-mulled wine kien ġewwa l-belt Kapitali tar-Repubblika Ċeka – Praga. Kont żort din il-belt xi ftit ġimgħat qabel il-Milied u fil-pjazza ewlenija ta’ din il-belt kien hemm armat suq tal-Milied, suq li għadu jintrama kull sena, għajr f’dawn is-snin tal-pandemija. Hemmhekk niftakar bdejt inxomm riħa tfuħ li ma kontx naf x’inhi. Hija ħaġa normali li meta tkun f’pajjiż barrani tiltaqa’ ma’ ikel u xorb li qatt ma tkun doqtu jew smajt bih. Bdejt nara n-nies jixtru tazzi bix-xorb u għalhekk tħajjar nixtri tazza minnu jien ukoll. Dak iż-żmien l-internet kien għadu bogħod wisq minn ħajti u mill-ħajja ta’ dawk kollha tampari jew akbar minni.  Qiegħed insemmi ż-żmien li t-tielet millenju kien għad jonqsu ftit biex jibda u għalhekk biex tfittex fuq xi pajjiż li tkun ser iżżur kien ikollok tikkuntenta bl-enċiklopedija u bil-katalgi li kienu joħorġu l-agenziji tal-ivjaġġar. Dawn minkejja li kienu jagħtuk ħjiel, xorta kien ikun limitat it-tagħrif li jwasslu. Allura ngħid għalija qatt ma kont smajt bil-mulled wine. Doqtu u ngħid id-dritt għoġobni mill-ewwel u qabel ħallejt dak is-suq tal-Milied erġajt ħadt tazza oħra minnu. Tassew kien inaqqas il-kesħa! Is-silġ ta’ taħt riġlejja bdejt nistħajlu tajjar artab – għax għandi l-impressjoni li l-inbid sħun jitla’ għar-ras aktar malajr milli meta jkun kiesaħ. Fis-snin ta’ wara, mort fejn mort, u żort liema suq tal-Milied żort, dejjem sibt minn dan l-inbid sħun u dejjem doqtu!

Storja

L-inbid imsaħħan għandu wkoll l-istorja tiegħu. L-inbid imsaħħan u miżjud il-ħwawar kien jintuża f'Ruma matul it-tieni seklu. Ir-Rumani vvjaġġaw madwar l-Ewropa, rebħu u ħakmu ħafna minnha u fejn ma ħakkmux kienu jinnegozjaw mal-poplu ta’ dak il-pajjiż. Il-leġjuni tas-suldai ħadu magħhom l-inbid u t-tkabbir tad-dwieli sax-xtut tax-xmajjar Rhine u Danubju u sal-fruntiera Skoċċiża. Ħadu wkoll ir-riċetti tagħhom fosthom tal-inbid imsaħħan fil-jiem kesħin. Bosta mijiet ta’ snin wara, sewwasew fl-1390 fl-Ingilterra kien ippubblikat ktieb tar-riċetti bl-isem: “The Forme of Cury” u fih kien hemm imniżżla ir-riċetta tal-mulled wine. Dan il-ktieb jgħidlek biex mal-inbid iżżid il-kannella, il-ġinġer, nocemoskata, bżar, imsiemer tal-qronfol u għadd ta’ ħwarar oħra. L-inbid għandu jkun aħmar u minbarra dawn l-ingredjenti jiżdied ukoll iz-zokkor. Is-sabiħa hi li dan il-ktieb ma jagħtix kwantitajiet allura kulħadd kien jitfa’ hu skont il-gosti tiegħu. Skont ktieb tar-riċetti ieħor li ħareġ fl-Ingilterra fl-1961 bl-isem: “Mrs Beeton's Book of Household Management” insibu miktub li mhux faċli wieħed jagħti eżatt il-porzjonijiet tal-ingredjenti għax kulħadd għandu l-preferenzi tiegħu. Illum insibu verżjonijiet anke mhux alkoħoliċi ta’ mulled wine.

Varjazzjonijiet

L-inbid imsaħħan insibuh f’bosta pajjiżi u minbarra r-riċetta jinbidel ukoll l-isem. Il-Glühwein huwa popolari fil-Ġermanja, l-Awstrija u fir-reġjun Franċiż tal-Alsazja. Fis-swieq tal-Milied li jintramaw fl-Alsazja wieħed isib jixtri biss minn dan l-inbid bħala xorb alkoħoliku. L-ebda xorb alkoħoliku ieħor ma jidħol f’dawn is-swieq. F’pajjiżi nordiċi, bħall-Finlandja, l-Estonja, id-Danimarka u l-Isvezja jisserva dak li jissejjaħ  gløgg jew glögi filwaqt li fil-Balkani nsibu l-kuhano vino. Interessanti li fl-Italja jissejjaħ vin brulé, isem bil-Franċiż li jfisser inbid maħruq filwaqt li fi Franza jsejħulu vin chaud: inbid sħun. Nistgħu nibqgħu nsemmu, imma l-għan tagħna mhux l-isem imma l-prodott. Sa issa semmejt biss pajjiżi Ewropej, biss dan ix-xorb huwa wkoll popolari fl-Amerika Latina.

Ingredjenti

L-ingredjent prinċipali f’din ix-xarba huwa l-inbid. Wieħed jista’ juża kemm inbid abjad kif ukoll aħmar, imma l-aħmar huwa preferut. Bħala ħwawar ma jistgħux jonqsu l-kannella, li tagħti togħma partikolari lil kull riċetta li tidħol fiha u l-imsiemer tal-qronfol. Imbagħad kulħadd jista’ jżid il-ħwawar preferuti tiegħu bħal ħlewwa jew star aniseed. Flieli tal-laring u xi ftit meraq tiegħu jkomplu jtejbuh filwaqt li hawn min iżidu flieli tal-lumi wkoll, gosti! Hu x’inhu illum l-inbid imsaħħan sab ukoll postu f’pajjiżna u kull ma jmur dejjem qed isir popoalri l-aktar fil-jiem li resqin, il-jiem tal-festi tal-Milied.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 11 ta' Diċembru 2021

PUTIRJAL

 

Bħal kull belt oħra fid-dinja li hija mdawra bis-swar, il-belt kapitali tagħna l-Maltin għandha għadd ta’ bibien li jdaħħluk fiha. Il-Belt Valletta għandha d-daħla prinċipali tagħha minn dak li bosta Matin għadhom isejħulu Putijal; kelma ġejja mill-kelmiet Taljani “Porta Reale”, il-bieb tas-salten, sewwasew kif kien jissejjaħ fi żmien li Malta kienet titmexxa mis-Slaten jew kif nafuhom aktar, il-Gran Mastri tal-Ordni ta’ San Ġwann.

L-ewwel bieb

Id-daħla prinċipali tal-belt mibnija mill-ġentlomi għall-ġentlomi, kif bix-xieraq tissejjaħ il-Belt Valletta, oriġinarjament inbniet mal-kumplament tal-bini l-ieħor ta’ din il-belt maħsuba minn La Valette u tkomliet mis-suċċessuri tiegħu. L-isem proprju tal-bieb kien Porta San Giorgio. Billi San Ġorġ huwa l-qaddis patrun tas-suldati, il-kavallieri kienu ħasbu biex dan il-bieb jissemma għal dan il-qaddis. Għall-istess qaddis kienet issemmiet it-triq li minn dan il-belt tieħu sat-tarf l-ieħor tal-belt u għalih ukoll issemma l-misraħ f’nofs din it-triq, sewwasew quddiem il-palazz tas-Sultan. Illum dan il-misraħ għadu jġib l-isem oriġinali tiegħu: Misraħ San Ġorġ.  Kien il-perit Francesco Lapparelli li ħażżeż il-pjanata ta’ dan il-bieb. Kien bieb aktarx sempliċi u nieqes minn kull disinn elaborat. L-għan tal-bieb ma kienx li jsebbaħ iżda li jżomm lura lill-għadu milli jidħol fil-belt. Quddiem il-bieb kien hemm pont tal-injam li kien jittella’ f’każ ta’ xi attakk mill-għadu. Lejn tmiem is-seklu XVI il-Gran Mastru Verdala kien sebbaħ dan il-bieb u issa beda jissejjaħ Porta Reale. Il-Maltin malajr għawġu dawn il-kelmtejn u għamlu minnhom kelma waħda li għadna nużawha bosta drabi sal-lum il-ġurnata: Putirjal.

Wara Verdala

Malta tmexxiet minn tliet Gran Mastri wara Verdala li ma missew xejn mill-bieb ta’ Putirjal iżda Antoine de Paule waqqa’ u bena mill-ġdid dan il-bieb. Din id-darba kien perit Malti li ddisinjah: Tumas Dingli. Il-bieb il-ġdid kien fih aktar x’tara. Kien fih ukoll żewġ daħliet mal-ġnub tad-daħla prinċipali tan-nofs. Il-pont tal-injam tħalla fil-post biex ikun jista’ jittella’ f’każ ta’ ħtieġa. Meta Malta għaddiet f’idejn il-Franċiżi, dawn biddlu isem il-bieb u bdew isejħulu Porte Nationale għalkemm għandi dubju kemm il-Maltin laqgħu dan l-isem. Nassumi li bħalma ma aċċettawx lill-Franċiżi daqstant ieħor aċċettaw l-isem li taw lil Putirjal! Fi żmien l-Ingliżi saru xi tibdiliet f’dan il-bieb. Sfotunatament b’dawn iż-żidiet intilef id-disinn oriġinali ta’ Tumas Dingli.

Fuq tlieta toqgħod il-borma

Fl-1853 twaqqa’ l-bieb ta’ Dingli biex minfloku nbena wieħed ġdid fuq pjanta ta’  Francis Ringler Thomson. Dan il-bieb kien fih żewġ arkati prinċipali kif ukoll żewġ bibien fil-ġnub kif kien dak ta’ qablu. Fuq id-daħliet tal-ġnub kien hemm żewġ niċeċ bl-statwi tal-Gran mastri L’Isle Adam u la Valette. Dawn tkissru matul it-tieni gwerra dinjija. Fuq ġewwa tal-bieb kien hemm bust tal-Papa Piju V, bħala rikonoxximent tal-għajnuna tiegħu fil-bini ta’ din il-belt. Illum dan il-bust insibuh ħdejn il-bini tal-qorti fi Triq ir-Repubblika. Anke l-isem ta’ dan il-bieb inbidel fi żmien li l-gżejjer tagħna kienu f’idejn il-Brittaniċi. Kingsgate kien beda jissejjaħ u t-triq prinċipali tal-Belt Kingsway. Biss il-Maltin xorta baqgħu jsejħu lill-bieb, Putirjal u lit-triq Strada Rjali! Bil-Malti beda jissejjaħ “Bieb il-belt”.

Meta Tlieta mhux biżżejjed

Kien ilu jinħass li dak il-bieb minkejja s-sbuħija tiegħu ma kienx prattiku għal belt ħajja bħalma kienet il-Belt Valletta ta’ wara l-gwerra. Fl-1964 twaqqa’ dan il-bieb u minn floku nbena ieħor fuq pjanta tal-arkitett Taljan Alziro Bergonzo. Minkejja li issa l-belt kapitali ta’ Malta kellha bieb prinċipali komdu, l-istil tiegħu xejn ma ntlaqa’ tajjeb mal-poplu Malti. F’belt barokka bieb sempliċi bħal dak ma jinżilx tajjeb u għalhekk dejjem qala’ kritika ħarxa. Il-ħsieb li jinbidel kien ilu jberren f’moħħ il-Maltin sakemm fl-aħħar intgħażel il-perit ta’ fama internazzjonali Renzo Piano biex jippjanta il-ħames bieb.

Fetħa jew bieb?

Meta nitkellmu fuq il-proġett tad-daħla tal-belt illum niġu f’dubju jekk insejħulhiex “bieb” jew sempliċiment “fetħa”. Hi x’inhi hija d-daħla li nsibu llum u trid tifhem il-ħsieb tal-perit biex tappreżżaha. Illum meta s-swar saru biss ornament, saru biss wirt tal-umanità, id-disinjatur tad-daħla ried li dak li jidħol il-belt iħossu qed jiġi milqugħ bl-akbar unur. Għalhekk hemm dawk iż-żewġ arbli dritti, donnhom xwabel qed isellmu lil min jidħol jew joħroġ mill-kapitali tagħna. Kritika qala’ ħafna imma maż-żmien qiegħed jindara wkoll, u min jaf ladarba l-Perit Piano ma jibqax magħna, kemm inkunu kburin li f’pajjiżna għandna xogħol ta’ dan il-bniedem kbir li għandu xogħlu fl-aqwa bliet tad-dinja!

Illum ħadkom dawra mal-bieb ta’ Putirjal. Nistqarr li kien ritratt antik, li juri l-karozzi tal-linja kollha kuluri differenti madwar il-funtana tat-tritoni bil-bieb ta’ Putirjal fl-isfont li ħajjarni nfttex ftit dwar dan il-bieb li min jaf kemm-il daba ngħaddu minnu bla ma nħabblu rasna xi storja għandu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 4 ta' Diċembru 2021

Il-Mużew tal-Vatikan

 

Jekk timxi mas-swar tal-Belt tal-Vatikan, lejn Piazza Risorgimento u tibqa’ sejjer sa Viale Vaticano issib bieb kbir li fuqu hemm miktub Musie Vaticani. Fis-sewwa hawnhekk insibu numru ta’ mużewijiet, wieħed imiss mal-ieħor u meta wieħed jidħol minn dan il-bieb li semmejna jkun jista’ jżur dawn il-mużewijiet kollha.

X’kobor!

L-istatwa ta' Lakonte 

Hawnhekk insibu ġabra ta’ opri artistiċi, waħda mill-ikbar tad-dinja. Din hija ġabra ta’ opri li jew kienu mogħtija lill-Papiet matul is-snin jew opri li kkummissjonaw il-Papiet stess. Il-mużew jaf il-bidu tiegħu fis-seklu XVI. Kien il-Papa Ġulju II (1503 – 1513) li beda dan il-mużew. Nistgħu ngħidu li l-kollezzjoni bdiet billi kienet akkwistata l-iskultura fl-irħam ta’ Lakonte u wliedu. Din l-istatwa kienet instabet fl-14 ta’ Jannar, 1506 qrib il-bażilika ta’ Santa Maria Maggiore, ġewwa Ruma. Il-Papa Ġulju II kien bagħat lil Giuliano da Sangallo u lil Michelangelo Buonarroti sabiex jeżaminaw din is-sejba. Bla telf ta’ żmien il-Papa xtara din l-iskultura mingħand sid l-għalqa li fiha nstabet. Xahar wara kienet għall-wiri fil-Vatikan. Hekk nistgħu ngħidu bdiet din il-ġabra mill-isbaħ li llum tissejjaħ il-muzew tal-Vatikan.

Il-Kappella Sisitna u l-Appartamenti Papali bl-affreski ta’ Raffaello huma żewġ partijiet mill-mużew li dawk li jżuruh ikunu jistgħu jaraw. Dan il-mużew iżuruh madwar ħames miljun ruħ fis-sena u b’ hekk nistgħu ngħidu li jaqbes in-numru ta’ dawk li jżuru l-aktar mużew famuż fl-Italja, jiġifieri dak ta’ Uffizi f’ Firenze.

Każ kurjuż seħħ ftit qabel it-tieni gwerra dinjija. Fit-3 ta’ Mejju tal-1938 Adolf Hitler wasal Ruma fuq stedina tar-Re Vittorio Emanuele III u ta’ Benito Mussulini. Il-Papa Piju XI (1922 – 1939) ma riedx jirċievih, u għalhekk mar għal xi jiem ġewwa l-palazz ta’ Castel Gandolfo. F’ dawk il-jiem kien ukoll stabilit li l-bażilika ta’ San Pietru u  l-mużew tal-Vatikan ikunu magħluqin. B’hekk il-mexxej Ġermaniż ma setax jidħol f’ territorju tal-Vatikan lanqas bl-iskuża li jżur il-mużew.

Rikkezzi

Bosta jistgħaġbu bir-rikkezzi li fih dan il-mużew u xi wħud saħansitra jikkritikaw lill-Knisja Kattolika għax tippossedi daqstant għana. Xi wħud jinsistu li l-Knisja għandha tbigħ minn dawn ir-rikkezzi biex il-flus li jinġabru jitqassmu lill-foqra. Imma tajjeb inkunu nafu li fil-patti tal-lateran tal-1929, li bih twaqqaf l-Istat tal-Belt tal-Vatikan hemm stipultat li s-Santa Sede ma tistax tbiegħ jew tirreġala jew tinnegozja dak kollu li jinstab fil-mużew. Is-Santa Sede tista’ biss tirregola l-ħinijiet u l-jiem tad-dħul fil-mużew u ma tistax tirrifjuta li turisti u studjużi jidħlu jaraw dan il-mużew. Allura nistgħu ngħidu li minkejja li dawn ir-rikkezzi huma fil-Vatikan, imma fil-veru sens tal-kelma il-Knisja Kattolika ma għandha xejn minnhom.

Mhux mużew wieħed

Kif għidna, hawnhekk insibu għadd ta’ mużewijiet fosthom:

Il-Pinoteka Vatikana: Ġabra ta’ pitturi li qabel kienet fl-Appartament Borgia, sakemm il-Papa Piju XI bena post apposta għal din il-kollezjoni. Hawn insibu xogħol ta’ artisti magħrufin bħal Giotto, Leonardo, Raffaello u Caravaggio.

Il-Kollezzjoni ta’ Arti Reliġjuża Moderna: tiġbor fiha xogħolijiet ta’ artisti bħal Francis Bacon, Carlo Carrà, Marc Chagall, Salvador Dalí, Giorgio de Chirico, Felice Mina, Paul Gauguin, Wassily Kandinsky, Henri Matisse u Vincent van Gogh.

Il-Mużew Pio-Clementino inbeda mill-Papa Klement XIV (1769 – 1774) fl-1771. Oriġinarjament kien jiġbor fih opri artisitċi antiki u rinaxximentali. Il-Papa Piju VI (1775 – 1799) kompla jagħnih b’ aktar opri.

Il-Mużew Chiaramonti ħa l-isem tal-papa Piju VII (1800 – 1823) li bdieh fil-bidu tas-seklu XIX. Fih naraw għadd ta’ skultura, sarkofagi. Hemm ukoll il-parti ġdida li fiha skultura ċelebri. Parti mill-mużew fih eluf ta’ lapidi tal-ġebel li jiffurmaw l-ikbar kollezzjoni fid-dinja ta’ dan it-tip.

Il-Mużew Gregorjan Eġizzjan mibdi mill-Papa Girgor XVI (1831 – 1846) li fih ġabra kbira ta’ oġġetti tal-Eġittu tal-qedem. Hawn insibu papiri u mummji. Dan l-istess Papa beda mużew ieħor, dak imsejjaħ Etrusk. Hawn insibu bosta biċċiet taż-żmien l-Etruski li nstabu fi skavi arkeoloġiċi fosthom vażuni, sarkofagi u biċċiet tal-bronż.

Fil-mużew Profan insibu kollezzjoni ta’ sejbiet li saru fi skavi li saru fl-Istati Pontifiċji. Hemm biċċiet ta’ skultura fl-irħam tal-perjodu Grieg li jmorru lura sa tliet sekli qabel Kristu. Hemm ukoll biċċiet ta’ żmien ir-Rumani tal-ewwel jew it-tieni seklu wara Kristu.  

Il-Mużew Pio-Cristiano imwaqqaf minn Papa Piju IX fih bċejjeċ ta’ żmien il-bidu tal-Kristjaneżmu bħal lapidi tal-oqbra, sarkofagi, monumenti u skultua. Hawn insibu l-magħruf Ragħaj it-Tajjeb.

Il-Mużew Missjunarju- Etniku, twaqqaf mill-Papa Piju XI (1922 – 1929) fl-1926 u fih opri ta’ karattru reliġjuż ġejjin minn kull parti tad-dinja. Ħafna minn dawn l-opri huma rigali li jsiru lill-Papiet.

Interessanti ħafna hija l-parti fejn hemm il-karozzelli u l-karozzi li matul is-snin intużaw mill-Papiet. Mhux inqas interessanti hija l-parti fejn insibu l-bolli u l-muniti kollha tal-Istat tal-Belt tal-Vatikan.

Dan kollu jinsab muri f’ palazzi li huma nfishom huma opri, bosta swali b’affreski u pitturi famużi li matul il-medda taż-żmien bnew dan il-mużew hekk għani u hekk kbir li huwa patrimonju tal-umanità kollha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f''In-Nazzjon - 27 ta' Novembru 2021

Istanbul - Belt f’dinja differenti

 

Wara bosta xhur imsakkrin fi gżiritna minħabba l-pandemija li ħakmet lid-dinja aktar minn għoxrin xahar ilu, issa bdejna nippruvaw nerġgħu lura għan-normal – insomma il-kelma ġġib hekk “normal” għax għadna ’l bogħod ħafna biex inkunu nistgħu ngħidu li għadda kollox u l-imxija tal-Covid 19 tkun ħaġa tal-imgħoddi. Biex nippruvaw naqbdu r-rutina ta’ qabel erġajna bdejna nippjanaw xi safra.

Destinazzjoni li kull ma jmur qed issir aktar popolari magħna l-Maltin hija t-Turkija. Sagħtejn u nofs titjira u minn din il-gżira ċkejkna ssib ruħek f’pajjiż enormi, pajjiż li fih jgħixu aktar minn 85 miljun ruħ, art li fiha aktar minn seba’ mija u tmenin elf kilometru kwadru. It-Turkija tinfirex bejn żewġ kontinenti, il-parti l-kbira fl-Asja u biċċa żgħira fl-Ewropa. Minkejja li ma hijiex il-Belt Kapitali, Istanbul hija l-aktar belt popolata f’dan in-nazzjon enormi. Huwa propju Istanbul li jifred l-Ewropa mill-Asja. Fil-fatt din il-belt għandha parti f’kontinent u parti oħra f’kontinent ieħor, belt li jifridha xiber baħar li jgħaqqad il-Baħar l-Iswed mal-Baħar Marmara.

Farka storja

L-ewwel abitanti ta’ Istanbul imorru lura għat-tieni millenju qabel Kristu. Dawn kienu joqgħodu fuq in-naħa Asjatika tal-belt. L-ewwel isem tagħha ġej mir-Re Byzas li għall-ħabta ts-seklu sebgħa qabel Kristu kien waqqaf hemmhekk kolonja bl-isem ta’ Biżanzju (Byzantium). Fis-sitt seklu qabel Kristu l-Persjani ħakmu l-belt u wara Alessandru l-Kbir ħadha f’idejh fis-seklu erbgħa qabel Kristu. Għal żewġ sekli sħaħ f’Biżanzju rrennja s-sliem. Fis-sena 193 wara Kristu l-Imperatur Ruman Septimus Severu rebaħ il-belt u baqgħet taħt il-ħakma Rumana sas-seklu erbgħa meta l-imperatur Kostantinu l-Kbir għamel Biżanzju l-kapitali tal-Imperu Ruman kollu u taha ismu: Kostantinopli. Wara l-ħames seklu l-Imperu Ruman tal-Lvant kien beda jissejjaħ Biżantin. Il-belt inbniet fuq seba’ għoljiet, sewwasew bħal Ruma. L-Imperaturi Biżantini sebbħu u għanew lil din il-belt b’kull xorta ta’ teżori. Kien hemm żmien ta’ sliem u żmien ta’ nkwiet. Fil-fatt fis-sena 532 din il-belt ġiet meqruda imma nbniet mill-ġdid.

L-istorja ta’ din il-belt minn dak iż-żmien kienet waħda mqallba sewwa. Bejn assedji mill-Għarab, ġlied u kruċjati tellfu bosta minn dak li darba kienet tippossedi Kostantinopli. It-Torok Ottomani mmexxija mis-Sultan Mehmet II rebħu Kostantinopli fl-1453. Il-belt ġiet imsemmija mill-ġdid, din id-darba Islambol u saret il-belt kapitali tal-Imperu Ottoman. Bejn is-sekli 15 u s-16, is-Slaten Ottomani bnew ħafna moskeji u bini pubbliku, u għal darb oħra l-popolazzjoni tal-belt laħqet madwar nofs miljun ruħ.  Sa nofs l-1500, Istanbul kienet ċentru kulturali, politiku u kummerċjali ewlieni tal-Imperu kollu. Il-ħakma Ottomana damet sal-Ewwel Gwerra Dinjija meta Istanbul kienet okkupata mit-truppi tal-alleati. Wara snin ta' taqbid, twieldet ir-Repubblika tat-Turkija fl-1923 u l-kapitali ma baqgħetx Istanbul imma Ankara.

Santa Sofija

Ma tistax titkellem dwar Istanbul u ma ssemmix l-aktar bini famuż li nsibu f’din il-belt. Bosta minna nsejħulha Santa Sofija imma aktar magħrufha bħala Hagia Sophia li wara kollox għandha l-istess tifsira – L-Għerf Qaddis. L-ewwel knisja mibnija fil-post kienet magħrufa bħala Magna Eclesia – il-knisja l-kbira u kienet mibnija mill-Imperatur Kostantinu. Mibnija mill-ġdid bejn is-snin 532 u 537 bħala l-katidral patrijarkali tal-kapitali imperjali ta’ Kostantinopli. Din kienet l-akbar knisja Kristjana tal-Imperu Ruman tal-Lvant jew aħjar l-Imperu Biżantin kif ukoll tal-Knisja Ortodossa tal-Lvant. Fl-1453, wara l-waqgħa ta’ Kostantinopli f’idejn l-Imperu Ottoman, din il-knisja nbidlet f’moskea. Fl-1935, taħt id-direzzjoni ta’ Mustafa Kemal Atatürk, ir-Repubblika sekulari tat-Turkija bdiet tużaha bħala mużew. Fl-2020, taħt id-direzzjoni ta’ Recep Tayyip Erdoğan, reġgħet infetħet bħala moskea.

X’tara

Ma jistax jonqos li f’belt bħal din hemm bosta u bosta x’wieħed jara. Billi din il-belt tgħaqqad il-Lvant mal-Punent għandna mnejn naħsbu li hija belt orjentali. Tassew li hija hekk biss hija wkoll belt moderna li fiha ssib kollox, dak kollu li ssib fi bliet Ewropej kbar imħalltin ma’ dak li ssib fi bliet Orjentali. Għalhekk din hija belt unika, belt f’dinja oħra!

Wieħed jista’ jmur dawra b’lanċa max-xatt ta’ din il-belt. Filgħaxija dan il-vjaġġ ikun isbaħ għax tidher il-belt mixgħulha. Wieħed jista’ jieħu dawra fuq lanċa li fuqha jkollha l-ikel u l-ispettaklu. Hawn wieħed ikun jista’ jara żfin Tork fosthom minn xi belly dancer. Wieħed jista’ jżur il-Grand Bazaar fejn isib jixtri minn kollox. Attenti għax ladarba tidħol f’dan is-suq faċli ħafna tintilef fih, mhux biss tintilef tixtri imma ma ssibx minn fejn tkun dħalt. Wieħed jista’ wkoll iżur suq ieħor, is-suq tal-ħwawar. Hemm ukoll bosta moskeji li wieħed jista’ jżur kif ukoll knejjes sbieħ li mhux ta’ min ma jittawwalx naqra fihom.

Ma dan kollu hemm il-kċina Torka li hija tajba ħafna. Illum f’Istanbul issib tiekol minn kollox imma dnub tkun hemmhekk u ma tiekolx ikel Tork. Il-kebab huwa l-aktar ikel Tork magħruf magħna imma dan mhux biss. Hemm ikel ieħor li tabilħaqq jinżillek għasel.

Naħseb issa ndunajtu għalfejn dan l-artiklu semmejtu Istanbul- belt f’dinja differenti għax tabilħaqq hija hekk.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 20 ta' Novembru 2021

Il-ferrovija

 

Minkejja li llum il-ġurnata, il-ferrovija ma għadniex insibuha f’Malta, ilkoll kemm aħna nafu x’inhi u nemmen li ħafna minna rikbu fuq xi waħda minnhom xi darba f’ħajjithom, ovvjament meta kienu barra minn pajjiżna. Niftakar li l-ewwel ferrovija li rkibt f’ħajti kienet minn Gonova fl-Italja sa Marsilja fi Franza. Vjaġġ ta’ tmien sigħat. Illum dan il-vjaġġ jista’ jsir f’nofs dak il-ħin kollu għax it-tekonolġija tjiebet.

Il-ferrovija hija wieħed mill-aktar mezzi ta’ trasport użat f’pajjiżi kbar. Sa inqas minn seklu ilu, anke Malta kellha dan is-servizz, li llum ta’ min jerġa’ jaħseb bis-serjetà biex jerġa’ jibda joffri alternattiva għall-karozza privata.

Ftit storja

Il-kunċett tal-ferrovija ma twelidx bir-rivoluzzjoni industrijali. Fis-sekli ta’ qabel, anzi nistgħu ngħidu sa mill-era Rumana, fil-minjieri kienu jintużaw mezzi primittivi simili għall-ferroviji: kienu karrijiet qosra magħmula minn karrijiet iżgħar marbutin bil-katina, mingħajr binarji jew bi gwidi tal-injam. Dawn kienu jkunu miġbuda minn annimali jew kultant minn skjavi u ħaddiema.

Mal-bidu tar-rivoluzzjoni industrijali, bejn it-tmintax u d-dsatax-il seklu, it-teknoloġiji bdiet tagħtina l-ġenerazzjoni tal-enerġija. Il-magni tal-istim li jmexxu lilhom infushom, li ħoloq Nicolas Cugnot għall-ħabta tas-sena 1769 urew li kien possibbli li tiġi ġġenerata l-enerġija meħtieġa għall-moviment ta’ vettura b’mod awtonomu, jiġifieri vettura tkun tista’ tipproduċi biżżejjed enerġija biex tmexxi lilha nnifisha mingħajr ħtieġa li jkun hemm bhejjem, skjavi jew ħaddiema jiġbduha.

Fl-1801 Richard Trevithick irnexxielu jibni magna li taħdem għal rasha adattata għall-irmonk tal-karrijiet tal-faħam, magna li ntużat b'suċċess fil-minjieri. Is-suċċessi tal-magni ta’ George Stephenson u ta' ibnu Robert wasslu fit-teknoloġija ferrovjarja li kienet għadha kif bdiet tiffjorixxi u tinfirex, u ħolqot il-kundizzjonijiet perfetti biex tinbena l-ewwel ferrovija kummerċjali. Fis-27 ta' Settembru, 1825, sar l-ewwel vjaġġ bl-ewwel ferrovija kummerċjali fl-istorja, fuq ir-rotta bejn Stockton-on-Tees u Darlington fl-Ingilterra. Kien vjaġġ primittiv, biss pass importanti ħafna. Sa għoxrin sena wara dan il-vjaġġ biex ngħidu hekk esperimentali, il-ferroviji kienu bdew jivjaġġaw b’aktar minn disgħin kilometru fis-siegħa, veloċità tajba ħafna għal dak iż-żmien. Minħabba xi inċidenti li kienu seħħew, kienet ħarġet l-ordni li kull ferrovija ma setgħetx tivjaġġa b’veloċità ta’ aktar minn sittax il-kilometru fis-siegħa. Fl-1839 beda s-servizz tal-ferrovija fl-Italja filwaqt li Franza ntroduċiet dan il-mezz ta’ trasport fis-sena 1840. L-ewwel ferrovija fl-Istati Uniti dehret fl-1869. Din kienet tgħaqqad lil San Francisco ma’ New York, żewġt ibliet li huma mbegħda min xulxin aktar minn erbat elef u ħames mitt kilometru.

It-teknoloġija baqgħet miexja ’l quddiem u s-servizz tal-ferrovija gawda bis-sħih. Illum spiċċaw il-magni tal-ferroviji li jaħdmu bil-faħam, minkejja li għad fadal fejn il-ferroviji jaħdmu bid-diesel. L-enerġija elettrika wasslet biex illum għandna ferroviji li jaslu sa veloċità ta’ tliet mija u ħamsin kilometru fis-siegħa.

Il-vapur tal-art

Għal xi snin pajjiżna wkoll kellu l-ferrovija tiegħu. Missirijietna, jew aħjar il-bużnanniet tagħna, kienu jsejħulha “il-vapur tal-art.”  L-ewwel ħsibijiet għall-kostruzzjoni ta’ linja ferrovjarja li tgħaqqad il-Belt Valletta mal-kapitali antika tal-gżira, l-Imdina,  jmorru lura sas-sena 1870. Dan il-proġett kien jagħmilha possibbli li l-vjaġġ bejn iż-żewġt ibliet jitnaqqas mit-tliet sigħat li wieħed jieħu jekk ikollu jimxiha għal madwar nofs siegħa. Is-servizz tal-vapur tal-art f’pajjiżna beda nhar it-28 ta’ Frar tas-sena 1883. Meta tqis iċ-ċokon ta’ pajjiżna tara li ma domniex wisq wara l-Istati Uniti biex kellna dan is-servizz.

Il-linja tal-ferrovija kienet tibda minn stazzjon ta’ taħt l-art, taħt Putirjal fil-Belt Valletta. Minn hemm kienet taqsam il-foss antik u tidħol f’mina twila li fiha kien hemm ukoll l-istazzjon tal-Floriana. Fejn il-bieb tal-Bombi kienet tispiċċa l-mina u l-ferrovija tibqa’ sejra lejn il-Ħamrun. F’din il-lokalità kien hemm il-ħwienet tax-xogħol għat-tiswija tal-makni. Wara l-Ħamrun il-ferrovija kienet tieqaf Birkirkara u wara Ħ’Attard. Minn hawn kienet tibqa tiela’ lejn l-istazzjon tal-Imdina. Fl-1900 żdiedet il-linja sal-Imtarfa.

Is-servizz ferrovjarju f’Malta ra t-tmiem tiegħu nhar il-31 ta’ Marzu, 1931.

Tal-bieraħ u ta’ għada

Minkejja li l-ferrovija ntemmen minn pajjiżna disgħin sena ilu, għadna nistgħu naraw xi tifkiriet tagħha. L-istazzjonijet għadhom weqfin minkejja li biddlu l-rwol tagħhom. Insibu wkoll kotba kif ukoll mużew li jesebixxi bosta ħwejjeġ marbutin mal-ferrovija f’Malta.

Illum disgħin sena wara hawn min jiġih f’moħħu li jerġa’ jara t-tren f’Malta? Personalment nemmen li din tista’ tkun soluzzjoni għat-traffiku eseġerat li sar għandna f’Malta.  Qed tissemma’ l-metrò – jalla jsir xi ħaġa! Jekk ikollna servizz ta’ ferrovija metropolitana, li taħdem b’mod effiċjenti, li jekk dak li jkun jista’ jserraħ rasu li ser jasal fejn  għadnu jasal fil-ħin u bla dewmien żejjed, tista’ tkun soluzzjoni. Ikollna nammettu li s-servizz tal-karozzi tal-linja f’Malta tilef kull kredilbilità; la taf fi x’ħin ser tirkeb u inqas u inqas meta ser tasal fid-destinazzjoni tiegħek. Nemmen li ferrovija f’Malta tista’ tkun ta’ ġid.

Kemm ikun komdu kieku mill-Belt Valletta nasal il-Mellieħa f’madwar għoxrin minuta!

 

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 13 ta' Novembru 2021

Fix-xahar tal-erwieħ

Novembru huwa x-xahar li l-Knisja Kattolika tiddedikah lill-erwieħ, lil dawk li mietu qabilna. L-ewwel jum tax-xahar ikun iddedikat lill-qaddisin kollha, u biex wieħed ikun qaddis irid ikun temm il-vjaġġ tiegħu fuq din l-art, u t-tieni jum ikun marbut mal-mejtin, mal-erwieħ li għalqu għajnejhom darba għal dejjem. Biss ix-xahar kollu huwa marbut ma’ dawk li ġew imsejħa mill-Mulej u għalhekk iċ-ċimiterji jkunu aktar frekwentati. 

Biża’

Il-biża’ mill-mewt u milll-mejtin hija universali b’hekk insibuha f’ħafna mill-kulturi u fin-nies madwar id-dinja. Xi wħud jemmnu li l-mejjet għandu l-abbiltà li jintervjeni fil-ħajja tal-ħajjin biex jirranġa jew ipatti għad-dnubiet imwettqa meta kien ħaj jew biex tgħinu jeħles mill-Purgatorju billi jitolbu għalih. Il-Knisja ppruvat tħeġġeġ dan id-drawwa billi waqqfet ġurnata speċifika biex tagħmel dan, sewwasew fit-2 ta’ Novembru, l-hekk imsejjaħ Għid tal-Imwiet.

Il-lewn assoċjat mal-mewt minn dejjem kien l-iswed. Dan il-kulur huwa l-oppost tal-abjad li jfisser dawl li jġib il-ferħ. Il-Konċilju Vatikan II li sar fis-snin sittin tas-seklu li għadda, ħeġġeġ li fil-liturġija tal-funerali jibda jintuża l-lewn vjola li wkoll ifisser sogħba, niket u penitenza. Fil-fatt il-vjola huwa l-lewn liturġiku li jintuża fl-Avvent u fir-Randan, żmien li ma mhuwiex ta’ ferħ.

Imma għaliex din il-biża’ tal-bniedem mill-mewt?

Il-fatt li ħaġa ma tkun taf xejn dwarha normalment tbeżżgħek. Tifel jew tifla fl-ewwel jum tal-iskola ħafna drabi jibku għax ikunu ser jinfirdu minn dawk li jgħixu magħhom u jħossuhom żguri fil-kumpanija tagħhom. Fl-iskola ma jkunux jafu x’ser isibu, ma’ min ser jiltaqgħu, kif ser tkun il-ġurnata u għalhekk jinbet il-biża’. L-istess il-mewt. Ħafna drabi dak li jkun mhux jibża’ mill-mejjet imma jibża’ mill-fatt li hu wkoll xi darba jrid ikun bħal dik il-persuna li tkun ħelset minn dan il-wied ta’ dmugħ. Tassew ironija din li nsejħu l-ħajja wied ta’ dmugħ imbagħad ħadd ma jixtieq jitlaq minnu minkejja li ngħidu li huwa wied ta’ dmugħ!

Funerali

Ladarba qed insemmu dan ix-xahar u l-erwieħ, tajjeb insemmu xi ħaġa dwar il-funerali minkejja li dawn ma jsirux biss f’Novembru imma maul is-sena kollha. Tajjeb inżommu f’rasna li funeral huwa biss tislima xierqa li min “ġabar l-għodda” u mar jistrieħ. Allura dan ma għandux ikun spettaklu imma ritwal reliġjuż. Ġieli min ikun qed jorganizza funeral ta’ xi ħadd għażiż għalih, bix-xewqa li jagħti l-aqwa tislima aħħarija lil dak li jkun, jinsa dan u għalhekk nispiċċaw b’funerali li aktar tista’ ssejħilhom spettaklu milli tislima ta’ waqt ta’ niket.

Ġieli jkun hemm funerali li fihom fuq iz-zuntier tal-knisja tindaqq xi diska jew innu li l-mejjet jew mejta kienu jħobbu. Imma dak li hemm fit-tebut ser jisma’ d-diska? Nisperaw li jkun diġà qed jisma’ l-kori tal-anġli! Rajna aktar minn hekk u ma nixtieqx nikkummenta għax ma rridx li xi ħadd jieħu fastidu bil-kitba tiegħi.

Drawwa li kienet inqatgħet għal kollox kienet il-ġarr tat-tebut bil-karru miġbud miż-żwiemel. Għal bosta snin dawn il-karrijiet inqatgħu għal kollox imma minn xi snin ilu reġgħu ngħataw permess jintużaw. Imma llum, fis-sena 2021, kemm hu prattiku li tuża ż-żwiemel għal funeral? Ladarba hemm il-karozzi x’sens fiha li terġa’ taqla l-karru tal-mejtin miġbud miż-żiemel u tużah? Jekk dak li jkun jifhem li funeral huwa att liturġiku, żgur li ma jgħaddix minn moħħu l-ħsieb tal-karru funebri miġbud miż-żwiemel.

Ironija

Ippermettuli nsejjaħ ironija drawwa li nsibu f’pajjiżna. Biex ngħid id-dritt ma nafx hux pajjiżna biss, imma ejjew ngħidu li hija drawwa Maltija. Minkejja l-biża’ kollha mill-mewt u mill-mejtin, għad li ma nieħdux gost nitkellmu fuq suġġett bħal dan li jista’ jkun ukoll makabru, fix-xahar ta’ Novembru nsibu ħelu msejjaħ “Għadam tal-mejtin!” Naħseb ilkoll nafu għal liema ħelu qed nirreferi, dawk il-pasti qishom figolli, forma ta’ għadam miksijin b’ġelu abjad. Ikolli ngħid li għad li l-mewt tbeżża’, dan il-ħelu jħobbuh il-maġġoranza tal-Maltin.

Ironija oħra li nara hija meta xi individwi waqt li jmorru jżuru l-oqbra tal-għeżież tagħhom, jinsew li jkunu qegħdin f’post sagru, post fuq kollox komuni li fih ma tkunx waħdek. Għalhekk jistona diskors b’vuċi għolja jew għajat. Meta tmur iċ-ċimiterju baxxi s-sound!

Illum fettilli nikteb xi ħaġa li żgur li ma hijiex sabiħa jew ferriħija, imma hija realtà li lkoll kemm aħna, irridu jew ma rridux, illum jew għada rridu ngħaddu minnha. Huwa għalhekk li Novembru jfakkarna fl-erwieħ għax xi darba aħna wkoll irridu nsibu rwieħna hemm, ma’ qrabatna, ħbiebna u oħrajn li temmew il-mixja tagħhom fuq din l-art qabilna.

Fr Reno Muscat

Dan  l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  6 ta' Novembru 2021

Ċensiment

Bħalissa f’pajjiżna għaddej l-eżerċizzju li jissejjaħ “ċensiment”. Lill-abitanti ta’ kull dar Maltija ser isirulhom għadd ta’ mistoqsijiet. Bid-differenza ta’ ċensimenti oħrajn, din id-darba wieħed jista’ jwieġeb il-mistoqsijiet online u b’hekk ma joqgħodx jistenna lil dik il-persuna taċ-ċensiment tiġi d-dar u fl-istess waqt jitnaqqas l-inkonvenjent kif ukoll l-ispejjeż.

Fis-sens l-aktar ċar u komuni, ċensiment jindika li tinkiseb informazzjoni dwar in-numru ta’ abitanti u dwar karatteristiċi differenti tal-popolazzjoni bħal, pereżempju, in-numru ta’ nies għal kull familja jew dwar assi jew ġid ieħor li għandhom kull wieħed minnhom. Din is-sena ċ-ċensiment ta’ Malta fost oħrajn qed jistaqsi wkoll dwar l-orjentazzjoni sesswali tal-persuna u f’liema reliġjon jappartjeni.

Frak ta’ storja

It-terminu “ċensiment” ġej mil-Latin censere u jfisser li tevalwa. L-ewwel informazzjoni dwar stħarriġ tal-popolazzjoni tmur lura għal madwar is-sena 3800 qabel Kristu meta s-Sumeri wettqu investigazzjonijiet kbar biex ikunu jafu sewwa n-numru ta’ rġiel u l-ġid li kienu jippossedu. L-informazzjoni miksuba kienet utli b’mod speċjali f’każ ta’ gwerra jew ġuħ. Nafu dwar ċensimenti mwettqa miċ-ċiviltajiet tal-Mesopotamja, mill-Eġizzjani, kif ukoll mill-Griegi, iċ-Ċiniżi u l-poplu Lhudi.

Minkejja li l-Bibbja ma hijiex ktieb ta’ storja, xorta waħda titfa’ dawl fuq il-ħajja ta’ dawk li għexu eluf ta’ snin ilu. Insibu li Mosè kien għamel ċensiment. Sewwasew fil-bidu tal-Ktieb tan-Numri nsibu hekk: “Għoddu l-ġemgħa kollha ta’ Iżrael skont il-familji u d-djar ta’ missirijietkom, u għoddu l-irġiel kollha, wieħed wieħed, b’isimhom, minn għoxrin sena ’l fuq, ’il dawk kollha fost Iżrael tajbin għall-gwerra. Tgħodduhom qatgħa qatgħa, int u Aron.” [Num:1: 2-3] Ċensimenti oħra li nsibu fit-Testment il-Qadim huma dawk imwettqa waqt li l-Lhud kienu jinsabu fuq il-pjanuri ta’ Mowab: “Il-Mulej kellem lil Mosè u lil Elgħażar, bin Aron il-qassis, u qalilhom: “Għoddu l-ġemgħa kollha ta’ wlied Iżrael minn għoxrin sena 'l fuq skont id-djar ta’ missirijiethom; għoddu lil dawk kollha tajbin għall-gwerra f'Iżrael.” [Num:26: 1-2]. Is-Sultan David ukoll għamel ċensiment li nsibuh imniżżel kemm fit-tieni ktieb ta’ Samwel kif ukoll fl-ewwel ktieb tal-Kronaki: “U s-sultan qal lil Ġowab u 'l-kmandanti tal-eżerċtu li kienu miegħu: <Morru duru mat-tribujiet kollha ta’ Iżrael, minn Dan sa Birsaba, u għoddu l-poplu, biex jien inkun naf l-għadd tal-poplu.>” [2Sam:24:2] L-istess għamel Salamun bin is-Sultan David: “U Salamun għadd l-irġiel kollha barranin li kien hemm jgħixu f’Iżrael, skont iċ-ċensiment li kien għamel missieru David, u sab li kienu mija u tlieta u ħamsin elf u sitt mitt wieħed.” [2Kron:2:16]

Żmien ir-Rumani

F’Ruma tal-qedem, iċ-ċensimenti kienu jsiru sa mill-aħħar tas-sitt seklu qabel Kristu u minbarra l-għarfien tal-kobor tal-popolazzjoni taħt l-Imperu kienu jservu wkoll biex jevalwaw il-klassi soċjali li jappartjenu għaliha n-nies, ir-rwol fl-organizzazzjoni militari jew politika u ovvjament l-ammont ta’ taxxi li kellhom jinġabru.

Hawn ser nerġgħu nsemmu l-Bibbja. L-Evanġelju jsemmu li Marija li kienet għarusa ta’ Ġużeppi l-Mastrudaxxa, marret Betlem biex tinkiteb hemm minħabba ċ-ċensiment: “F'dik il-ħabta Ċesari Awgustu ħareġ digriet biex isir ċensiment fid-dinja kollha. Dan kien l-ewwel ċensiment li sar meta Kirinu kien gvernatur tas-Sirja. U kulħadd mar biex jinkiteb, kull wieħed fil-belt tiegħu. Ġużeppi wkoll mar mill-Galilija, mill-belt ta' Nazaret, u tala' l-Lhudija, fil-belt ta' David jisimha Betlehem - għax hu kien mid-dar u l-familja ta' David - biex jinkiteb flimkien ma’ Marija l-għarusa tiegħu, li kienet tqila.” [Lq:2: 1- 5]

Dan kien wieħed biss miċ-ċensimenti li saru mill-Imperu Ruman. Iċ-ċensiment kien sar prattika regolari ta’ kull għadd ta’ snin.

Żmienna

Ejjew  inħallu żmien ir-Rumani u naraw ftit żminijietna. L-akbar ċensiment li qatt sar fid-dinja kien dak li seħħ fiċ-Ċina fis-sena 1982. Dan kien it-tielet ċensiment li kien sar fuq skala daqstant kbira f’dak il-pajjiż imma kien ukoll l-aktar wieħed organizzat sewwa. Ngħidu biss li kien hemm aktar minn sitt miljun persuna tiġbor l-informazzjoni. Wara dan saru oħrajn fis-snin 2000 u fl-2010.

Il-Ġnus Magħquda tħeġġeġ li kull nazzjon għandu jwettaq eżerċizzju ta’ ċensiment darba kull għaxar snin. Pajjiżna bejn wieħed u ieħor jimxi ma’ din il-prassi. Pajjiżna ilu snin twal jagħmel ċensimenti. Nafu li fl-1240 kien sar wieħed għax Abate Giliberto jsemmi li f’Malta u Għawdex kien hawn madwar elf u mitt familja. Fi żmien li l-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann kien imexxi lil pajjiżna, saru għadd ta’ ċensimenti. Il-mekkaniżmu ta’ ċensiment modern beda jitħaddem f’pajjiżna fl-1842. Dik is-sena kien sar ċensiment li ħareġ iċ-ċifra ta’ 114,499 ruħ li jgħixu Malta u Għawdex. Minn dik is-sena baqgħu jsiru regolari bejn wieħed u ieħor kull għaxar snin ħlief fis-snin tat-Tieni Gwerra Dinjija. L-aħħar ċensiment li sar f’pajjiżna kien fl-2011 li kien ta n-numru ta’ 417,432 persuna li jgħixu fil-gzżejjer Maltin

Illum erġajna wasalna għal dan l-eżerċizzju. Nistennew u naraw kemm tibdil sar minn għaxar snin ilu ’l hawn.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 30 ta' Ottubru 2021

Libertà tal-espressjoni u ċensura

 

Għal mijiet ta' miljuni ta’ nies madwar id-dinja, nistgħu ngħidu li ma tgħaddix ġurnata waħda mingħajr żjara, imqaR waħda qasira fuq xi netwerk tal-media soċjali, bħal Facebook. Dawn is-siti għandhom rwol importanti fil-ħajja soċjali u politika madwar id-dinja billi jsawru x-xena ta’ kif l-individwi jinteraġixxu ma’ xulxin u kif movimenti sew politiċi, reliġjużi u oħrajn ikunu qed jorganizzaw ruħhom u kif ikunu qed jikkomunikaw mal-pubbliku in ġenerali. Biżżejjed waqfa ta’ ftit sigħat fuq xi netwerk minn dawn u qisha waqgħet id-dinja!  Sa issa, il-websajts tan-netwerk soċjali servew bħala post miftuħ fejn wieħed jista’ jgħid u jesprimi ruħu kif irid jew jibda argument. Spiss ikun hemm pressjoni biex tibda ssir ċensura tal-media soċjali. Fi żmien li kulħadd jitkellem dwar id-dritt tal-espressjoni libera, għad hawn post għaċ-ċensura. Min-naħa l-oħra, id-dritt tal-espressjoni jagħti dritt lil dak li jkun li jikteb, jgħid u jxandar dak li jrid?

Xi ismijiet u numri

F’dawn l-aħħar snin, websajts tan-netwerk soċjali bħal Facebook, Google+, Instagram, Myspace, Tumblr, Twitter, u YouTube saru karatteristika li juru l-qagħda tad-dinja onlajn. Bħalissa, żewġ terzi mill-Amerikani kollha b’aċċess għall-internet għandhom account ta’ xi websajt tal-media soċjali. Dan il-fatt jagħmel lil dawn is-siti popolari mmens billi l-maġġoranza ta’ dawk li għandhom account fihom iżuruhom ta’ kuljum. Biex nifhmu ftit nistgħu ngħidu li Facebook, li huwa l-aktar popolari fid-dinja fejn jidħlu websajts ta’ netwerk soċjali, għandu aktar minn 800 miljun membru minn madwar id-dinja kollha. F’jum wieħed ġieli daħlu fih aktar min 500 miljun persuna.

Il-figuri f’Malta huma bejn wieħed u ieħor l-istess bal dawk tal-pajjiżi sviluppati l-oħra. Statistika turi li f’Awwissu, 2021 kien hemm aktar minn 73% tal-Maltin li jużaw l-internet li daħlu fuq Facebook. It-tieni l-aktar media soċjali popolari magħna huwa Twitter li fl-istess xahar li qed insemmu kienu kważi 9% tal-Maltin li jużaw l-internet li daħlu fih. Fl-istess livell magħna l-Maltin hemm is-site Pinterest. Hawn qed naraw li dak li jgħodd għal pajjiżi oħra jista’ jgħodd ghalina wkoll għax qegħdin fuq l-istess livell.

Netwerks b’saħħithom

Il-media soċjali llum qarrbet lill-bnedmin kollha. Illum ma għadux iż-żmien li tikteb ittra lil xi qarib li jgħix l-Awsteralja u trid tistenna x-xhur sakemm tasallu din l-ittra, jiktiblek lura u l-ittra tiegħu tasal għandek. Illum tikteb u tasallek it-tweġiba dak il-ħin jew ftit wara. Is-saħħa tal-media soċajli hija emormi. Tajjeb niftakru kif bdiet dik li ssejħet “ir-Rebbiegħa Għarbija”. Kollox beda minn fuq Facebook. Il-protesti kienu nfirxu sewwa mal-pajjiżi kollha tal-Afrika ta’ Fuq imma l-aktar fl-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija, il-Yemen, il-Ġordan u l-Baħrejn. Semmejt dawn il-protesti biex nuri l-qawwa ta’ dawn il-mezzi ta’ media moderni.

Bla ċensura

Meta wieħed jikteb fuq xi wieħed minn dawn il-mezzi dlonk ikun hemm min jara dak li nkiteb. Anke jekk dak li jkun iħassar dak li kiteb, xorta jkun hemm min rah għax meta jkollok daqstant miljuni jużaw dawk in-netwerks ma jistax ikun li dak li jintefa’ fuqu ma jarah ħadd, anke jekk għal ftit sekondi. Allura hawn tidħol il-mistoqsija dwar jekk hemmx bżonn ta’ ċensura fuq siti bħal dawn.

Illum kulħadd sar ġurnalist, illum kulħadd sar xandâr u jkollna nammettu li bosta aħbarijiet li jixxandru minn stazzjonijiet televiżivi jew minn ġurnali stampati jew online, ikunu ttieħdu minn fuq xi mezz ta’ media soċjali li qed insemmu. Imma allura kulħadd jista’ jikteb li jrid?

Iċ-ċensura hija s-soppressjoni ta’ diskors, komunikazzjoni pubblika, jew informazzjoni oħra. Din tista’ ssir meta xi materjal ikun ikkunsidrat oġġezzjonabbli, ta’ ħsara, sensittiv, jew "inkonvenjenti". Iċ-ċensura tista’ ssir minn gvernijiet, istituzzjonijiet privati u korpi oħra ta’ kontroll. Pereżempju film jista’ jiġi ċċensurat minn bord apposta. Ċensura ġenerali sseħħ f’għadd ta’ media differenti, inklużi diskorsi, kotba, mużika, films u arti oħra, l-istampa, ir-radju, it-televiżjoni u l-Internet għal bosta raġunijiet fosthom is-sigurtà nazzjonali, biex tikkontrolla l-oxxenità, ma tħallix it-tixrid tal-pedopornografija, kontra d-diskors ta’ mibegħda, biex tipproteġi lit-tfal jew gruppi vulnerabbli, biex tippromwovi jew tirrestrinġi opinjonijiet politiċi jew reliġjużi, u biex tipprevjeni l-malafama u l-libelli.

Allura meta naraw dan kollu dlonk nindunaw li minkejja li nżommu soda l-għajta tal-libertà tal-espressjoni, naraw ukoll li fejn ikun hemm abbuż dan għandu jiġi ċċensurat. Hawn min jgħid li ċ-ċensura tillimita argument milli jiġi diskuss, imma liema argumenti għandhom dritt jiġu diskussi? Jekk argument iweġġa’ jew joffendi għandu wkoll ikun diskuss? Il-libertà tiegħi ma tfissirx li nista’ nkasbar lil ħaddieħor. Ħaddieħor għandu d-dritt li jgħix fil-kwiet, bla tgħajjir jew insulti jew abbużi, bħalma għandi jien wara kollox. Għalhekk iċ-ċensura ma tnaqqasx mil-libertà tal-espressjoni imma tissalvagwarda li min jista’ jiġi abbużat jew imewġġa’.

Minkejja li l-libertà tal-espressjoni u ċ-ċensura jidhru li jaħdmu kontra xulxin, fil-fatt jimxu id f’id biex ikun hemm ħarsien tal-libertà għal kulħadd.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Ottubru 2021

L-ingravata

Kien hemm żmien li dak li jkun biex juri li huwa ta’ ċertu livell soċjali kien jilbes l-ingravata. Kien hemm żmien li l-irġiel ma kinux jitħallew jidħlu l-qorti mingħajr ingravata. Kien hemm żmien meta l-għalliema, il-ħaddiema tal-banek, it-tobba, in-nutara, l-avukati u l-professjonisti kollha kienu jilbsu l-ingravata. Xogħolhom hekk kien jitlob. L-ingravata kienet tintlibes min-nies komuni f’xi okkażjoni speċjali, xi tieġ tal-familja jew xi preċett jew griżma ta’ xi ħadd mill-ulied. L-ingravata kienet parti mill-uniformi tal-iskola għas-subien u ġieli anke għall-bniet. Jekk bniedem komuni kien ikun liebes il-ġlekk u l-ingravata f’jiem mhux ta’ xi okkażjoni kien ikun hemm min jaħseb li għandu jidher il-qorti u kien hemm min iwaqqa’ għaċ-ċajt lil min jilbes l-ingravata mhux għal xi okkażjoni. Spiss kienu jgħidu lil dak li jkun: “Qisek ħadt porga!” Illum l-istorja nbiddlet, l-ilbies tal-ingravata naqas minn dawk ta’ jitqiesu tal-alta soċjetà kif ukoll mill-professjonisti. L-ilbies casual sar komuni fuq kulħadd u aċċettat minn kulħadd u kullimkien.

Imma qatt ħsibtu kif oriġinat din l-imbierka ngravata?

Ftit storja

Suldat Ruman b'faxxa ma' għonqu

Nistgħu ngħidu li l-ewwel tip ta’ ingravata kienet tintlibes mill-membri tal-leġujni fl-armata tal-Imperu Ruman. Din kienet tkun faxxa tad-drapp ta’ diversi lwien li kienet tintrabat madwar l-għonq tal-leġjunarji u biha kienu jgħattu mniffsejhom meta jkun ir-riħ. Din kienet isservi biex jipproteġu mniffsejhom mit-trab l-aktar f’artijiet xotti fejn l-għabra qatt ma kienet tkun nieqsa u spiss kienet tikkawża xi infezzjoni fil-grieżmejn tal-leġjuni Rumani.

L-ingravata kif nafuha llum nistgħu ngħidu li taf il-bidu tagħha lill-gwerra tat-tletin sena li seħħet bejn l-1618 u l-1848. Din il-gwerra kienet twila u mifruxa mal-Ewropa. Suldati Kroati kienu qed jaqdu l-missjoni militari tagħhom fi Franza. Fl-uniformi tagħhom dawn is-suldati kellhom maktur imdawwar madwar għonqhom marbut b’għoqda fuq quddiem. Din il-ħaġa ġibdet l-attenzjoni tal-Pariġini. Dak il-maktur beda jissejjaħ mill-poplu ta’ Pariġi bħala “Crovat”, korruzzjoni tal-kelma “Kroat”. Minn hawn twieldet il-kelma Franċiża “cravate” kif tissejjaħ l-ingravata f’dan l-ilsien.

Is-Sultan ta’ Franza, Luwiġi XIV għoġbitu din il-moda, biex ngħidu hekk u beda jilbes “cravate” tal-biżżilla madwar għonqu madwar is-sena 1646, meta l-gwerra li semmejna kienet għadha lanqas intemmet u meta hu kien għad kellu biss seba’ snin. Din il-ħaġa nxerdet u saret moda mal-aristokrazija u n-nobbli ta’ Franza kollha. Minn hawn il-moda ta’ faxxa drapp madar l-għonq infirxet mal-alta soċjetà tal-Ewropa kollha u bdejna naraw ingravajjet ta’ stili u materjali differetni. Issa l-ingravata saret simbolu ta’ klassi. Tajjeb ngħidu li dak iż-żmien l-ingravata ma kinitx tintlibes biss min-nobbli rġiel imma anke minn dawk nisa, ovvjament dawk li kienu jilbsu n-nisa kellhom disinn differenti  minn dawk li kienu jxiddu żwieġhom. Meta qed insemmu l-ingravata tas-seklu XVII ma rridux nimmaġinaw l-ingravajjet tal-lum. Dawn kienu jieħdu ħin twil  biex jintibsu u jiġu jidhru sbieħ.

Tipi

Il-mixja minn dak il-maktur madwar għonq is-suldati Kroati sal-ingravata tal-lum rat bosta tibdiliet u mudelli. Illum naraw ingravajjet lesti, kemm wieħed jixtri u jilbes. Ingravata normalment tista’ tkun jew ta’ lewn wieħed, tista’ tkun irrigata, tista’ tkun bit-tikek jew inkella tista’ tkun b’xi disinji fuqha. Normalment dawn huma l-erba’ tipi ta’ ingravajjet li nsibu, biss nistgħu nsibu xi ħaġa oħra wkoll.

L-ingravata ta’ lewn iswed ġeneralment turi li dak li jilbisha jkun għaddej minn żmien ta’ luttu, ingravata bir-riġi ħafna drabi hija parti minn xi uniformi aktarx ta’ xi skola jew xi għaqda jew regiment. Il-moda tidħol ukoll fl-ingravata. Ġieli tkun moda ngravata dejqa u ġieli tkun moda waħda wiesgħa. Alla ħares ma jkun hekk għax kieku dak li jkun ma jixtrix! Ingravata jista’ jkollha fuqha xi arma ta’ xi għoqda jew każin. Illum bosta jħobbu jirrakkmaw l-arma tal-għaqda. Fost l-aktar komuni f’pajjiżna nsibu l-għaqdiet tal-banda li jkollhom ingravajjet bil-lewn li jxejru u l-arma tal-każin irrakkmata fuqha.

Kurżitajiet

L-aktar ingravata
għalja  fid-dinja

Aħna l-Maltin ngħidu li skont li tħallas tiekol u dan il-qawl jgħodd ukoll fejn tidħol l-ingravata. Tassew li wieħed jista’ jixtri waħda bi prezzijiet raġjonevoli, imma hemm ukoll dak li jiswew fuq li jiswew. L-akar ingravata għalja fid-dinja tiswa $220,000, Sewwa qrajt, sewwa qrajt! Mitejn u għoxrin elf Dollaru Amerikan. Nistħajlek tistaqsi għafejn din l-ingravata tiswa tant! Hija ngravata li fiha 150 gramma deheb u 271 djamant. Minn issa ’l quddiem żgur li ma tgħidux aktar li n-nisa biss huma vanitużi!

Ta’ kull sena tiġi ċċelebrata l-ġurnata ddedikata lill-ingravata. Dan il-jum beda mill-Kroazja, sewwasew minn fejn bdiet l-ingravata tal-lum u bosta pajjiżi madwar id-dinja jiċċelebrawh. Bla dubju l-aktar li jiċċelebrawh huwa fil-Kroazja u fi Franza. Dan ikun kull 18 ta’ Ottubru.

Tiskanta din in-naqra ta’ faxxa drapp imsejħa ngravata kemm hemm storja warajha!

Fr Reno  Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Ottubru 2021