Illum tkun inkurunata l-istatwa tal-Madonna ta’ Fatima fi GwardamanġaTal-Pietà

 

Nhar il-Ħadd, 14 ta’ Mejju 2023, meta l-Arċisqof ta’ Mons. Malta Charles J. Scicluna kien qiegħed iqaddes fis-Santwarju Parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima li nsibu fi Gwardamanġa Tal-Pietà, ħabbar li kien laqa’ t-talba tal-komunità ta’ din il-parroċċa biex l-istatwa tal-Madonna li nsibu fl-apside fuq l-artal tkun inkurunata. Il-poplu preżenti laqa’ din il-bxara b’ferħ u ċapċip għax din ma hijiex xi ħaġa komuni. Ejjew nagħtu ħarsa lejn ir-raħal ta’ Tal-Pietà u din l-okkażjoni.

Is-Santwarju Parrokkjali Madonna ta’ Fatima

Il-knisja parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima tinsab fuq l-għolja ta’ Gwardamanġa u s-santwarju nbena mill- patrijiet Dumnikani fl-1952. Kien bl-għajnuna tal-provinċjal tagħhom, Patri Esmond Klimeck li l-knisja setgħet tinbena u ssir ċentru tal-Kruċjata tar-Rużarju. Il-knisja nfetħet fl-1955 u saret parroċċa fl-1968.

Ix-xbieha tal-Madonna li llum ser tkun inkurunata hija tal-injam. Din l-istatwa sabiħa fiha madwar tliet metri u kwart tul, waslet fid-dwana ta’ Malta fit-tielet ġimgħa ta’ April tas-sena 1956. Hija kienet minquxa mid-ditta Casa Estrella f’Porto l-Portugall. Jingħad li madwar id-dinja kollha 3 biss huma x-xbihat tal-Madonna ta’ Fatima ta’ dak id-daqs maħduma fl-injam. Waħda minnhom tinsab fostna. Kienet imbierka mill-Arċisqof Mikiel Gonzi u sar pellegrinaġġ biha mill-Parroċċa ta’ San Duminku l-Belt sas-Santwarju ta’ Gwardamanġa Tal-Pietà.

Il-Parroċċa tal-Madonna ta’ Fatima kompliet tikber. Il-bini tal-qasam tad-djar kompla żied il-ħidma tal-patrijiet li jmexxu din il-parroċċa. Bħal kull parroċċa oħra, bdiet tiġi organizzata festa u biex tagħmel festa trid statwa titulari. Kien imqabbad l-Iskultur Rabti Ġlormu Dingli biex joħloq statwa tal-Madonna ta’ Fatima bħala statwa titulari u proċessjonali. Din waslet fil-parroċċa fl-1971. Berikha l-provinċjal ta’ dak iż-żmien Patri Ewġenju Cachia nhar id-9 ta’ Ottubru tal-istess sena. Fit-13 ta’ Ottubru saret l-ewwel festa biha.

Inkurunazzjoni

Id-drawwa tal-inkurunazzjoni ilha teżisti minn żmien il-qedem. Sultan, Prinċep, Imperatur jew forom oħra ta’ mexxejja kienu jkunu nkurunati. Anke l-Papa kien ikun inkurunat. Fil-Knisja Kattolika din id-drawwa ma kinitx limitata purament għal prinċep jew papa iżda bdew ikunu inkurunati wkoll xbihat. Din il-prattika bdiet fl-Italja. Bi tweġiba għall-moviment ikonoklastiku appoġġjat mill-Kalvinisti, patri Franġiskan Kapuċċin, Girolamo Paolucci di Calboldi di Forlì (1552–1620), ħabrek għall-inkurunazzjoni ta’ xbihat sagri bħala tweġiba għax-xiżmatiċi u fis-27 ta’ Mejju 1601 inkuruna lill-Madonna fis-Santwarju ta’ Santa Maria della Steccata f'Parma, l-Italja. Il-Konti Alessandro Pallavicini kien ta’ għajnuna kbira għal di Calboldi. Qabel mewtu, Pallavicini ħalla legat li assigura li dawn il-prattiċi jkunu ppreservati għas-snin ta’ wara. Fl-1780 ġie stabbilit ritwal għall-inkurunazzjonijiet, bl-isem Ordo servandus in tradendis coronis aureis. Sa dak iż-żmien, it-talbiet għall-inkurunazzjonijiet solenni kienu saru numerużi. Il-Knisja, fil-prudenza tagħha, meta tevalwa t-talbiet, dejjem fittxet tliet karatteristiċi: l-istoriċità (awtentiċità storika) tad-devozzjoni, l-attributi mirakolużi jew il-garanzija tal-preservazzjoni tal-qima lejn ix-xbieha. Mill-1981, id-deċiżjoni jekk xbieha tkunx inkurunata jew le ma baqgħetx f’idejn il-Vatikan imma għaddiet f’idejn l-ordinarju, l-Isqof, l-Arċisqof jew il-Kardinal tad-djoċesi tal-post.

L-ewwel xbieha Marjana, inkurunata b'ċerimonja mingħajr l-approvazzjoni papali diretta, saret mill-Kardinal Orazio Spinola għall-Madonna tad-Dwieli meqjuma fil-Bażilika ta' Santa Maria delle Vigne f'Ġenova fil-5 ta' April 1616. L-ewwel xbieha ta’ Marija li ġiet inkurunata pontifikament kienet il-pittura ta’ Lippo Memmi magħrufa bħala La Madonna della Febbre fis-sagristija tal-Bażilika ta’ San Pietru f’Ruma fis-27 ta’ Mejju 1631. L-ewwel xbieha Marjana inkurunata pontifikament barra minn Ruma kienet il-Madonna ta' Trsat fil-Kroazja fit-8 ta' Settembru 1715. L-ewwel xbieha Marjana nkurunata personalment minn Papa nnifsu kienet il-Madonna del Popolo fit-3 ta' Ġunju 1782 mill-Papa Piju VI fil-Katidral ta' Ċesena.

F’Malta l-ewwel xbieha Marjana inkurunata hija dik li nsibu fis-santwarju tal-Karmnu fil-Belt Valletta li saret fl-1881. Hemm numru ieħor ta’ xbihat Marjani oħra inkurunati; L-Imdina, fil-Belt Valletta, Il-Mellieħa, Bormla, L-Isla, ir-Rabat Malta, Birkirkara, Ħaż-Żabbar, il-Mosta kif ukoll l-aħħar xbieha inkurunata f’Tas-Sliema. Għawdex insibu l-Madonna inkurunata L-Għarb, Ir-Rabat, Iż-Żebbuġ, Kerċem, il-Qala u x-Xagħra. Illum ma’ din il-lista tiżdied dik ta’ Tal-Pietà.

Programm ta’ festi

Għal din l-inkurunazzjoni tħejja programm li beda nhar is-Sibt 13 ta’ April billi l-istatwa li ser tkun inkurunata ttieħdet fis-Santwarju tal-Mellieħa. Il-Ħadd 21 ta’ April sar pellegrinaġġ bil-muturi li akkumpanja din l-istatwa mis-Santwarju tal-Mellieħa sal-Bażilika ta’ San Duminku fil-Belt Valletta. Is-Sibt 27 ta’ April din ix-xbieha nġarret f’pellegrinaġġ mill-Belt sa Tal-Pietà. Matul il-ġimgħa li għaddiet saru bosta attivitajiet reliġjużi fis-Santwarju tal-Madonna ta’ Fatima f’Tal-Pietà filwaqt li l-qofol tal-festi jilħaq illum meta l-Arċisqof ta’ Malta Mons. Charles J. Scicluna jpoġġi l-kuruna fuq ras il-Madonna. Din il-kuruna saret fuq disinn tal-Artist Gabriel Farrugia filwaqt li x-xogħol tal-arġenterija fuqha sar mill-artist stess u mis-Sur Joe Duca. Il-festi jkomplu wara u t-Tnejn 13 ta’ Mejju, li jkun il-jum tal-Ewwel dehra ta’ Fatima, isir pellegrinaġġ bl-istatwa inkurunata. Il-festi jagħalqu nhar is-Sibt 18 ta’ Mejju bil-premier tal-Oratorju li jġib l-isem “Is-Sultana ta’ Raħal il-Ħniena” li għandu lirika ta’ Patri Reno Muscat O.P. u mużika ta’ Mro. Ray Sciberras. Teseġwixxi dan l-oratorju l-banda tas-Soċjetà Filarmonika Madonna ta’ Fatima tal-istess lokalità taħt it-tmexxija ta’ Mro Andrea Cassar. Jieħdu sehem is-Sopran Christine Dalli, it-Tenur Alan Sciberras, il-Baritonu Albert Buttigieg kif ukoll il-Kor  Mirabitur. In-narratur ta’ dan l-oratorju jkun Edward Camilleri.

Minn hawn nixtieq nistedinkom tattendu għal dawn l-attivitajiet li qed isiru għal din l-inkurunazzjoni – okkażjoni unika mhux biss għar-raħal u l-parroċċa ta’ Tal-Pietà imma għal Malta kollha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'Il-Mument - 5 ta' Mejju 2024

Għada tkun inkurunata l-Madonna ta’ Fatima

Forsi smajtu bl-avveniment li ser iseħħ għada fil-Knisja Parrokkjali ddedikata lill-Madonna ta’ Fatima fir-raħal ta’ Tal-Pietà u Gwardamanġa. Jien ktibt dwar din l-inkurunazzjoni xi ġimgħat ilu. Jiena, li nagħmel parti mill-komunità li tmexxi lil din il-parroċċa ma nistax ma naqsamx magħkom dak li jkolli f’qalbi, għalhekk illum ser nikteb xi ħaġa dwar l-inkurunazzjoni.

Inkurunazzjoni

Id-disinn tal-Kuruna 

Id-drawwa tal-inkurunazzjoni ilha teżisti minn żminijiet il-qedem. Sultan, Prinċep, Imperatur jew forom oħra ta’ mexxejja kienu jkunu nkurunati. Anke l-Papa kien ikun inkurunat. Fil-Knisja Kattolika din id-drawwa ma kinitx limitata purament għal prinċep jew papa iżda bdew ikunu nkurunati wkoll xbihat. Din il-prattika bdiet fl-Italja. Bi tweġiba għall-moviment ikonoklastiku appoġġjat mill-Kalvinisti, patri Franġiskan Kapuċċin, Girolamo Paolucci di Calboldi di Forlì (1552–1620), ħabrek għall-inkurunazzjoni ta’ xbihat sagri bħala tweġiba għax-xiżmatiċi u fis-27 ta’ Mejju 1601 inkuruna lill-Madonna fis-Santwarju ta’ Santa Maria della Steccata f'Parma, l-Italja. Il-Konti Alessandro Pallavicini kien ta’ għajnuna kbira għal di Calboldi. Qabel mewtu, Pallavicini ħalla legat li assigura li dawn il-prattiċi jkunu ppreservati għas-snin li ta’ wara. Fl-1780 ġie stabbilit ritwal għall-inkurunazzjonijiet, bl-isem Ordo servandus in tradendis coronis aureis. Sa dak iż-żmien, it-talbiet għall-inkurunazzjonijiet solenni kienu saru numerużi. Il-Knisja, fil-prudenza tagħha, meta tevalwa t-talbiet, dejjem fittxet tliet karatteristiċi: l-istoriċità (awtentiċità storika) tad-devozzjoni, l-attributi mirakolużi jew il-garanzija tal-preservazzjoni tal-qima lejn ix-xbieha. Mill-1981, id-deċiżjoni jekk xbieha tkunx inkurunata jew le ma baqgħetx f’idejn il-Vatikan imma għaddiet f’idejn l-ordinarju, l-Isqof, l-Arċisqof jew il-Kardinal tad-djoċesi tal-post.

Bidu

L-ewwel xbieha Marjana, inkurunata b'ċerimonja mingħajr l-approvazzjoni papali diretta, saret mill-Kardinal Orazio Spinola għall-Madonna tad-Dwieli meqjuma fil-Bażilika ta' Santa Maria delle Vigne f'Ġenova fil-5 ta' April 1616. L-ewwel xbieha ta’ Marija Bambina li ġiet inkurunata pontifikament kienet il-pittura ta’ Lippo Memmi magħrufa bħala La Madonna della Febbre fis-sagristija tal-Bażilika ta’ San Pietru f’Ruma fis-27 ta’ Mejju 1631. L-ewwel xbieha Marjana nkurunata pontifikament barra minn Ruma kienet il-Madonna ta' Trsat fil-Kroazja fit-8 ta' Settembru 1715. L-ewwel xbieha Marjana inkurunata personalment minn Papa nnifsu kienet il-Madonna del Popolo fit-3 ta' Ġunju 1782 mill-Papa Piju VI fil-Katidral ta' Ċesena.

F’Malta

Il-kuruna li għada ser titpoġġa fuq ras il-Madonna f'Tal-Pietà
Disinn ta' Gabriel Farrugia u xoghol tal-artist u ta' Joseph Duca 

Sal-lum f’Malta għandna 22 xbieha Marjana inkurunati uffiċjalment, għada bl-inkurunazzjoni tal-Madonna ta’ Fatima f’Tal-Pietà isiru 23. Meta ktibt uffiċjalment kont qed nifhem dawk ix-xbihat li ġew inkrunati b’digriet. 

L-ewwel xbieha Marjana inkurunata f’Malta kienet dik tal-Madonna tal-Karmnu fil-Belt Valletta. Meta l-Karmelitani poġġew saqajhom fil-Belt Valletta fl-1570, bnew knisja ddedikata lill-Madonna tal-Karmnu li tlestiet fl-1591. Sa mill-ħolqien tal-pittura titulari, id-devozzjoni lejn il-Madonna kienet kbira kemm fin-numru ta’ nies li kienu jżuru l-knisja kif ukoll f’dak li għandu x’jaqsam mad-donazzjonijiet mogħtija, bħal ġiżirajjen, imsielet u kuruni tad-deheb u fidda li ġew mogħtijin lil din il-pittura. L-ewwel darba li tissemma din il-pittura tal-Madonna tal-Karmnu fis-Santwarju Bażilika fil-Belt Valletta, kien waqt iż-żjara pastorali tal-Inkwiżitur Ġenerali Mons Gregorio Salviati f’Ġunju tal-1755. L-inkurunazzjoni tal-Madonna tal-kwadru titulari saret fil-15 ta’ Lulju, 1881, mill-Isqof ta’ Malta Carmelo Scicluna b’digriet tal-Papa Ljun XIII u tal-kapitlu tal-Bażilika ta’ San Pietru f’Ruma, fid-19 ta’ Ġunju 1880. Dak iż-żmien kienu qed jiġu inkurunati bosta pitturi antiki madwar id-dinja, pitturi li l-fidili kellhom devozzjoni kbira lejhom, bħalma kellha l-Madonna tal-Karmnu f’Malta.

Nixtieq kieku nagħti tagħrif imqar qasir dwar kull xbieha inkurunata li għandna f’pajjiżna imma l-ispazju ma jippermettix għalhekk ser insemmihom skont kif ġew inkurunati. F’din il-lista nsibu xbihat tal-Madonna, kemm statwi kif ukoll pitturi.  Wara l-Madonna tal-Karmnu tal-Belt insibu l-Madonna ta’ San Luqa l-Imdina, il-Madonna tal-Mellieħa, il-Kunċizzjoni ta’ Bormla, il-Madonna tal-Ħerba f’Birkirkara, il-Bambina tal-Isla, il-Madonna ta’ Damasku magħrufa bħala tal-Griegi fil-Belt Valletta, il-Madonna Ta’ Pinu, il-Madonna tas-Saħħa, tal-Grazzja Ħaż-Żabbar, tal-Grazzja r-Rabat Għawdex, il-Kunċizzjoni tal-Qala, il-Madonna ta’ Caraffa fil-Belt Valletta, il-Madonna tal-Għar, il-Madonna ta’ Pompei fir-Rabat Għawdex, il-Bambina tax-Xagħra, Santa Marija l-Mosta, Santa Marija tal-Katidral tar-Rabat Għawdex, il-Viżitazzjoni tal-Għarb, Santa Marija taż-Żebbuġ Għawdex, il-Madonna tas-Sokkors Kerċem u l-Madonna tal-Qalb ta’ Ġesù jew kif nafuha aktar tas-Sacro Cuor f’Tas-Sliema. Għada tiżdied magħhom il-Madonna ta’ Fatima ta’ Gwardamaġa Tal-Pietà li ser ikollha fuw rasha kuruna mill-isbaħ disinn tal-artist Gabriel Farrugia.

Dan huma x-xbihat Marjani inkurunati fil-gżejjer tagħna imma tajjeb ngħid li hemm xbihat oħra bħalma huma dawk ta’ San Ġużepp fir-Rabat ta’ Malta, magħruf bħala San Ġużepp ix-Xiħ u dak tal-Qala Għawdex. Barra minn dawn insibu wkoll oħrajn inkurunati imma mingaħjr digriet.

Tal-Pietà

L-inkurunazzjoni ta’ għada sejra ssir fil-Knisja Parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima stess, f’Tal-Pietà Gwardamanġa mill-Arċisqof ta’ Malta Mons. Charles J. Sciluna waqt quddiesa li tibda fis-6,30 ta’ filgħaxija. Minn qalbi nistdinkom tingħaqdu magħna għal din l-okkażjoni speċjali mhux biss għalina imma għal Malta kollha.

Narakom

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 4 ta' Mejju 2024

It-telefon

Apparat li llum il-ġurnata kulħadd għandu huwa t-telefon. Sa ftit għexieren ta’ snin ilu dan l-apparat, jew aħjar l-antenat tiegħu, kien meqjus bħala xi ħaġa ta’ lussu. Bil-mod il-mod beda jidħol aktar fi djarna sakemm illum kulħadd, jew nistgħu ngħidu l-maġġoranza kbira tal-poplu, għandu telefon personali, dak li nsejħulu l-mobile.

Alexander Graham Bell

Alexander Graham Bell

Qabel l-invenzjoni tat-telefon kien jeżisti apparat mekkaniku għat-trażmissjoni tad-diskors u l-mużika fuq distanza akbar minn dik tad-diskors dirett normali. Iżda nistgħu ngħidu li t-twelid tat-telefonija nafuha lil Alexander Graham Bell.

Bell twieled f'Edinburgh il-belt kapitali tal-Iskozja nhar it-3 ta' Marzu, 1847. Id-dar tal-familja Bell kienet f'South Charlotte Street, dar li sal-lum għandna naraw magħha skrizzjoni tal-ġebel li timmarkaha bħala l-post fejn twieldet missier it-telefon. Alexander kellu żewġ ħutu: Melville James Bell (1845–1870) u Edward Charles Bell (1848–1867). Missieru kien Alexander Melville Bell u ommu kienet Eliza Grace Bell née Symonds.  Missieru kien tabib li jispeċjalizza fis-smieħ. Isem l-iben kien biss "Alexander Bell" imma fl-età ta' 10 snin huwa għamel talba lil missieru biex ikollu isem tan-nofs bħaż-żewġ ħutu. Għal għeluq il-11-il sena tiegħu, missieru aċċetta u ħallieh jadotta l-isem "Graham", magħżul b'rispett lejn Alexander Graham, Kanadiż li kien pazjent ta’ missieru u li kien sar ħabib tal-familja. Madanakollu fost il-qraba u l-ħbieb tiegħu huwa baqa’ dejjem jissejjaħ "Aleck". Sa mill-ewwel snin tiegħu, Bell wera natura sensittiva u talent għall-arti, il-poeżija u l-mużika li kien imħeġġeġ fiha minn ommu. Bla ebda taħriġ formali, ħadem  pjanu u sar il-pjanista tal-familja. Bħala tifel żgħir, Bell, bħal ħutu, irċieva l-ewwel tagħlim tiegħu d-dar mingħand missieru. F’età żgħira, kien irreġistrat fir-Royal High School  ta’ Edinburgh, li ħalla fl-età ta’ 15-il sena. Hemm ħafna xi tgħid dwar dan il-bniedem, fosthom li huwa kkoppja, jew seraq l-idea tat-telefon. L-ewwel konverżazzjoni telefonika bidirezzjonali, jiġifieri li żewġ bnedmin jitkellmu u jisimgħu fl-istess waqt, fuq linja seħħet bejn Cambridge u Boston, distanza ta’ ftit aktar minn 3 kilometri fid-9 ta’ Ottubru, 1876. Sal-1904, fl-Istati Uniti kienu jeżistu aktar minn tliet miljun telefon.

Il-gabbana tat-telefon

Illum lanqas timmaġinak li tmur tagħmel telefonata minn telefon pubbliku, biss dan kien il-mezz li bih konna nikkomunikaw fi tfulitna qabel ma kellna t-telefon id-dar. Il-kaxxi jew gabini tat-telefon pubbliku kienu introdotti fir-Renju Unit fl-1852. Ma kienx it-telefon li nafu bih illum. Billi Malta kienet kolonja tal-Ingliżi, dan l-apparat ma damx wisq ma wasal fostna. Fl-1862 kienu mwaħħlin gabbani tat-telefon f’xi għases tal-pulizija ta’ Malta. Maż-żmien dawn il-gabbani bdew jiżdiedu u saru komuni f’kull belt u raħal tagħna. Dawn il-gabbani kien ikollhom il-kuruna rjali fuq il-faċċata tagħhom u fl-1975 bil-għan li titnaqqas ir-rabta kolonjali minn Malta, xi wħud minn dawn il-kuruni ġew imneħħijin. X’ħasra! Ara l-isorja jistax iħassarha xi ħadd! Kien hemm żmien li l-gabini tat-telefon inżebgħu blu u kien hemm żmien ukoll li bdew jitneħħew u jsiru oħrajn minnflokhom tal-ġebel jew tal-aluminium. Kien hemm minn dawn il-gabbani li tneħħew għal kollox, u llum min jaf fejn sabu posthom. Imnalla li sar intervent f’waqtu u dawn il-gabbani ġew protetti għax kieku naħseb li lanqas waħda ma fadal. Illum madwar Malta u Għawdex fadal 68 gabbana tat-telefon tal-ħadid fondud, aħjar mix-xejn!

Aktar qrib tagħna

Biż-żmien bdejna nsibu t-telefon fid-dar. Niftakar li l-ewwel telefon fit-triq tagħna kienet daħħlitu n-nanna. Biex inċemplu liz-ziju li kien joqgħod Raħal Ġdid konna l-ewwel naqbdu mal-operator u mbagħad ngħidulu n-numru li rridu u hu jqabbadna. Biex inċemplu barra minn Malta konna nibbukjaw telefonata. Konna niftakru n-numri tat-telefon tagħna u tal-ħbieb u tal-qraba. Illum bil-mobile hawn min lanqas in-numru tiegħu stess ma jiftakar. Is-set tat-telefon kien ikollu rota bin-numri u ddawwar in-numru li trid. Aktar tard is-settijiet inbidlu u saru bil-buttuni tan-numri. X’differenza mil-lum!

Il-mobile

U llum għandna l-mobile li bażikament huwa telefon imma nużawh għal elf ħaġa oħra u aktarx li l-inqas li nużawh huwa biex nagħmlu xi telefonata. Nużawh għar-ritratti, nibgħatu l-messaġġi, niktbu l-appuntamenti fuqu, naraw l-emails li jaslulna u nirrisponduhom u nsomma elf ħaġa oħra bla ma forsi nintebħu li dak l-apparat prinċipalment huwa apparat biex titkellem u tisma’ lil min ikellmek minnu. Mur ġib lil Alexander Graham Bell jara l-apparat li tant ħadem fuqu kemm evolva u kemm inbidel!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 27 ta' April 2024

Il-Madonna ta’ Fatima fi Gwardamanġa Inkurunata

Nhar il-Ħadd, 14 ta’ Mejju 2023, meta l-Arċisqof ta’ Malta Mons. Malta Charles J. Scicluna kien qiegħed iqaddes fis-Santwarju Parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima li nsibu fi Gwardamanġa Tal-Pietà, ħabbar li kien laqa’ t-talba tal-komunità ta’ din il-parroċċa biex l-istatwa tal-Madonna li nsibu fl-apside fuq l-artal tkun inkurunata. Xieraq li nkunu nafu xi ħaġa dwar din il-parroċċa u dwar ix-xbieha Marjana li ser tkun inkurunata fil 5 ta’ Mejju 2024.

Ir-raħal

Tal-Pietà, wieħed mill-irħula żgħar ta’ art twelidna, li minkejja ċ-ċokon tiegħu insibu fih għadd ta’ mkejjen li jiddistingwuh minn irħula oħra. Aktarx li l-aktar binja magħrufa f’dan il-post hija l-Isptar San Luqa. Biss hemm bosta binjiet oħra li huma mgħobbijin bi storja. Il-Barrakka tad-Dgħajjes, il-Kappella tad-Duluri li tat l-isem lil-lokal, il-Binja tar-Rediffussion, li għal bosta snin kien l-uniku mezz ta’ xandir f’dawn il-gżejjer, Television House, il-Kulleġġ Santu Wistin, l-Orfanatrofju tal-Orsolini, il-Kwartieri Ġenerali ta’ wieħed mill-partiti politiċi ewlenin ta’ pajjiżna, sa ftit snin ilu l-Iskola Medika, l-Isptar Karen Grech li fih raw id-dawl eluf ta’ Maltin, iċ-ċimiterji Militari kif ukoll djar li fihom għexu persuni prominenti bħal Villa Frere u Villa Guardamangia li fiha għal xi żmien għexet il-Prinċipessa Eliżabetta. Fuq kollox, jiżboq kull binja oħra u jidher minn diversi nħawi ta’ Malta, il-kampnar tal-knisja parrokkjali bl-istatwa tal-Madonna ta’ Fatima fuqu, il-kampnar tas-Santwarju ddedikat lill-Madonna taħt dan it-titlu, waħdieni fil-gżejjer Maltin.

Ftit storja

Ma’ tmiem l-imxija tal-pesta li ħakmet lil Malta lejn l-aħħar tas-seklu sittax, qrib iċ-ċimiterju ta’ Daħlet il-Qasab, inbniet kappella ċkejkna ddedikata lil Santu Rokku, biss ftit wara din il-kappella saret ċkejkna wisq u nħasset il-ħtieġa li titkabbar. It-tkabbir ta’ din il-kappella ra wkoll il-bdil fid-dedikazzjoni u issa ġiet taħt il-patroċinju tal-Madonna tad-Duluri, li bit-Taljan, li dak iż-żmien kien l-ilsien mitkellem fost in-nobbli u l-aristokrazija ta’ Malta, tissejjaħ La Pietà. L-isem “La Pietà” niżel tajjeb u ntogħġob minn dawk li kienu joqogħdu fil-madwar tant li l-inħawi bdew jissejħu Tal-Pietà. Din il-kappella kienet isservi lir-residenti li lejn l-ewwel kwart tas-seklu tmintax kienu jlaħħqu għal madwar 500 ruħ. Għalhekk għal xi snin il-kappella serviet bħala viċi-parroċċa tal-Parroċċa ta’ San Pawl Nawfragu tal-Belt Valletta.

Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, l-Ordni Dumnikan ra numru ta’ żgħażagħ ġodda jingħaqdu fi ħdanu, tant li l-Provinċja Dumnikana Maltija kienet f’qagħda li tiftaħ kunvent ġdid. Dan infetaħ fi Triq Hookham Frere, Gwardamanġa fl-1945 u ġie ddedikat lill-Madonna ta’ Fatima. Il-patrijiet ta’ din il-komunità ħabirku bis-sħiħ biex fi ftit snin inbena santwarju u kunvent. Dawn inbnew f’art magħrufa bħala Tal-Vigna. Il-Provinċjal Dumnikan ta’ dak iż-żmien Patri Esmond Louis Klimick kien devot kbir tal-Madonna ta’ Fatima u ried li dan is-santwarju jkun mibni għas-Sultana tar-Rużarju ta’ Fatima. Fid-19 ta’ Jannar tas-sena 1968, l-Arċisqof ta’ Malta, Monsinjur Mikiel Gonzi, ħareġ id-digriet li bih mill-1 ta’ Frar ta’ wara dan is-santwarju twaqqaf bħala parroċċa.

Ix-xbieha

Fuq l-artal tal-knisja parrokkjali nsibu l-istatwa sabiħa fiha madwar tliet metri u kwart tul, waslet fid-dwana ta’ Malta fit-tielet ġimgħa ta’ April tas-sena 1956. Hija kienet minquxa mid-ditta Casa Estrella f’Porto l-Portugall. Jingħad li madwar id-dinja kollha 3 biss huma x-xbihat tal-Madonna ta’ Fatima ta’ dak id-daqs maħduma fl-injam. Waħda minnhom tinsab fostna. Kienet imbierka mill-Arċisqof Mikiel Gonzi u sar pellegrinaġġ biha mill-parroċċa ta’ San Duminku l-Belt sas-santwarju ta’ Gwardamanġa.

Il-parroċċa

Il-parroċċa tal-Madonna ta’ Fatima kompliet tikber. Il-bini tal-qasam tad-djar kompla żied il-ħidma tal-patrijiet li jmexxu din il-parroċċa. Bħal kull parroċċa oħra, bdiet tiġi organizzata festa u biex tagħmel festa trid statwa titulari. Kien imqabbad l-Iskultur Rabti Ġlormu Dingli biex joħloq statwa tal-Madonna ta’ Fatima bħala statwa titulari u proċessjonali. Din waslet fil-parroċċa fl-1971. Berikha l-provinċjal ta’ dak iż-żmien Patri Ewġenju Cachia nhar id-9 ta’ Ottubru tal-istess sena. Fit-13 ta’ Ottubru saret l-ewwel festa biha.

Nhar il-Ħadd, 14 ta’ Mejju 2023, l-Arċisqof ta’ Malta, Monsinjur Charles J. Scicluna qaddes fis-santwarju parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima. Lejn tmiem il-quddiesa huwa ħabbar li laqa’ x-xewqa tal-komunità, approvata mill-Provinċjal, biex l-istatwa li tinsab fuq l-artal tiġi inkurunata. Il-folla nfexxet f’ċapċip kbir. Issa tabilħaqq din il-knisja parrokkjali sejra tkun Santwarju Marjan. Id-data tal-inkurunazzjoni ta’ din ix-xbieha minn idejn Mons. Arċisqof Charles J. Scicluna, hija nhar il-Ħadd 5 ta’ Mejju 2024.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 20 ta' April 2024

Ftit te

 

M’ilux kont Ruma qiegħed nagħti rtir lil grupp ta’ sorijiet. Fost dawn is-sorijiet kien hemm tnejn minn Sri Lanka. Wara l-ikla ta’ filgħaxija dawn iż-żewġ sorijiet kienu jħejju t-te għal min ikun irid. Ladarba kont hemm ma kontx ser nitlef l-okkażjoni li nduq dan it-te. Nistħajjilkom tgħiduli: “Mela qatt ma doqt te?” Te iva doqt imma t-te li kienu jħejju dawn is-sorijiet kien tabilħaqq tajjeb u fakkarni fit-te li konna nixorbu meta konna għadna tfal, meta konna nitfgħu l-weraq tat-te nfarrak fil-passatur u nitfgħu l-misħun fuqu. Illum bit-tea bags sar aktar faċli tagħmel belgħa te imma ejjew nammettu li fit-togħma ma għandux x’jaqsam ma’ dak it-te li kienu jagħmlu ommijietna. Illum tazza te ma fihiex il-palat li kien ikollha meta konna għadna tfal.

Ftit storja

Forsi ftit jafu li t-te huwa t-tieni l-aktar xarba li tinxtorob madwar id-dinja. Jiġi sewwasew wara l-ilma. It-te huwa xarba aromatika ppreparata billi jitferra ilma sħun jew jagħli fuq weraq niexef  jew ukoll frisk tal-Camellia sinensis, arbuxxell li jħaddar is-sena kollha u li huwa indiġeni għall-Asja tal-Lvant li probabbilment oriġina fil-fruntieri tal-Lbiċ taċ-Ċina u tat-Tramuntana tal-Myanmar. L-aktar riferenza antika li għandna għal din ix-xarba tmur lura għall-bidu tat-tielet seklu wara Kristu. It-tabib Ċiniż, Hua Tuo, li għex bejn is-sena 140 u s-sena 208 isemmiha f’waħda mill-kitbiet mediċi tiegħu. Iżda t-te ma baqax jintuża biss bħala mediċina u sar xarba popolari ħafna fi żmien id-dinastija Ċiniża Tang li mexxiet lil dan il-pajjiż bejn is-snin 618 u 907. Minn hemm din ix-xarba nfirxet kważi mal-pajjiżi Ażjatiċi kollha. Tajjeb iżda ngħidu li n-nies fl-Asja tal-Lvant tal-qedem għal sekli sħaħ, forsi anke millenji, kienu jieklu l-weraq tat-te qabel ma bdew jikkunsmawh bħala xarba. Kienu jinqatgħu l-weraq nejjin u jżiduhom mas-sopop.

Fis-sekli XV u XVI kienu bosta saċerdoti u reliġjużi Ewropej, l-aktar il-Ġiżwiti, li marru bħala missjunarji fl-Asja. Dawn, flimkien ma’ negozjanti Portuġiżi, daħħlu x-xarba tat-te fl-Ewropa. Hekk nistgħu ngħidu li x-xarba tat-te daħlet fil-kontinent tagħna. L-ewwel referenza Ewropea għat-te nsibuha mniżżla fil-manuskritt Delle Navigationi e Viaggi miktub mill-Venezjan Giambattista Ramusio fl-1545.

Bil-ħakma tal-Indja mill-Imperu Brittaniku, l-Ingliżi saru aktar midħla ta’ din ix-xarba tant li l-akbar ammont ta’ te lejn l-Ewropa beda jasal  minn dan is-subkontinent. L-ewwel ħanut li beda jservi t-te fl-Ingilterra kien il-ħanut tal-kafè ta’ Thomas Garway fl-1657. Il- Kumpanija Ngliża tal-Indja tal-Lvant bdiet timportah fl-1669 u matul is-seklu ta’ wara t-te sar l-aktar oġġett importanti fil-kummerċ Ingliż mal-Orjent. Il-konsum tat-te fil-Gran Brittanja kiber ħafna u sar drawwa nazzjonali kif għadu sal-lum. Iż-żieda tal-ħalib mat-te fl-Ewropa tissemma l-ewwel darba fl-1680 minn Madame de Sévigné, awtriċi minn Pariġi. Fl-Ewropa tal-Lvant, bħar-Russja, il-Polonja u l-Ungerija,  it-te spiss jiġi kkunsmat bil -lumi, sew meraq kif ukoll flieli. Anke fl-Indja hemm tradizzjoni, għalkemm żgħira ħafna, li t-te jinxtorob bil-meraq tal-lumi.

Isem

Din ix-xarba jew pjanta għandha prinċipalment tliet ismijiet madwar id-dinja kollha. Din il-ħaġa tirrifletti l-istorja tat-tixrid tal-kultura u l-kummerċ tax-xorb tat-te miċ-Ċina għal diversi pajjiżi madwar id-dinja. Kważi l-kliem kollu għat-te mad-dinja kollha jaqgħu fi tliet gruppi li huma: te, cha jew chai. Aktarx li fl-Ewropa l-ewwel isem għal din ix-xarba kien cha li daħal mill-Portugiżi li bdew jinportaw it-te mill-Makaw. Il-kelma te, li wara kollox nużaw anke aħna l-Maltin daħlet fl-Ewropa fis-seklu XVII permezz tal-Olandiżi, li ġabuha mill-kelma tal-Malay teh, jew direttament mill-pronunzja tê fl-ilsien Ċiniż (jew djalett) imsejjaħ Min.

Xi ġrali!

La qed insemmi l-ismijiet li bihom tissejjaħ din ix-xarba nixtieq naqsam magħkom esperjenza li ġratli bosta snin ilu. Kont Praga, ir-Repubblika Ċeka u dħalt f’ħanut flimkien ma’ koppja ħabiba tiegħi. Kien Novembru u kienet kesħa xxoqq il-għadam. Ma nafx kemm dommna nippruvaw infehmu lil dak li ġie jservina li ridna kikkra te kull wieħed. Fl-aħħar qalilna li kien fehem u qalilna li dak jissejjaħ Chai. Waslu t-tliet kikri bit-te u issa ridna naraw kif ser infehmu lil dan il-bniedem li ridna l-ħalib. Minn hemm u  minn hawn ftehmna u hu donnu ċċassa li konna ser nitfgħu l-ħalib mat-te. Intant la talbna l-ħalib hu ġabilna buqar żgħir bil-ħalib. Tfajna ftit ħalib fit-te imma kif doqnieh indunajna li t-te kien bil-lumi. Hekk iservuh hemmhekk. Mhux ta’ b’xejn iċċassa l-kamrier meta tlabnieh il-ħalib! Tlaqna l-kikkri fuq il-mejda u ma xrobna xejn. Ma konniex lesti nerġgħu nippruvaw infehmuh li ridna te bla lumi. Għidna: “kemm ġie biċ-ċajt dan iċ-Chai!”, ħallasna u tlaqna l-barra bl-aptit ta’ kikra te!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 13 ta' April 2024

Via della Conciliazione

Aħna l-Maltin ngħidu li jekk tkun Ruma tmur tara l-Papa u bosta minn dawk liil-Maltin li jżuru l-Belt Eterna jmorru jżuru l-Vatikan anke jekk lill-Papa ma jarawhx. Il-parti l-kbira ta’ dawk li jaslu fil-Vatikan jidħlu mit-triq ta’ quddiem Pjazza San Pietru, għalkemm din ma hijiex it-triq waħdanija li twasslek għal din il-pjazza. Din it-triq wiesa’ u sabiħa ġġib l-isem ta’ Via della Conciliazione, jiġifieri it-triq tal-ftehim bejn wieħed u ieħor. Forsi ftit huma dawk li jistgħu jimmaġinaw dik li għal ħafna hija l-isbaħ pjazza fid-dinja mingħajr din it-triq maestuża li twassal għaliha. Imma fil-fatt sa ftit għexieren ta’ snin ilu minflokha kien hemm wieqaf bini antik u djar ta’ livell baxx, labrint ta’ toroq dojoq u sqaqien.

Proġett

Bosta kienu dawk li xtaqu li quddiem l-ikbar knisja tad-dinja jkun hemm triq sabiħa li twassal lill-pellegrini għaliha b’ mod diċenti u mhux jgħaddu minn toroq dojoq u mudlama. Kien hemm min pjanta triq li minn Castel Sant’ Angelo twasslek sa Pjazza San Pietru, triq li tibda mid-djuq u tiftaħ forma ta’ V. Imma xejn ma sar minn dak li kien mixtieq li jsir. Kien hemm ħsieb li l-kolonnat jitwal b’ madwar mitt metru ieħor quddiem il-parti ovali li tifforma Pjazza San Pietru. Fil-fatt il-ħsieb ta’ Bernini kien dan li jkun hemm sett ieħor ta’ kolonni imma mal-mewt ta’ Papa Alessandru VII il-pjan twarrab u l-kolonni baqgħu dawk li għadna naraw illum.  Quddiem il-Vatikan kien hemm djar u residenzi ta’ reliġjużi li kienu jmorru lura aktar minn ħames mitt sena.

Minn l-1861 is-sena tal-unifikazzjoni tal-Italja u t-twaqqif tar-Renju tal-Italja, u iktar u iktar mill-1870 meta r-Renju Taljan ħa f’ idejh il-belt ta’ Ruma u b’ hekk spiċċaw fix-xejn l-Istati Pontifiċji u bdiet dik li tissejjaħ il-Kwistjoni Rumana, ir-relazzjonijiet bejn ir-Renju tal-Italja u l-Knisja Kattoika xejn ma kienu sewwa. Il-Papa Piju IX li waqt il-pontifikat tiegħu saret l-Unifikazzjoni tal-Italja kien iddikjara lilu nnifsu bħala priġunier fil-Vatikan. Għal 59 sena il-Papa, jiġifieri Piju IX, Ljun XIII, Piju X, Benedettu XV  u Piju XI qatt ma rifsu ’l barra mill-ħitan li jdawru lill-Belt tal-Vatikan. Fl-1929 saru l-patti, jew it-trattati bejn iż-żewġ partijiet, dawk li jissejħu il-Patti tal-Lateran u li bihom inħoloq l-Istat tal-Belt tal-Vatikan.

B’tifkira

Il-Prim Ministru Taljan ta’ dak iż-żmien, Benito Mussolini li kien iffirma t-trattat f’isem ir-Re ried ifakkar dan l-avveniment li kien ilu jifred lill-Italja minn mal-Knisja għal kważi sittin sena. Għalhekk huwa qabbad żewġ periti Faxxisti, Marcello Piacentini u Attilio Spaccarelli biex jiddisinjaw pjanta ta’ triq quddiem il-pjazza tal-Vatikan. Dawn il-periti ħarġu bi pjanta li ma tnaqqas xejn mill-glorja tal-kolonnat ta’ Bernini u fl-istess ħin tagħti impressjoni meastuża għad-daħla lejn is-Sede tal-Viġarju ta’ Kristu fuq l-art. It-triq sarulha żewġ bankini għolja, waħda fuq kull naħa u fuqhom poġġew għadd ta’ obeliski li jikkumplimentaw lil dak li nsibu f’ nofs il-Pjazza San Pietru.

It-twaqqiegħ taż-żona li kienet magħrufa bħala l-Ispina tal-Borgo beda billi fid-29 ta’ Ottubru, 1936, Mussolini simbolikament ta l-ewwel daqqa ta’ baqqun biex uffiċċjalment kien beda dan il-proġett. Il-problemi ma naqsux, l-aktar ma’ dawk li ma riedux iħallu djarhom u jmorru joqgħodu fil-post li kien offrielhom il-Gvern Faxxista. It-twaqqigħ dam sejjer xhur sħaħ. Ikollna nammettu li mat-twaqqiegħ ta’ dawn il-bini intilef xi bini imprezzabbli. Imma xi bini ieħor kien salvat u nbena mill-ġdid. Il-bini ta’ din it-triq kienet parti mill-proġett li kellu Mussolini li jagħti dehra isbaħ lill-belt ta’ Ruma u jibdel il-Belt eterna f’ monument lill-Faxxiżmu Taljan.  Ix-xogħol fuq din it-triq waqaf minħabba t-tieni gwerra dinjija. Wara l-gwerrra x-xogħol tkompla skont il-pjanta oriġinali minkejja l-mewt ta’ Mussolini u minkejja li l-Faxxiżmu kien abolit. L-obeliski tpoġġew f’ posthom fl-1950 fl-okkażjoni tal-Ġublew tas-sena 1950 imsejjaħ mill-Papa Piju XII.

Illum

Minn meta t-triq infetħet, saret id-daħla prinċipali lejn San Pietru. Din hija triq miftuħa għat-traffiku li jkun sejjer lejn il-Vatikan biss, it-traffiku li jkun ħiereġ ma jistax jgħaddi minnha. F’ okkażjonijiet speċjali din it-triq tingħalaq sabiex fiha jsiru attivitajiet relatati ma’ dik l-okkażjoni, bħal ma jsir fis 6 ta’ Jannar, festa tal-Epifanija, fejn issir l-isfilata tas-Slaten Maġi. F’okkażjonijiet kbar li jsiru fi Pjazza San Pietru din it-triq tgħin ukoll biex tilqa’ fiha n-nies li ma jsibux post fil-pjazza. Hekk ġara fil-kanonizazzjoni ta’ San Piju minn Pietralcina fis-16 ta’ Ġunju 2002, fil-funeral tal-Papa Ġwanni Pawlu II fit- 2 ta’ April, 2005 fil-beatifikazzjoni tal-istess Papa fl-1 ta’ Mejju, 2011, fil-quddiesa tal-Pontifikat ta’ Papa Franġisku, nhar id-19 ta’ Marzu, 2013 u fil-kanonizazzjoni ta’ San Ġwanni XXIII u San Ġwanni Pawlu II fis-27 ta’ April 2014.

Għalhekk meta tkun Ruma u tgħaddi minn din it-triq ftakar xi storja fiha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 6 ta' April 2024

Lejlet il-Festa tal-Festi

Ninsabu f’Sibt il-Għid u xieraq inkunu nafu xi ħaġa dwar il-festa li niċċelebraw għada

Isem

Il-kelma “Għid” hija kelma Għarbija li tfisser festa kbira jew il-festa tal-festi. Fil-Knisja Kattolika niċċelebraw aktar minn għid wieħed. Niftakru fl-għeżież tagħna mejtin fl-Għid tal-Imwiet, niċċelebraw l-Għid tal-Assunta, għandna Għid il-Ħamsin u fuq kollox għada huwa l-Għid il-Kbir. Il-Lhud għandhom l-Għid tagħhom li jfakkar it-tmiem tas-snin li huma kienu skjavi f’art barranija. Il-Musulmani ma jiċċelebrawx l-Għid jew l-Għidijiet tagħna imma għandhom ukoll l-Għid tagħhom, Eid al-Fitr li jtemm ir-Ramadan. Skont it-tradizzjoni Musulmana, Eid al-Fitr kien oriġinat mill-profeta Muhammad. Skont ċerti tradizzjonijiet dawn il-festi bdew f'Medina wara l-migrazzjoni ta' Muhammad minn Mekka.

It-terminu Ingliż modern Easter, kif ukoll Ooster bl-Olandiż modern u Ostern bil-Ġermaniż, żviluppa minn kelma bl-Ingliż qadim li ġieli konna nsibuha miktuba bħala Ēastrun, Ēastron jew Ēastran. Aktar tard bdiet tinkiteb Ēastru, Ēastro, Ēastre jew Ēostre. Il-venerabbli Beda jipprovdi l-uniku sors dokumentat għall-etimoloġija tal-kelma. Fil-ktieb tiegħu “The Reckoning of Time” huwa kiteb li Ēosturmōnaþ, bl-Ingliż qadim għax-'Xahar ta' Ēostre', tradott fi żmien Beda bħala "Xahar tal-Għid", kien xahar Ingliż, li jikkorrispondi għal April, u jgħid li "darba kien jissejjaħ għal alla tagħhom li kien jismu Ēostre u  li f’ġieħu kienu jsiru festi kbar f’dak ix-xahar”.

Bil-Latin u bil-Grieg, iċ-ċelebrazzjoni Nisranija tal-Għid kienet, u għadha msejħa Pascha (bil-Grieg: Πάσχα ), kelma mnissla mill-Aramajk פסחא (Paskha) li hija ġejja mill-Ebrajk פֶּסַח (Pesach). Il-kelma oriġinarjament kienet tindika l-festa Lhudija li tfakkar il-ħruġ jew l-eżodu Lhudi mill-jasar fl-Eġittu. Pascha huwa wkoll isem li bih Ġesù nnifsu jiġi mfakkar fil-Knisja Ortodossa, speċjalment b’rabta mal-qawmien tiegħu mill-mewt u mal-istaġun taċ-ċelebrazzjoni ta’ dan l-avveniment.

Data

Ħafna jistaqsu kif id-data tal-Għid il-Kbir mhix bħad-data tal-Milied, jiġifieri data fissa. L-Għid il-Kbiru l-festi li huma marbutin miegħu huma festi mobbli, fis-sens li ma jiġux iċċelebrati f'data fissa fil-kalendarji Ġuljan jew Gregorjan li t-tnejn li huma jsegwu ċ-ċiklu tax-xemx u l-istaġuni. Minflok, id-data għall-Għid il-kbir hija determinata fuq kalendarju lunari, li jsegwi ċ-ċiklu tal-qamar, simili għall- kalendarju Lhudi. L-Ewwel Konċilju ta’ Niċea li sar fis-sena 325 wara Kristu, stabbilixxa żewġ regoli, l-indipendenza tad-dinja Kristjana mill-kalendarju Lhudi u l-użu tal-kalendarju Ġuljan mad-dinja kollha. Il-kalendarju Ġuljan għandu żewġ tipi ta’ snin: sena normali ta’ 365 jum u sena biżestili ta’ 366 jum. Huma jsegwu ċiklu sempliċi ta’tliet snin normali u sena biżestili. Is-sena medja hija twila ftit inqas minn 365.25 jum. F’dan il-Konċilju ġiet deċiża d-data mobbli tal-Għid li għadha fis-seħħ illum. Meta fid-dinja Kattolika beda jintuża l-Kalendarju Gregorjan fl-1582, li huwa aktar preċiż minn dak Ġuljan, id-data tal-Għid bdiet timxi fuq dan il-Kalendarju.

Il-bidla annwali tad-data tal-Għid hija marbuta mal-kalendarju Lunari: jum l-Għid, fil-fatt, jiġi ċċelebrat fl-ewwel Ħadd wara l-ewwel qamar sħiħ tal-istaġun tar-rebbiegħa, f’perjodu bejn wieħed u ieħor bejn it-22 ta’ Marzu u l-25 ta’ April. Ir-raġuni għad-data li tiċċaqlaq insibuha fl-ewwel sekli: l-Għid Nisrani kien isir fl-ewwel Ħadd ta’ wara l-Għid Lhudi, iċċelebrat fl-14-il jum tax-xahar ta’ Nisan, għax skont l-evanġelista Ġwanni kienet id-data tal-mewt ta’ Ġesù. Biex tikkalkula d-data tal-Għid, għalhekk, trid tkun taf id-data tal-ewwel qamar sħiħ wara l-21 ta’ Marzu u f’dak il-punt ikollok bżonn tgħodd sal-ewwel Ħadd, dak ikun Ħadd il-Għid. Dwar din il-ħaġa kien hemm ħafna suġġerimenti biex l-Għid il-Kbir ikollu ġurnata fissa, ikun jista’ jsir f’seba’ ġranet skont liema minnhom ikun il-Ħadd. Sa issa għadna nużaw ir-regola li tana l-Konċilju ta’ Nicea. L-Ortodossi għadhom sal-lum jikkalkulaw id-data tal-Għid il-Kbir fuq il-Kalendarju Ġuljan u għalhekk spiss l-Għid il-Kbir fil-Lvant ma jkunx iċċelebrat fl-istess jum li jiġi ċċelebrat fil-Punent.

Qabel l-Għid

Fil-biċċa l-kbira tal-fergħat tal-Kristjaneżmu tal-Punent, l-Għid huwa preċedut mir-Randan, perjodu ta’ penitenza li jibda nhar l-Erbgħa tal-Irmied, idum 40 jum mingħajr ma ngħoddu il-Ħdud u spiss ikun żmien ta’  sawm u penitenzi oħra. Il-ġimgħa ta’ qabel l-Għid hija magħrufa bħala l-Ġimgħa Mqaddsa. Din hija żmien importanti għall-osservaturi biex ifakkru l-aħħar ġimgħa tal-ħajja ta’ Ġesù fuq l-art. Il-Ħadd ta’ qabel l-Għid huwa Ħadd il-Palm, bl-Erbgħa ta’ qabel l-Għid ikun magħruf bħala l-Erbgħa tat-Tniebri. L-aħħar tlett ijiem qabel l-Għid huma Ħamis ix-Xirka, il-Ġimgħa l-Kbira u s-Sibt il-Għid. Fil-Kristjaneżmu tal-Lvant il-preparazzjoni spiritwali għall-Għid tibda bir -Randan li jdum għal 40 jum kontinwu jiġifieri inkluż il-Ħdud. Ir-Randan jintemm nhar il-Ġimgħa l-Kbira u l-għada jkun s-Sibt Lazzru. 

Hemm storja twila dwar il-proposti tad-data tal-Għid, imma sa issa għadna niċċelebrawh il-Ħadd wara l-ewwel qamar kwinta tar-rebbiegħa. Hu x’inhu, huwa festa kbira, anzi l-akbar festa fil-Knisja.

Fr Reno Muscat

It-Triq tas-Salib

 

Lourdes

Ninsabu resqin lejn il-Ġimgħa Mqaddsa. Waħda mill-aktar devozzjonijiet popolari fi ħdan il-Knisja hija t-talba li xi wħud isejħu l-Via Sagra jew il-Via Crucis li fil-verità tfisser “It-triq tas-salib” li minnha għadda Kristu minn xħin ingħata l-kundanna tal-mewt permezz tat-tislib sakemm tnizżżel minn fuq is-salib u kien midfun. Tradizzjonalment dawn huma erbatax-il waqt li minnhom għadda Kristu fl-aħħar waqtiet tiegħu fid-dinja. Illum qed insibu il-ħmistax-il stazzjon li jfakkar il-qawmiet mill-mewt ta’ Ġesù għax l-istorja tal-passjoni ma ntemmitx bil-mewt imma kompliet bil-qawmien mill-imwiet. Għalkemm xi stazzjonijiet ma nsibuhomx miktubin fl-evanġelji, dawn illum daħlu fl-istorja tal-passjoni.

Id-devozzjoni lejn it-triq tas-salib bdiet fost il-pellegrini li kienu jżuru Ġerusalemm u jimxu fl-istess toroq li minnhom għadda Kristu fi triqtu lejn il-Golgota. Din id-devozzjoni bdiet tinfirex fost l-Insara fil-Knisja kollha u minħabba li Ġerusalemm mhux dejjem kien post sikur li wieħed iżur, bdew jitpoġġew xbihat li juru l-istazzjonijiet tal-Via Crucis fil-knejjes. Bejn is-sekli XII u XV din id-devozzjoni dahlet fid-dinja Kristjana kollha.

Il-bidu tat-triq 

Fatima

Illum insibu li l-ewwel stazzjon tal-Via Sagra hija l-kundanna ta’ Kristu għall-mewt, imma mhux dejjem kien hekk. Fil-bidu kien hemm aktar minn verżjoni waħda bħala bidu ta’ din it-talba. L-istoriċi jirrappurtaw mill-inqas erba’ episodji differenti, magħżula bħala l-ewwel stazzjon. Kien hemm min jibda l-Via Sagra bit-tislima ta’ Ġesù lil ommu Marija – Ġesù jsellem lil ommu qabel jibda l-agonija tiegħu, biss dan l-istazzjon jidher li ma kienx wisq popolari u ma damx ma għeb għal kollox. Kien hemm imbagħad żmien li din it-talba tibda bil-ħasil tar-riġlejn waqt l-Aħħar Ċena. Dan l-istazzjon sar popolari ħafna fis-seklu XVII imma ntemm ukoll. Bidu ieħor li wkoll kien popolari fis-seklu XVII kien l-agonija ta’ Ġesù fil-ġnien taż-żebbuġ. Din il-forma ta’ Via Crucis kienet iqsar minn l-oħrajn u kienet timmedita biss dak li wieħed jista’ jsib miktub fl-evanġelji. Imbagħad kien hemm forma oħra ta’ bidu li kienet il-kundanna ta’ Ġesù fil-pretorju ta’ Pilatu. Nistgħu ngħidu li din kienet l-eqdem forma ta’ bidu ta’ din id-devozzjoni u sal-lum għadha tintużab bħala l-ewwel stazzjon.

Is-suġġett tal-istazzjonijiet l-oħra kollha kien varjat ukoll. Fis-seklu XV kienet għadha tirrenja diversità kbira fl-għażla tal-istazzjonijiet, fin-numru u l-ordni tagħhom. Fid-diversi skemi tal-Via Crucis kien hemm stazzjonijiet bħalma huma l-qbid ta’ Ġesù fil-Ġetsemani, iċ-ċaħda ta’ Pietru, il-flagellazzjoni, l-akkużi malafamanti f’dar Kajfa, Kristu fil-palazz ta’ Erodi, u xi waqtiet oħra li llum ma jidhrux f’din it-talba.

Il-forma tradizzjonali 

Medjugorje

Il- Via Crucis fil-forma attwali tagħha, bl-istess erbatax-il stazzjon fl-istess ordni, kellha l-bidu tagħha fi Spanja fl-ewwel nofs tas-seklu XV, speċjalment fl-ambjenti Franġiskani. Mill-peniżola Iberika għaddiet l-ewwel għal Sardinja, li dak iż-żmien kienet taqa’ taħt il-ħakma tal-kuruna Spanjola u mbagħad minn hemm għaddiet għall-peniżola Taljana. Hawnhek San Leonardo da Porto Maurizio, patri Franġiskan, xerred ħafna din id-devozzjoni.  Hu personalment waqqaf madwar 572 Via Crucis f’postijiet diversi. Maż-żmien din il-forma daħlet fid-dinja Kristjana kollha kif għadna nsibuha sal-lum il-ġurnata.

Varjazzjoniji

Mill-1991 il-Papa beda jmur il-Kolossew nhar il-Ġimgħa l-Kbira biex flimkien ma’ eluf ta’ pellegrini minn madwar id-dinja kollha jitlob din it-talba devozzjonali fil-jum li fih il-Knisja Kattolika tkun qed tfakkar il-passjoni ta’ Kristu. Din il-Via Crucis għandha stazzjonijiet varji minn dik tradizzjonali u tissejjaħ Via Crucis biblika. Il-Via Crucis biblika ma tinkludix l-istazzjonijiet mingħajr referenza biblika preċiża, bħalma huma t-tliet waqgħat tal-Mulej, jiġifieri it-tielet, il-ħames u s-seba’ stazzjon, il-laqgħa ta’ Ġesù mal-Omm, ir-raba’ stazzjon u l-laqgħa mal-Veronika, is-sitt stazzjon. Minflok hemm stazzjonijiet oħra bħall-agunija ta’ Ġesù fil-Ġnien taż-Żebbuġ, li jsir l-ewwel stazzjon, il-ġudizzju inġust ta’ Pilatu, fil-ħames stazzjon, il-wegħda tal-ġenna lill-ħalliel it-tajjeb, il-ħdax-il stazzjon, il-preżenza ta’ Marija Omm Ġesù u d-Dixxiplu Ġwanni taħt is-Salib li ssir bħala t-tlettax-il stazzjon. Kif wieħed jista’ jara, dawn huma episodji ta’ importanza salvifika kbira u ta’ sinifikat teoloġiku sinifikanti fid-drama tal-passjoni ta’ Kristu.

Via Sagra famużi 

Ta' Pinu

Aħna l-Maltin inħobbu nsiefru u nżuru xi postijiet marbutin mal-fidi tagħna. Immorru pellegrinaġġi u minbarra li nżuru pajjiż barrani nagħqdu dawn il-jiem mal-ispiritwalità. F’postijiet bħal dawn insibu spiss il-Via Sagra. Hekk ngħidu għal Lourdes fejn hemm Via Sagra bi xbihat tal-bronz fuq għolja qrib is-santwarju. Illum hawn saret Via Sagra oħra fuq pjanura lixxa minħabba li bosta morda li jżuru l-post ma jkunux jistgħu jitilgħu l-għolja. Il-Via Sagra ta’ Fatima hija pjuttost għall-wita u fiha xbihat f’niċeċ żgħar matul il-mixja. F’Medjugorje hemm Via Sagra bi xbihat tal-bronż imma t-triq wieqfa tagħha hija mħarbta ħafna. F’San Giovanni Rotondo nsibu Via Sagra monumentali. Malta wkoll għandna triq tas-salib mill-isbaħ, quddiem il-bażilika tal-Madonna ta’ Pinu f’Għawdex.

Illum rajna ftit dwar il-bidu u l-iżvilupp ta’ devozzjoni tant kbira fi żmien il-Ġimgħa Mqaddsa.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Marzu 2024

Ġuda l-Iskarjota

 

Issa li l-jiem għeżież tal-Ġimgħa Mqaddsa resqin sewwa, nibdew nisimgħu spiss ir-rakkont tal-passjoni u l-mewt ta’ Kristu. Personaġġ li għandu sehem importanti minn din il-ġrajja, anke jekk f’sens negattiv, huwa Ġuda imlaqqam l-Iskarjota. Nafuh bħala dak li kien magħżul bħala appostlu minn Ġesù nnifsu imma mbagħad biegħu għal tletin biċċa tal-fidda. Minkejja l-prospettiva negattiva ta’ dan il-bniedem, huwa kien ta’ ispirazzjoni għal bosta artisti li tawna x-xbieha tiegħu fl-opri tagħhom. Tajjeb inkunu nafu xi ħaġa dwaru.

L-isem

L-isem Ġuda ġej mill-isem Ebrajk Yehudah li huwa mnissel min-nom yadah li jfisser "tifħir". Għalhekk it-tifsira tal-isem hija “l-imfaħħar” sorsi oħra jinterpretawh minflok bħala "l- iljun". L-isem Ġuda kien isem ta’ diversi rġiel fil-Bibbja. Insibu l-ewwel nett lil Ġuda, ir-raba’ mit-tnax-il iben ta’ Ġakobb u Lija, kap tat- tribù tal-istess isem, li tajjeb ngħidu li minnu kienu jagħmlu parti David u Ġesù. Dan Ġuda waqqaf saltna u għal ismu ssemmiet il-Ġudea u minnu ħa l-isem ukoll tal-fidi tal-Lhud, imsejjaħ Ġudaiżmu. Għal darba oħra fit- Testment il-Qadim dan l-isem kien iġorru wkoll Ġuda l-Makkabew, wieħed mill-mexxejja tar-rewwixta tal-Lhud kontra Selewku, Sultan tal-Asja. Fit-Testment il-Ġdid dan l-isem insibuh imniżżel mhux ħażin imma forsi l-aktar popolari huma tnejn mid-dixxipli ta’ Ġesù, Ġuda Taddew u Ġuda l-Iskarjota, li semmejna diġà. Dan tal-aħħar huwa magħruf sew għax kien it-traditur ta’ Ġesù, li biegħu lill-qassisin il-kbar għal tletin dinar. Ir-reputazzjoni ħażina ta’ dan il-karattru żammet l-isem milli jidħol fl-użu komuni f’diversi lingwi. Il-forma femminili ta’ dan l-isem huwa Ġuditta. Mela la semmejna l-Bibbja tajjeb ngħidu fit-Testment il-Qadim insibu l-ktieb ta’ Ġuditta, fejn insibu li din il-mara qatlet lil Oloferne.

L-istatwa tal-Bewsa ta' Ġuda - Ħal Qormi

L-iskarjota

Intant ejjew naraw ftit x’nafu dwar dak li tradixxa lil Ġesù. Nafu li wara t-tradiment huwa nidem u xtaq ireġġa kollox lura, imma kien tard wisq. Aktarx li b’disprament fuqu huwa mar tgħallaq. Il-mewt ta’ Ġuda hija mniżżla fit-Testment il-Ġdid fl-Evanġelju skont San Mattew u fl-Atti tal-Appostli ta’ San Luqa. Iż-żewġ verżjonijiet huma differenti u ma jaqblux ma’ xulxin. Fl-Atti ma nsibux li Ġuda mar tgħallaq imma miet meta żelaq u qasam rasu fl-għalqa li kien xtara bil-flus li kien kiseb meta tradixxa lill-imgħallem tiegħu Ġesù. Skont ħafna teologi Kristjani, l-awturi jipprovdu qari teoloġiku tal-ġrajja, aktar milli rakkont storiku dettaljat, għalhekk miet kif miet ma jibdel xejn mill-ġrajja tat-tradiment. Nuqqas ta’ qbil ieħor f’dawn iż-żewġ rakkonti huwa dwar l-għalqa imsejħa “Tad-demm” fejn Mattew jgħid li xtrawha l-Qassisin il-Kbar bil-flus li Ġuda l-Iskarjota xeħtilhom lura wara li biegħu u Luqa jgħid li Ġuda xtara l-għalqa “Tad-demm” bil-flus li tawh il-Qassisin il-Kbar.

Ġuda l-Iskarjota huwa l-protagonist tal-Evanġelju ta’ Ġuda , evanġelju apokrafu (jiġifieri ma jagħmilx parti mill-Bibbja, għalhekk ma huwiex il-Kelma ta’ Alla) miktub bil-lingwa Griega datat bejn is-snin 130 u 170. F’din ix-xogħol, it-tradiment tal-appostlu huwa mpinġi bħala att ta’ ubbidjenza u peress li s-sagrifiċċju tal-ġisem ta’ Ġesù huwa ċ-ċavetta għall-fidwa, Ġuda f’dan l-evanġelju huwa meqjus bħala eroj, li jispiċċa jkun  l-għira ta’ bosta. F’dan l-evanġelju, Ġuda jmut imħaġġar mill-appostli l-oħra.

Fl-arti

Fl-arti Ġuda l-Iskarjota kien ta’ ispirazzjoni għal bosta artisti. Jekk xejn huwa jidher f’kull opra artisitka tal-aħħar ċena. Xena oħra li turi lil dan il-bniedem hija l-bewsa li biha tradixxa lil Kristu. Fost l-aktar popolari nsibu l-pittura ta’ Giotto. Hemm imbagħad xi artisti oħra li juruh imgħallaq ma’ siġra.

Il-Bewsa ta' Ġuda - Giotto

F’Malta nsibuh f’xi wħud mis-settijiet tal-vari tal-Ġimgħa l-Kbira. Sal-bidu tas-seklu għoxrin ix-xbieha ta’ Ġuda t-traditur ma kinitx tidher fil-knejjes tagħha. Kienu l-Qriema li l-ewwel daħħlu l-istatwa ta’ Ġuda qed ibus lil Kristu fil-purċissjoni tagħhom għall-ħabta tas-sena 1907. Illum f’din il-purċissjoni Ġuda jidher ukoll fil-vara tal-aħħar ċena. Ġuda baqa’ jidher biss f’Ħal qormi għal bosta snin għax it-tieni statwa tiegħu saret għaż-Żejtun fl-1961. Din taż-Żejtun hija kopja ta’ dik tal-irħam li nsibu f’Ruma, sewwasew fejn hemm l-Iscala Santa. Minbarra f’dawn iż-żewġ irħula llum insibu l-istatwa tal-Bewsa ta’ Ġuda fil-Mosta, fin-Naxxar, Ħaż-Żebbuġ, ir-Rabat Malta, Bormla, Ħal Luqa, Raħal Ġdid u x-Xagħra Għawdex. Fiż-Żebbuġ Għawdex imbagħad insibu lil Ġuda l-Iskarjota fil-vara tal-aħħar ċena.

Illum rajna ftit dan il-personaġġ li nistgħu ngħidu li huwa kontoversajali u li ħadd ma jieħu gost ikun imxebbah miegħu imma huwa wkoll personaġġ importanti fil-ġrajja tal-passjoni u l-mewt ta’ Ġesù. Minkejja kollox lanqas nistgħu ngħidu li huwa personaġġ minsi għax kif rajna huwa wkoll popolari fis-settijiet tal-vari tal-Ġimgha l-Kbira f’Malta u Għawdex.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Marzu 2024

Biża’ u rispett

 Spiss inkun qed nitkellem ma’ xi ħadd u l-kliem jaqa’ dwar kemm kien jeżisti rispett qabel, meta konna għadna tfal. Il-biża’ u r-rispett huma żewġ sentimeti umani li minkejja li huma distinti minn xulxin, nistgħu ngħidu li jimxu id f’id. Ir-rispett jista’ jitqies ukoll bħala biża’ reverenzjali, jiġifieri wieħed ikun jibża’ joffendi lil xi ħadd għax ikun jirrispettah.

Fi ċkunitna

Malta tal-imgħoddi kienet art differenti għal kollox minn dik li naraw illum u l-istess ħaġa nistgħu ngħidu għall-ħajja li konna ngħixu. Dawk ta’ mpari jgħidu li kellna r-rispett u li llum dan issibu biss fid-dizzjunarju. Kien hawn rispett lejn l-awtorità, lejn kull tip ta’ awtorità, dik ċivili, governattiva u ekkleżjali. Sa minn ċkunitna konna nibżgħu mill-għalliema tagħna. Ngħid nibżgħu mhux fis-sens li nitwerwru, imma konna nirrispettawhom, kien ikollna dik li fi żmienna konna nsejħu “suddizzjoni” jew qima. Il-ġenituri tagħna kienu jimxu id f’id mal-għalliema tagħna għax kienu jemmnu li huma edukaturi tagħna daqshom. Jekk konna mmorru d-dar u ngħidu lill-ġenituri li l-għalliem kien tana xi kastig, it-tweġiba dlonk kienet tkun li bilfors li kien ħaqqna ladarba konna ħadna kastig, jekk mhux ukoll kienu jkunu jridu jkunu jafu x’għamilna u għandu mnejn il-kastiġ kien isir doppju għax ma’ dak tal-għalliem kien jiżdied ieħor tal-ġenituri. Allura l-biża’ għallmittna nirrispettaw. Konna naraw lill-għalliema bħala awtorità. Illum storja oħra, jekk għalliem jissogra jgħajjat ma’ student malajr jinbet każ ta’ abbuż. Fi żmien li konna mmorru l-iskola aħna, li għalliem jagħti daqqa ta’ riga fuq id student imqareb kienet ħaġa normali u aċċettata, illum lanqas ħarsa kerha ma jabbuża jagħti l-għalliem għax ma jridx wisq biex jara lil xi ħadd mill-ġenituri jew il-kustodji ta’ dak it-tifel jew tifla li jiġu l-iskola għas-sodisfazzjon. Personalment dan narah nuqqas ta’ rispett u nuqqas ta’ biża’ reverenzjali. U dan kollu għandu effett negattiv fuq il-kumplament tal-ħajja tal-istudent għax minn ċkunitu jibda jaħseb li għandu d-drittijiet kollha imma ma għandu l-ebda dmir. 

Pulizija

Ma rridx ngħid li kienet ħaġa tajba li meta konna tfal kienu jbeżżgħuna bil-pulizija. Kienet komuni mmens tisma’ lil min jgħid lil uliedu li jekk ma joqgħodux kwieti kien ser joħodhom għand il-pulizija. Biss aħna trabbejna nibżgħu mill-pulizija u kemm jista’ jkun ma konniex inkunu irridu li jkollna x’naqsmu magħhom. Dan kollu rabba fina sens ta’ rispett aktar milli biża’. Ngħiduha kif inhi, qabel kien hawn ħafna aktar rispett lejn l-uniformi, mhux mit-tfal biss imma mill-Maltin kollha. Illum il-Korp tal-Pulizija ta lilu nnifsu xeħta differenti, dik li bl-Ingliż insejħulha “image”, anke għall-fatt li llum l-uniformi tagħhom saret aktar qisha tack suit, għall-fatt li tara pulizija bid-daqna, mhux twal wisq bħalma kienu jkunu fi ċkuniti u tara wkoll pulizija bit-tġinġija. Mhux għax jiena kontra l-uniformi prattika li jilbsu l-pulizija llum, lanqas jien kontra pulizija qasir jew li jkollu d-daqna, sakemm tkun miżmuma pulita jew għandi xi ħaġa kontra nies li għandhom it-tpinġija, imma nħoss li aktar ma l-pulizija pprova ersaq lejn iċ-ċittadin, aktar iċ-ċittadin tilef mir-rispett li darba kellu lejn il-pulizija. Forsi għandi żball, dan huwa biss ħsieb tiegħi.

Saċerdot

Naqas bil-bosta wkoll ir-rispett lejn is-saċerdot u lejn dak kollu li għandu x’jaqsam mal-Knisja. Sa ftit aktar minn nofs seklu ilu saċerdot kien rispettat minn kulħadd, sewwasew kif kienu rispettati t-tabib, in-nutar, -l--avukat u ċerti persuni prominenti oħra fil-belt jew raħal. Għandu mnejn li r-rispett naqas nimħabba żbalji li wettqu xi membri tal-kleru, imma meta tqis li llum ftit li xejn baqa’ rispett lejn kull tip ta’ awtorità nasal biex ngħid li mhux il-każ li l-qima li darba kien igawdi l-miniseru ta’ Alla f’Malta għosfrot minabba nuqqasijiet ta’ xi wħud. Forsi l-istess bħall-każ tal-pulizija u l-uniformi? Darba lil wieħed Monsinjur qalulu li pulizija mill-uniformi jintgħaraf li huwa pulizija. Kliem li trid tiżnu u tifhmu. Dan il-monsinjur malajr wieġeb li hu mhux pulizija. Jekk l-ewwel kliem fih x’togħmod, it-tweġiba tal-mons fiha x’togħmod ukoll. Bħalma jgħid it-Taljan, l abiro non fa il monaco – l-ilbies ma jagħmilx il-patri . . . . imma għandu mnejn jgħin. Tassew li hija l-imġieba li twassal biex bniedem ikun irrispettat.

Illum ktibt ftit fuq ir-rispett u l-biża’. Ma għandhiex tkun il-biża’ li twassal għar-rispett imma għandu jkun ir-rispett li jwassal għall-biża’ reverenzjali, biża li noffendi lil xi ħadd li ma jixraqlux ikun offiż. Hu x’inhu, il-verità hija waħda, li llum naqas ir-rispett u naqset il-biża’ minn kullimkien

Fr Reno Muscat

Spiss inkun qed nitkellem ma’ xi ħadd u l-kliem jaqa’ dwar kemm kien jeżisti rispett qabel, meta konna għadna tfal. Il-biża’ u r-rispett huma żewġ sentimeti umani li minkejja li huma distinti minn xulxin, nistgħu ngħidu li jimxu id f’id. Ir-rispett jista’ jitqies ukoll bħala biża’ reverenzjali, jiġifieri wieħed ikun jibża’ joffendi lil xi ħadd għax ikun jirrispettah.

Fi ċkunitna

Malta tal-imgħoddi kienet art differenti għal kollox minn dik li naraw illum u l-istess ħaġa nistgħu ngħidu għall-ħajja li konna ngħixu. Dawk ta’ mpari jgħidu li kellna r-rispett u li llum dan issibu biss fid-dizzjunarju. Kien hawn rispett lejn l-awtorità, lejn kull tip ta’ awtorità, dik ċivili, governattiva u ekkleżjali. Sa minn ċkunitna konna nibżgħu mill-għalliema tagħna. Ngħid nibżgħu mhux fis-sens li nitwerwru, imma konna nirrispettawhom, kien ikollna dik li fi żmienna konna nsejħu “suddizzjoni” jew qima. Il-ġenituri tagħna kienu jimxu id f’id mal-għalliema tagħna għax kienu jemmnu li huma edukaturi tagħna daqshom. Jekk konna mmorru d-dar u ngħidu lill-ġenituri li l-għalliem kien tana xi kastig, it-tweġiba dlonk kienet tkun li bilfors li kien ħaqqna ladarba konna ħadna kastig, jekk mhux ukoll kienu jkunu jridu jkunu jafu x’għamilna u għandu mnejn il-kastiġ kien isir doppju għax ma’ dak tal-għalliem kien jiżdied ieħor tal-ġenituri. Allura l-biża’ għallmittna nirrispettaw. Konna naraw lill-għalliema bħala awtorità. Illum storja oħra, jekk għalliem jissogra jgħajjat ma’ student malajr jinbet każ ta’ abbuż. Fi żmien li konna mmorru l-iskola aħna, li għalliem jagħti daqqa ta’ riga fuq id student imqareb kienet ħaġa normali u aċċettata, illum lanqas ħarsa kerha ma jabbuża jagħti l-għalliem għax ma jridx wisq biex jara lil xi ħadd mill-ġenituri jew il-kustodji ta’ dak it-tifel jew tifla li jiġu l-iskola għas-sodisfazzjon. Personalment dan narah nuqqas ta’ rispett u nuqqas ta’ biża’ reverenzjali. U dan kollu għandu effett negattiv fuq il-kumplament tal-ħajja tal-istudent għax minn ċkunitu jibda jaħseb li għandu d-drittijiet kollha imma ma għandu l-ebda dmir.

Pulizija

Ma rridx ngħid li kienet ħaġa tajba li meta konna tfal kienu jbeżżgħuna bil-pulizija. Kienet komuni mmens tisma’ lil min jgħid lil uliedu li jekk ma joqgħodux kwieti kien ser joħodhom għand il-pulizija. Biss aħna trabbejna nibżgħu mill-pulizija u kemm jista’ jkun ma konniex inkunu irridu li jkollna x’naqsmu magħhom. Dan kollu rabba fina sens ta’ rispett aktar milli biża’. Ngħiduha kif inhi, qabel kien hawn ħafna aktar rispett lejn l-uniformi, mhux mit-tfal biss imma mill-Maltin kollha. Illum il-Korp tal-Pulizija ta lilu nnifsu xeħta differenti, dik li bl-Ingliż insejħulha “image”, anke għall-fatt li llum l-uniformi tagħhom saret aktar qisha tack suit, għall-fatt li tara pulizija bid-daqna, mhux twal wisq bħalma kienu jkunu fi ċkuniti u tara wkoll pulizija bit-tġinġija. Mhux għax jiena kontra l-uniformi prattika li jilbsu l-pulizija llum, lanqas jien kontra pulizija qasir jew li jkollu d-daqna, sakemm tkun miżmuma pulita jew għandi xi ħaġa kontra nies li għandhom it-tpinġija, imma nħoss li aktar ma l-pulizija pprova ersaq lejn iċ-ċittadin, aktar iċ-ċittadin tilef mir-rispett li darba kellu lejn il-pulizija. Forsi għandi żball, dan huwa biss ħsieb tiegħi.

Saċerdot

Naqas bil-bosta wkoll ir-rispett lejn is-saċerdot u lejn dak kollu li għandu x’jaqsam mal-Knisja. Sa ftit aktar minn nofs seklu ilu saċerdot kien rispettat minn kulħadd, sewwasew kif kienu rispettati t-tabib, in-nutar, -l--avukat u ċerti persuni prominenti oħra fil-belt jew raħal. Għandu mnejn li r-rispett naqas nimħabba żbalji li wettqu xi membri tal-kleru, imma meta tqis li llum ftit li xejn baqa’ rispett lejn kull tip ta’ awtorità nasal biex ngħid li mhux il-każ li l-qima li darba kien igawdi l-miniseru ta’ Alla f’Malta għosfrot minabba nuqqasijiet ta’ xi wħud. Forsi l-istess bħall-każ tal-pulizija u l-uniformi? Darba lil wieħed Monsinjur qalulu li pulizija mill-uniformi jintgħaraf li huwa pulizija. Kliem li trid tiżnu u tifhmu. Dan il-monsinjur malajr wieġeb li hu mhux pulizija. Jekk l-ewwel kliem fih x’togħmod, it-tweġiba tal-mons fiha x’togħmod ukoll. Bħalma jgħid it-Taljan, l abiro non fa il monaco – l-ilbies ma jagħmilx il-patri . . . . imma għandu mnejn jgħin. Tassew li hija l-imġieba li twassal biex bniedem ikun irrispettat.

Illum ktibt ftit fuq ir-rispett u l-biża’. Ma għandhiex tkun il-biża’ li twassal għar-rispett imma għandu jkun ir-rispett li jwassal għall-biża’ reverenzjali, biża li noffendi lil xi ħadd li ma jixraqlux ikun offiż. Hu x’inhu, il-verità hija waħda, li llum naqas ir-rispett u naqset il-biża’ minn kullimkien

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Marzu 2024