Sħana u frisk

Ninsabu fl-eqqel tas-sajf, fl-eqqel tas-sħana. Kulħadd jonfoħ kulħadd irewwaħ, kulħadd ifittex id-dell, kulħadd ifittex il-frisk. Imma l-frisk mhux dejjem issibu. Kultant niskantaw kif kienu jgħaddu qabel, meta missirijietna ma kellhomx l-apparat elettroniku li għandna llum biex niffriskaw l-ambjent tal-kamra li nkunu fiha. Tgħidulix kif imma b’xi mod jew ieħor kienu jgħaddu u bilfors kellhom jgħaddu ladarba ma kellhomx mod ieħor x’jagħmlu.

Żvilupp

Illum il-ġurnata lanqas nimmaġinawna ngħixu f’dinja mingħajr apparat tal-arja kkondizzjonata, imma ma rridux ninsew li dan l-apparat li llum huwa komuni ħafna ma kienx jeżisti minn dejjem.

Sa minn żmien il-qedem il-bniedem fittex li jtaffi s-sħana tas-sajf billi jivvinta xi apparat. Mhux biss is-slaten u l-għonja kien ikollhom l-imrewħa biex toħolqilhom ftit riħ li jkeċċi s-sħana. Il-fargħun fl-Eġittu kien ikollu tnejn minn nies irewħulu mriewaħ magħmulin minn rix ta’ tajr kbir. FL-Indja kienu jwaħħlu strixxi tal-bamboo flimkien biex jiffurmaw speċi ta’ mrewħa li nafu aħna llum. Iċ-Ċiniżi vvintaw apparat li jitfa’ r-riħ wara li tkun dawwart l-imratt tal-apparat.

l-imrewħa tal-idejn dejjem kienet popolari u daħlet anke fil-folklor ta’ żewġ pajjiżi ibegħdin minn xulxin kemm geografikament kif ukoll kulturalment. Il-kostum tradizzjonali Ġappuniż iġib mara bl-imrewħa f’idha. L-istess jagħmel il-kostum tradizzjonali Spanjol. Dan jurina kemm is-sħana ddejjaq lil kulħadd u kemm kulħadd ifittex li jsib mezz kif jeħles minnha.

Bid-dawl elettriku

Bejn l-1882 u l-1886 l-Inġinier Amerikan Schuyler Wheeler ħoloq l-ewwel apparat li jitfa’ r-riħ li jaħdem bid-dawl elettriku. Dan l-apparat issejjaħ imrewħa li bl-ilsien Ingliż tiġi Fan. Aħna l-Maltin ħadna l-isem Ingliż għal dan l-apparat u għadna sal-lum insejħu fan dak l-apparat li itfa l-riħ u mrewħa dik li żżomm il-mara f’idha, dik li tieħu magħha l-knisja biex toqgħod trewwaħ waqt li l-qassis ikun mitluf itawwal l-omelija tiegħu! 

Hawn nixtieq naqsam magħkom osservazzjoni żgħira li minn dejjem għamilt f’qalbi. Anke fejn jidħol it-trewwieħ hemm il-ġeneru. Il-mara trewwaħ bl-imrewħa u r-raġel irewwaħ bil-palju. Wisq nibża li hemm bosta żgħażagħ li lanqas jafu x’inhu palju għax illum donnu għeb għal kollox minn pajjiżna. Jingħad li qabel kienu jġibu dawn il-paljijiet minn Tunes u jbigħuhom Malta. Ġieli smajt min jgħid li kienu jduru bihom fit-toroq. Jien aħħar li rajt għall-bejgħ kien fuq il-monti Għawdex!

Intant l-invenzjoni ta’ Wheeler kellha suċċess kbir u l-fannijiet bdew jinbiegħu bħall-pastizzi. Ovvjament kien jeħtieġ li min jixtri fan ikollu d-dawl elettriku fid-dar għax mingħajru ma jaħdimx. Meta d-dawl elettriku nfirex fl-Ewropa kollha, il-fannijiet bdew ukoll isibu rwieħom fid-djar tagħna. Qed ngħid tagħna bħala Ewropej mhux bħala Maltin. Id-dawl elettriku f’pajjiżna kien introdott fl-1882, fl-istess sena li beda jaħdem fuq il-fan l-Inġinier Wheeler imma dam ftit mhux ħażin biex inxtered ma’ Malta kollha.

Il-fan kellu suċċes enormi iżda biż-żmien kollox ikollu jwarrab u jagħmel wisa’ għal ta’ warajh. Hekk gralu l-fan meta l-bniedem beda jagħżel li f’daru jkollu l-arja kkondizzjonata. Fis-snin sittin tas-seklu li għadda l-produzzjoni tal-fannijiet ħadet daqqa ’l isfel. Mhux li ma baqgħux jiġu manifatturati imma t-talba għalihom naqset sewwa.

Bil-gass

Fl-1820 ix-xjenzat Inġliż Michael Faraday sab li jekk issir taħlita ta’ Idroġenu u Nitroġenu, dik li tissejjaħ Ammonja, tissaħħan sakemm tevapora, din tkessaħ l-arja ta’ qrib il-kontenitur tagħha. Din l-iskoperta kbira wasslet biex jibda jiġi prodott is-silġ b’mod artifiċjali. Sa dak iż-żmien kienet in-natura biss li l-ilma tibdlu f’silġ.

Minn din l-iskoperta gawdejna bil-kbir. Issa bdejna niffriżaw l-ikel u beda jkollna l-kaxxa tas-silġ id-dar. Il-fridge hija apparat li llum insibuh f’kull dar, imma minn din l-istess skoperta ġawdejna l-benefiċċju tal-apparat tal-arja kkondizzjonata.

Willis Carrier

Forsi hawn min jgħid: dan min hu? U naħseb li jkollu raġun jistaqsi għax huwa l-bniedem li vvinta l-apparat tal-arja kkondizzjonata u forsi ftit li xejn nisimgħu dwaru. L-ewwel apparat minn dan beda jaħdem fis-17 ta’ Lulju 1902. Carrier ħadem dan l-apparat għal stamperija biex tissolva problema li kienet qed toħloq is-sħana fil-proċess tal-istampar. Kien sewwasew fi New York li ntuża l-ewwel apparat bħal dan. Dan ma kienx jikkontrolla biss it-temperatura tal-post iżda jikkontrolla l-umdità wkoll, żewġ punti importanti fil-qasam tal-istampar.

L-invenzjoni ta’ dan Carrier tant kienet brillanti li nxterdet mad-dinja kollha, mhux biss fil-qasam industrijali imma wkoll f’dak domestiku. Aktarx li l-ewwel dar fid-dinja li kellha air conditioner kienet ta’ ċertu Charles Gilbert Gates f’Minneapolis l-Istati uniti. Dan kien installat f’din id-dar fl-1914. Ħasra li Gates kien miet is-sena ta’ qabel u kienu l-werrieta li gawdew minn din l-invenzjoni.

Illum dan l-apparat insibu mhux biss fi djarna imma fil-ħwienet, fl-uffiċċji, fil-karozzi, fil-karozzi tal-linja u fil-knisja wkoll.

Imnalla kienu dawn it-talin kollha biex aħna nistgħu ntaffu ftit mis-sħana, li qed tagħmel.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 25 ta' Awwissu 2018