Nitgħallmu mill-imgħoddi

 

Żort il-Polonja aktar minn darba u f’kull żjara tiegħi dejjem żort dak li fadal mill-kamp ta’ konċentrament li n-Nażisti kienu bnew ġewwa Oświęcim jew kif inhu magħruf aħjar: Auschwitz. F’waħda mill-barrakki tal-kamp hemm tabella li rajtha l-ewwel darba li żort dan il-post li jħammar wiċċ l-umanità kollha. Din it-tabella fiha miktub fuqha frażi ta’ George Santayana, miktuba bil-Pollakk u bl-Ingliż. Il-frażi bil-Malti nistgħu ngħidu li tiġi hekk: Dak li ma jiftakarx l-imgħoddi huwa kkunddannat li jerġa’ jgħaddi minnu.

George Santayana

Santayana

Ejjew qabel xejn naraw min kien dak li ħareġ b’din il-frażi eċċellenti. Ismu propju kien Jorge Agustín Nicolás Ruiz de Santayana y Borrás, imma aktar huwa magħruf bħala George Santayana. Huwa twieled Madrid fi Spanja f’Diċembru tas-sena 1863. Meta kellu tmien snin il-familja tiegħu emigrat lejn l-Istati Uniti u hu dejjem ħass li kien Amerikan minkejja li żamm iċ-ċittadinanza Spanjola. Studja ġewwa l-Università ta’ Harvard. Wara erbgħin sena huwa reġa’ lura lejn l-Ewropa fejn gĦex f’Avila, Pariġi u Oxford fost oħrajn u fil-kontinent tagħna baqa’ sakemm miet fl-1952 fil-Belt ta’ Ruma, l-Italja. Huwa kien filosfu, kittieb u poeta li jibqa’ magħruf kemm għal din il-frażi li semmejt kif ukoll għal xi oħrajn bħal: Dawk li jmutu biss jaraw it-tmiem tal-gwerra.

Ġenoċidji

Fil-post fejn rajt il-plakka bi kliem Santayana ġew maqtula fuq miljun ruħ. Biss ma rridux ninsew li fl-istess żmien kien qed issir qtil ta’ mijiet ta’ eluf ta’ Serbi mill-Kroati bl-għajta ta’ tindif etniku. Huwa stmat li nqatlu aktar minn miljun Serb f’dan l-hekk imsejjaħ “tindif”. Insemmu wkoll li n-Nażisti wkoll f’dawn is-snin qatlu bejn kwart u nofs miljun minn dak il-poplu li jissejjaħ Rom, dejjem bl-iskuża tat-tindif etniku.  Fl-1971 kellna bosta mwiet fil-ġlieda għall-ħelsien tal-Bangladesh. Bejn mitejn u tliet mitt elf ruħ inqatlu mill-forza tal-ordni tal-Pakistan. Bejn l-1974 u l-1999 kellna qtil ta’ mases ta’ nies f’Timor tal-Lvant. Hemm inqatlu bejn mija u tliet mitt elf ruħ.  Bejn l-1975 u l-1979 seħħ il-qtil tal-massa fil-Kambodja. Bejn miljun u nofs u żewġ miljun ruħ sabu tmiem ħajjithom f’dawn is-snin f’dan il-pajjiż Ażjatiku. Fil-Gwatemala bejn l-1981 u l-1983 inqalu madwar mija u sitta u sittin elf persuna ta’ nisel Maya. Dawn ta’ wara t-tieni gwerra dinjija huma kollha ġenoċidji li seħħew fi gwerra bierda u jkollna ngħidu li ma kinux dawn biss. Ir-Rwanda, Il-Bosnija, il-Kongo, is-Somalja huma ftit fost il-pajjiżi li għaddew minn esperjenza kerha ta’ ġenoċidju.

Donnha d-dinja tinsa dak li tkun għaddiet minnu, anzi jkolli ngħid tinsa malajr wisq jew ma tkunx trid tiftakar. Biss biss is-seklu li għadda kien dominat minn żewġ gwerer dinjin, li kull ma kien hemm bejn tmiem l-ewwel waħda u l-bidu tat-tieni kienu madwar għoxrin sena. F’għoxrin sena kien hemm suldati li kienu ssieltu fil-gwerra l-kbira u reġgħu sabu ruħom fuq il-front tal-gwerra. F’għoxrin sena dik li tilfet lil żewġha fit-taqbid kienet għadha tieħu ħsieb uliedha żgħażagħ.  Wara għoxrin sena, dak it-tifel li l-aħħar darba li ra lil missieru kien meta kien sejjer għall-gwerra, liebes ta’ suldat, bla ma reġa’ qatt rah, għadu jħoss it-tgħannieqa li tah. U donnu l-bniedem ma jitgħallem qatt, jinsa jew ma jkunx irid jiftakar.

Fuq livell iżgħar

Hawn fuq semmejt xi każijiet fuq livell globali, fatti li smajna bihom fuq l-aħbarijiet, qrajna dwarhom fil-gazzetti u tkellimna fuqhom min jaf kemm-il darba. Biss il-bniedem għandu tendenza jinsa anke fuq livell personali. Bniedem li daħaq bik darba għandek terġa’ tafdah? Min jidħaq bik darba jista’ jidħaq bik darbtejn jew tlieta jew erba’ darbiet? Allura għandna nafdaw? Jekk ninsew dak li għaddejna minnu għandna mnejn inbatu l-konsegwenzi. Allura ma għandniex naħfru? Ġieli nisimgħu min jgħid: Naħfer iva, imma ninsa qatt! Il-bniedem ma jistax jinsa dak li jkun għadda minnu. Moħħ il-bniedem mhux hard disk ta’ kompjuter li tista’ tibdilha u titfa’ dak li trid fiha u tħalli barra dak li ma tridx. Il-bniedem sakemm il-fakultà tal-memorja tiegħu tkun għada taħdem sewwa ma jistax jinsa, imma jista’ jaljina rasu, jista’ ma jkunx tgħallem mill-imgħoddi u għalhekk ikollu jerġa’ jgħaddi mill-istess storja li jkun għadda minnha qabel.

Il-ħajja hija l-aqwa u l-akbar għalliema. Ħasra li ġieli ma nitgħallmux minnha, ħasra li dak li tgħaddina minnu din il-ħajja ġieli joħroġ minn moħħna. Kull esperjenza tal-ħajja għandna nitgħallmu minnha biex il quddiem meta nerġgħu nsibu rwieħna fl-istess qagħda nkunu nafu x’għandna nagħmlu, inkunu lesti nagħżlu t-triq li ma twassalniex għad-disfatta, għall-uġigħ, għat-telfa imma nagħżlu triq differenti. Fuq kollox ma għandna nisew qatt kliem George Santayana: Dak li ma jiftakarx l-imgħoddi huwa kkunddannat li jerġa’ jgħaddi minnu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 18 ta' Settembru 2021