Il-Ħakem u l-ħakkiem

Fix-xahar ta’ Settembru, aħna l-Maltin niċċelebraw żewġ festi nazzjonali, fit-8, jum il-Vitorja u fil-21, jum l-Indipendenza. F’ dawn il-jumejn partikolari, bħal fil-jiem nazzjonali l-oħra, fi tmiem il-quddies inkantaw l-Innu Nazzjonali Malti. Dan nistgħu nagħmluh għax l-Innu Malti huwa wkoll talba, ħaġa li niddubita jekk issibiex f’innu nazzjonali ieħor fid-dinja.

Min jaħkimha

Spiss nisimgħu lil min jgħid li l-Innu Malti għandu jinbidillu l-kliem “ min jaħkimha”. Xi wħud isosstnu li dan għandu jsir “min imexxiha”. Imma nistgħu naqbdu u nbiddlu dak li rridu aħna? Jekk nazzardaw nibdlu kelma waħda mill-kliem oriġinali li kiteb Dun Karm Psaila inkunu qisna qbadna xi statwa jew xi pittura ta’ artist kbir u bl-iskuża tar-restawr, biddilna kif għoġob lilna għax ngħidu li l-ħtiġijiet jew il-gosti tal-lum huma differenti minn dawk ta’ meta kienet saret dik l-opra tal-arti. Kieku nagħmlu hekk inkunu qegħdin nagħmlu bħal dak li kellu ż-żarbun iweġġgħu u minflok xtara żarbun ieħor, qata’ s-swaba ta’ saqajh barra biex iż-żarbun jibqa’ jiġieh.

Tifsir tal-kelma

Mikiel Anton Vassalli

Il-kelma “ħakem”, li minnha ġejja wkoll il-kelma “ħakkiem” jew “min jaħkimha” għandna t-tendenza li nassoċċjawha ma’ dik li hija tiranija jew oppressjoni. Fil-verità it-tifsira tagħha ma hijiex hekk. Fil-Miklem Malti ta’ Erin Saracino-Inglott il-kelma “Ħākem” ġejja mill-Għarbi u l-istudjuż Franċiż François-Louis-Marcelin Beaussier jgħid li din il-kelma tfisser “juge, gouverneur, chef de village, espèce de maire” jiġifieri imħallef, gvernatur, kap ta’ raħal, tip ta’ sindku. Saracino-Inglott ikompli jgħidilna li t-terminu storiku huwa titlu għoli ta’ kap amministratur tal-gżira ta’ Malta mogħti mir-re fiż-żmien l-antik […]. Jgħidilna wkoll li skont Vassalli, “Ħākem” tfisser “Filosofo, uomo saggio e prudente, giudice, presidente dei giudici, […] e siccome anticamente il governo e la somma potestà si affidava ai filosofi ad agli uomini savi, cosi questi deputati a governare venivano chiamati Ħākem”.  Ħassieb, raġel għaref u prudenti, imħallef, president tal-imħallfin. U għax qabel il-gvern u l-poter kollu kien ikun mogħti f’ idejn il-ħassieba u irġiel għorrief, dawn id-deputati li jigvernaw kienu jissejħu Ħākem.

Meta niflu sewwa

Jekk niflu sewwa dawn il-ftit tifsiriet nindunaw li bl-ebda mod il-kelma Ħākem ma hija marbuta ma’ xi tip ta’ tmexxija ħażina, ma moħqrija, oppressjoni jew tiranija, hija biss kelma oħra għall-mexxej. Bażikament Saracino-Inglott jibqa’ fuq dak li jgħidilna Mikiel Anton Vassalli dwar il-kelma Ħākem, imma meta jitratta l-kelma “Ħakkiem”, jgħidilna li Vassalli u oħrajn ma jniżżluhiex fid-dizzjunarji tagħhom, huwa juża ton differenti għat-tifsira tagħha. Il-Miklem fost oħrajn  jgħidilna li din il-kelma tfisser min iżomm taħt ir-rieda tiegħu, ġen[eralment] bi dnewwa lil ħaddieħor speċ[jalment] ġens barrani, u jagħmel minnu dak li jaqbel lilu. Il-lessikografu issa jibda jitfa’ ftit sens ta’ oppressjoni. Imma tajjeb inżommu wkoll quddiem għajnejna il-perjodu li kiteb fih Vassalli u l-perjodu li fih inkiteb il-Miklem Malti. Vassalli għex  bejn l-1764 u l-1829 u Saracino-Inglott bejn l-1904 u l-1983 bil-Miklem Malti joħroġ fl-1975. Għandu mnejn li t-tifsira tal-kelma “Ħakkiem” inbniet matul is-snin u żvijat mill-oriġinal “Ħākem”.

Dun Karm

Il-kittieb tal-Innu Malti għex bejn l-1871 u l-1961. Nistgħu ngħidu li bejn wieħed u ieħor kien kontemporanju ta’ Saraċino-Inglott u għalhekk it-tifsira negattiva tal-kelma “ħakma” nimmaġina li kien jafha. Ma rridux ninsew lanqas li l-Innu Malti inkiteb fl-1920, jiġifieri 55 sena qabel ma kien ippubblikat il-Miklem.

Dun Karm Psaila

Imma anke jekk it-tifsira ta’ “ħakkiem” kellha s-sens negattiv, qatt ma nista’ nimmaġina li Dun Karm kiteb innu forma ta’ talba fejn jitlob għal min ikun qiegħed jgħakkes jew imexxi b’ mod ħażin lill-gżejjer tagħna. Jiena nemmen li Psaila, meta kiteb il-kliem “min jaħkimha”, kellu f’ moħħu lil min imexxi, min jikmanda lil Malta, kellu f’ moħħu is-sens ta’ “Ħākem” bħalma kellu Vassalli. Anke jekk naraw it-traduzzjoni ta’ dan l-innu f’ ilsna barranin insibu li din il-kelma bl-Ingliż hija “rules”, bit-Taljan “governa” u bil-Franċiż “dirigeants”. F’ dawn l-ilsna bl-ebda mod ma jintuża nom li juri tiranija jew oppressjoni.

Jien u int

Irridu inkunu jien u int li kull meta nisimgħu l-kliem tal-innu nazzjonali tagħna, fil-kliem “min jaħkimha” ikollna f’ moħħna lil min imexxiha. Il-mexxejja mhux biss politiċi imma kull tip ta’ mexxej li lkoll flimkien imexxu lil dinl-art ħelwa, l-omm li tatna isimha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon tas-Sibt 27 ta' Settembru 2014

Ħamsin sena

Ħamsin sena ma humiex wisq fil-ħajja tal-umanità, imma huma numru ta’ snin konsiderevoli f’ ħajja ta’ bniedem wieħed. Ħamsin sena għandhom mnejn jibdlu oġġett u minn ħaġa komuni ssir ħaġa rari, jistgħu jibdlu karozza minn waħda sempliċi għal waħda klassika jekk tkun għadha f’kundizzjoni tajba. Ħamsin sena jibdlu tifel jew tifla f’ raġel jew mara u jibdlu ġuvni jew tfajla f’ anzjan jew anzjana. Ħamsin sena jistgħu jibdlu pajjiż, bħalma inbidlet din Malta tagħna. Ħamsin sena ilu Malta ma kienitx dik li hija llum f’ kull sens.

Indipendenza

Il-21 ta’ Settembru tal-1964 jimmarka t-twelid tan-nazzjon Malti. Ir-Renju Unit kien ilu sa minn wara l-gwerra jitlaq minn idejh il-kolonji li għal mijiet ta’ snin kienu taħt idejh. Dakinhar kien imiss li pajjiżna wkoll jagħmel il-pass kuraġġuż u jinħall mid-dipendenza tiegħu fuq pajjiż ieħor.

B’ differenza ta’ bosta eks kolonji oħra, pajjiżna ma għaddiex minn gwerer ċivili. Ma rridx ngħid li kollox kien ward u zahar għax żminijiet ta’ tensjoni bejn il-Maltin kien hawn ukoll, imma qatt ma nistgħu nipparagunaw dak li ġara f’ Malta ma’ dak li ġara fi Rwanda, fir-Rodesja,f l-Angola,f is-Somalja jew fil-pajjiż ġar tagħna, l-Libja. Dawn kollha kienu pajjiżi kolonji ta’ xi stat Ewropew imma mill-indipendenza tagħhom ’l hawn kellhom gwerrer imdemmija li ħallew bosta u bosta ċittadini mejtin. Dan għall-grazza ta’ Alla f’ pajjiżna ma seħħx. Tassew li ma nistgħux nipparagunaw pajjiżna ma’ dawn il-pajjiżi li semmejt. Tista’ tgħid li f’ Malta kulħadd jiġi minn xulxin, ma hemmx etinċitajiet diffferenti, ma nemmnux li bejnietna hemm razzez differenti, nemmnu biss li aħna lkoll aħwa Maltin. Forsi dan is-sens unitarju ħelisna mit-tixrid tad-demm li sar f’ pajjiżi oħrajn.

Nazzjonaliżmu

Personalment nara li l-poplu Malti huwa kburi bin-nazzjon u n-nazzjonalità tiegħu. Għandu mnejn il-fatt li aħna ġens ċkejken iġiegħel lil dak li jkun jibża’ li jitlef dak li huwa tiegħu. U hekk għandu jkun għax jekk ma nibżgħux għal dak li hu tagħna aħna, ħadd mhu sejjer jibżgħalna għalih. Imma aktar minn hekk il-poplu Malti huwa poplu b’ sens nazzjonalist kbir. Meta kont inkun fi pjazza San Pietru fil-Vatikan għall-Angelus tal-Papa, kemm-il darba rajt il-bandiera tagħna tperper u bla ma ridt kont nersaq lejha biex nara min kien qiegħed ixejjirha. Fil-konklavi li għażlu lil Jorge Mario Bergolio bħala Papa, aħna l-Maltin li konna Ruma konna nġorru l-bnadar Maltin magħna biex konna nsibu l-xulxin fil-pjazza. Mhux sens ta’ nazzjonaliżmu dan? Konna stajna nifthemu f’ post, imma le, konna nifthmu li nġorru l-bandiera ta’ pajjiżna biex barra li naraw fejn ikunu il-gruppi tal-Maltin, nuru wkoll lid-dinja li ma’ dawk in-nies kollha li ġew mill-erbat irjieħ tad-dinja hemm ukoll il-Maltin. Meta Malti jkun imsiefer u jisma’ lil xi ħadd jitkellem b’ ilsienu ħafna drabi jwaqqfu u jgħidlu li huwa Malti wkoll. Niddubita kemm persuna ta’ nazzjonalità oħra tagħmel hekk.

Tibdil

Ħamsin sena ilu Malta kienet tarbija tat-twelid. Illum aħna li aħna, Repubblika, ħielsa u membri tal-Unjoni Ewropeja. Malta inbidlet kemm fid-dehra tagħha kif ukoll fl-aspetti l-oħra kollha, politiċi, ekonomiċi u l-bqija. Imxejna ’l quddiem għax ma bżajniex mill-isfidi li jiġu ma’ wiċċna minn żmien għal żmien. U llum aħna dak li aħna, poplu wieħed, Malti.

Jekk il-kliem tal-Innu Nazzjonali tagħna “Seddaq il-għaqda fost il-Maltin u s-sliem”, mhux biss inkantawh imma nifhmuh, ngħiduh spiss u naħdmu biex iseħħ, pajjiżna jibqa’ miexi l-mixja tiegħu bla tfixkil żejjed.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon tal-20 ta' Settembru 2014

Nemmen fid-diversità

Ftit snin ilu, anzi ftit issa ilu ftit snin mhux ħażin, sibt ruħi fi Piazza del Plebiscito ġewwa Napli. Kien hemm manifestazzjoni, kant, żfin u l-kumplament. Tħajjart nersaq fil-qrib biex nara x’ kien hemm sewwa u ndunajt li kien programm multikulturali. Napli mhix nieqsa minn persuni ta’ nazzjonalitajiet differenti. Fuq iċ-ċinta tal-kolonnat li jdawwar lil din il-pjazza kien hemm strixxi tad-drapp imwaħħlin. Fuqhom kien hemm kliem b’ diversi ilsna fosthom b-ilsien art twelidna. Il-kliem miktub kien “Nemmen fid-diversità”.

Differenti minn xulxin

Il-fatt li bniedem huwa differenti minn ieħor ma jfissirx li huma ta’ żewġ razez differenti. Il-filosofija tar-razza li xerrdu n-Nazisti u l-Faxxisti fis-snin tletin tas-sekluli għadda hija filosofija falza u gidba. Il-bnedmin kollha huma ta’ razza waħda u ma teżistix aktar min razza waħda – ir-razza umana. Imma differenzi jeżistu fil-kultura, fl-ilsna, fil-mod kif naħsbu, fit-twemmin. Din hija d-diversità li l-festival ta’ Napli kien qiegħed juri.

Monopolju

Din is-sena smajna ħafna dwar il-ħajja ta’ San Ġwanni Pawlu II minħabba l-kanonizazzjoni tiegħu. Niftakru li meta r-Russi ħakmu lill-Polonja kienu ppruvaw jeqirdu għal kollox il-kultura Polakka, ħaġa li anke ż-żagħżugħ Wojtyla qatt ma seta’ jaċċetta. U ħalli ngħiduha ċara, mhux sewwa, anzi huwa ħażin ħafna li qawwa barranija tieħu l-monopolju fuq ġens bil-ħsieb li teqridlu l-identità u l-karattru tiegħu. Min jista’ jlumu lil dak il-poplu li jirribella għax tkun se titteħidlu l-identità tiegħu?

Replika tas-seklu li għadda

Is-seklu għoxrin kien mimli bi grajjiet ta’ opressjoni. Smajna stejjer ta’ popli li jaħkmu popli oħra, mexxejja li jaħilfu l-qerda ta’ ġnus sħaħ, atroċitajiet u oxxenitajiet kontra d-dinjità umana. Tassew li s-seklu kien karatterizzat minn żewġ gwerer dinjija, imma mhux dawn biss, kien ukoll seklu fejn saru bosta taqbidiet bejn ġnus u nazzjonalitajiet diversi. U jekk konna naħsbu li mal-qalba tas-seklu dawn il-konflitti kienu sejrin jintemmu għax il-bniedem tat-tielet millenju huwa aktar moħħu miftuħ, jaċċetta d-diversità, morna mqarqin bil-kbir għaliex dawn l-14-il sena li għaddew kienu maħsulin bid-demm uman. Tant sirna nisimgħu bi gwerer, tilwim, glied u taqbid li kważi drajniehom u ma għadniex ninkwietaw dwarhom. Donnhom saru n-norma f’ ħajjitna. Kemm qal sewwa l-Papa Franġisku meta f’ Seul dan is-sajf qal li d-dinja tinsab għajjiena bil-gwerra!

Propjetà

Xi ħassieba jsostnu li l-propjetà privata ma teżistix għax id-dinja inħalqet għal kulħadd u kulħadd għeri ġie fid-dinja, ħadd ma ġab xejn miegħu u ħadd ma hu sejjer jieħu xejn miegħu. Personalment ma naqbilx ma’ dawn il-ħassieba għax min hu bieżel ħaqqu ħlasu u mhux sewwa li ħobż il-bieżel jieklu l-għażżien. Fuq il-livell dinji naraw pajjiżi li huma sfruttati. Mhux il-każ fejn ħobż il-bieżel jieklu l-għażżien imma każ ta’ politka żbaljata. Ikollna nammettu wkoll li ċerti popli mxew il quddiem aktar minn popli oħrajn għax jew in-natura kienet aktar twajba magħhom jew għax għażlu sistema ta’ tmexxija aħjar minn popli oħra. Għalhekk inħolqot id-diversità fid-dinja. Veru li lkoll l-istess twelidna, imma ma ngħixux ilkoll l-istess.

Naċċetta u nkun aċċettat

Allura jkollna nammettu li ninsabu ngħumu f’ baħar ta’ diversità. Drawwiet, twemmin, kulturi, ilsna, lewn tal-ġilda differenti għad li aħna lkoll aħwa. U għax aħna aħwa irrid naċċetta lil ħuti minkejja li huma differenti għal kollox minni. Imma nistenna, anzi ngħid li għandi dritt li nkun aċċettat mill-oħrajn ukoll. Jekk nemmen fid-diversità, jekk nipprattika politika li taċċetta d-diversità, nistenna li nkun stmat bħalma nistma lil ħaddieħor. Meta nibdew nitkellmu li għandu jsir djalogu għandna nifhmu sewwa xi nkunu rridu ngħidu. Djalogu ma jsirx minn parti waħda biss imma minn żewġ partijiet. Diskors minn parti waħda huwa monologu mhux djalogu. Nuqqas ta’ djalogu ma jistax joħloq ambjent fejn id-diversità tkun aċċettata. Imma nerġa’ ngħid, djalogu bejn il-partijeit kollha bla ebda eċċezzjoni. Nuqqas ta’ djalogu jwassal għal nuqqas ta’ aċċettazzjoni u  jien naħseb li dan in-nuqqas ta’ aċċettazzjoni irrendew id-dinja fis-sitwazzjoni li tinsab fiha. Nibża li l-qagħda mondjali preżenti hija frott ta’ nuqqas ta’ twemmin fid-diversità minn parti u t-twemmin żejjed fid-diversità mill-parti l-oħra. Nuqqas ta’ bilanċ.

Fr Reno Muscat 

Danl'artiklu deher fin-Nazzjon, 13 ta' Settembru 2014

Is-safar

Fih ħafna sabiħ iżda mhux kulħadd isiefer biex igawdi

Ġieli tibda’ titkellem ma’ persuna u l-kliem jaqa’ fuq xi drawwa jew post partikolari. Ħafna drabi sitwazzjoni bħal din twassal biex nibdew nitkellmu dwar xi ħaġa li nkunu rajna jew esperjenzajna waqt xi żjara li nkunu għamilna barra minn Malta.

Safar

Biex wieħed isiefer illum sar eħfef minn qatt qabel u għalhekk is-safar żdied ħafna. Illum ma għadekx taħseb minn xi sena qabel biex tara fejn trid tmur, biex taqta’ l-biljetti, biex tikri kamra f’ lukanda, insomma fi ftit kliem biex torganizza s-safra tiegħek. Illum wieħed jidħol fuq l-internet u jara l-postijiet li jixtieq iżur, iqabbel il-prezzijet, ifittex titjiriet li jwassluh fil-post mixtieq minnu. Kollox mill-kumdità tad-dar. Jeżistu wkoll dawk imsejħin opportunitajiet tal-aħħar minuta, fejn wieħed jista’ jiltaqa’ ma’ okkażjoni ta’ safra bi ftit flus imma li tkun trid tibda fi ftit sigħat. Dan it-tip ta’ safar jgħodd għal dawk avventurużi, l-aktar iż-żgħażagħ imma mhux biss. Illum hawn bosta penzjonanti li meħlusin mix-xkiel li jridu joqgħodu jitolbu jiem ta’ vaganzi mill-post tax-xogħol, isibu opportunità ta’ safra malajr malajr u joħduha.

Gruppi

Hemm imbagħad dawk li jippreferu jsiefru ma’ grupp organizzat minn xi agenzija. Dan it-tip ta’ safar kien aktar popolari xi snin ilu. Illum xorta għadhom jiġu organizzati tours, imma għandi l-impressjoni li ma’ għadhomx popolari daqs qabel. Dawn il-ġiti huma komdi għax wieħed ikollu kollox lest imma fihom l-iżvantaġġ li wieħed ma jistax imur fejn irid imma jkun marbut bil-jiem u l-ħinijiet li jkunu stabbiliti mill-organizzaturi tal-ġita. Dawn huma safriet popolari ma’ persuni anzjani jew persuni li jfittxu safra li fiha jirilassaw.

Qabel nitilqu

Tajjeb li qabel ma wieħed isiefer ifittex ftit fuq il-pajjiż li jkun ser iżur. Illum hawn bosta tagħrif fuq l-internet dwar il-pajjiżi kollha tad-dinja. B’ hekk wieħed ikun jaf xi ftit tal-istroja u tad-drawwiet kif ukoll il-postijiet l-aktar important tal-post li jkun għażel biex iqatta’ vaganza fih. Naf persuni li jġorru mappa magħhom meta jsiefru biex ikunu jafu eżatt fejn ikunu, u jimmarkaw fuqha d-data ta’ meta jkun żaru xi belt.

Sajf jew xitwa

Hawn min jgħidlek li jkun qiegħed jistenna l-vaganzi tas-sajf biex isiefer u b’ hekk jeħles għal ftit jiem mis-sħana tas-sajf Malti. Biex ngħidu d-dritt għandu mnejn isib li fil-post li jkun żar ikun hemm sħana aktar milli jkun hawn f’ pajjiżna. Is-sajf huwa l-aktar staġun popolari għas-safar, imma safra fix-xitwa għandha mnejn tkun esperjenza li ma tintesa qatt. Fix-xitwa wieħed jista jfittex pajjiżi li joffru xenarji li aħna ma nistgħu narawhom qatt f’ pajjiżna, bħal xmajjar bl-ilma għaddej fihom b’ forza tal-għaġeb, jew muntanji miksijin bis-silġ.

Xiri

Illum sirt nemmen li x-xiri waqt is-safar huwa parti mid-DNA tal-ġens Malti. Jiġu organizzati saħansitra safriet biex isir ix-xiri minn swieq kbar. U meta ma nkunux f’ xi safra organizzata għax-xiri xorta nkunu rridu nsibu fejn imbattlu ftit il-bwiet. Niskanta nara nies li meta jkunu imsiefra jidħlu fi stabilimenti li jintabu f’ pajjiżna wkoll. Stabilimenti li jkollhom l-istess prodotti u l-istess prezzijiet ta’ dawk f’ Malta. Imma nerġa’ ngħid li dak huwa d-DNA tagħna.

Safar b’ differenza

Sa issa semmejt biss safar bħala mezz ta’ serħan jew bħala divertiment imma hemm bosta safar ieħor. Minkejja li spiss nisimgħu kliem li jiddisprezza liż-żgħażagħ, u ġieli dan il-kliem ikun ġust, ma għandniex ninsew kemm żgħażagħ isiefru b’ għan nobbli. Qiegħed nirreferi għal dawk il-ħafna persuni li sena wara sena jmorru jgħinu nies fil-bżonn lil hinn minn xtutna. Tfal, zgħażagħ, adulti, anzjani, morda jew persuni bi ħtiġijiet speċjali spiss isibu l-għajnuna ta’ żgħażagħ Maltin li joffru xi żmien biex jgħinu lil dawn l-imsejknin.

Qsim il-qalb

Min jaf kemm dmugħ ixxerred minn għajnejn l-ommijiet li kienu jaraw lill-uliedhom jitilqu artna sabiex ifittxu xortihom il bogħod mill-familja. L-Awstralja, l-Amerka, il-Kanada u l-Ingilterra laqgħu eluf ta’ Maltin li marru jfittxu x-xogħol hemmhekk. Qabel ma fetħu bwiebhom dawn l-artijiet il-Maltin kienu jemegraw lejn Tuneż, l-Algerija jew pajjiżi Afrikani oħra. Dan kien tip ta’ safar li kien inikket mhux biss lil min kien jagħmlu imma wkoll lil dawk li kien jinfired minnhom.

Mhux l-ewwel darba li bdejt nitkellem ma’ xi persuni waqt xi titjira. Kemm hemm min ma jsifirx għall-gost! Ġieli tkellimt ma’ persuni li kienu sejrin iżuru xi qarib jew qariba marida u minn kliemhom tinduna li aktarx li din sejra tkun l-aħħar darba li dawn il-persuni ser jiltaqgħu. Isir ukoll safar biex dak li jkun ikun ikkurat minn xi marda li għaliha ma jkunx hemm kura Malta. Mhux safar ta’ qsim il-qalb dan ukoll?

Kultant tħares lejn is-sema u tara xi ajruplan. Għandek mnejn ma tagħtix każ jew għandek mnejn jiġrilek bħali u tgħid “Min jaf kemm hemm nies fuqu dak l-ajruplan. Min jaf għalfejn qegħdin fuqu?”

Fr. Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon 6 ta' Settembru 2014