Ċensiment

Bħalissa f’pajjiżna għaddej l-eżerċizzju li jissejjaħ “ċensiment”. Lill-abitanti ta’ kull dar Maltija ser isirulhom għadd ta’ mistoqsijiet. Bid-differenza ta’ ċensimenti oħrajn, din id-darba wieħed jista’ jwieġeb il-mistoqsijiet online u b’hekk ma joqgħodx jistenna lil dik il-persuna taċ-ċensiment tiġi d-dar u fl-istess waqt jitnaqqas l-inkonvenjent kif ukoll l-ispejjeż.

Fis-sens l-aktar ċar u komuni, ċensiment jindika li tinkiseb informazzjoni dwar in-numru ta’ abitanti u dwar karatteristiċi differenti tal-popolazzjoni bħal, pereżempju, in-numru ta’ nies għal kull familja jew dwar assi jew ġid ieħor li għandhom kull wieħed minnhom. Din is-sena ċ-ċensiment ta’ Malta fost oħrajn qed jistaqsi wkoll dwar l-orjentazzjoni sesswali tal-persuna u f’liema reliġjon jappartjeni.

Frak ta’ storja

It-terminu “ċensiment” ġej mil-Latin censere u jfisser li tevalwa. L-ewwel informazzjoni dwar stħarriġ tal-popolazzjoni tmur lura għal madwar is-sena 3800 qabel Kristu meta s-Sumeri wettqu investigazzjonijiet kbar biex ikunu jafu sewwa n-numru ta’ rġiel u l-ġid li kienu jippossedu. L-informazzjoni miksuba kienet utli b’mod speċjali f’każ ta’ gwerra jew ġuħ. Nafu dwar ċensimenti mwettqa miċ-ċiviltajiet tal-Mesopotamja, mill-Eġizzjani, kif ukoll mill-Griegi, iċ-Ċiniżi u l-poplu Lhudi.

Minkejja li l-Bibbja ma hijiex ktieb ta’ storja, xorta waħda titfa’ dawl fuq il-ħajja ta’ dawk li għexu eluf ta’ snin ilu. Insibu li Mosè kien għamel ċensiment. Sewwasew fil-bidu tal-Ktieb tan-Numri nsibu hekk: “Għoddu l-ġemgħa kollha ta’ Iżrael skont il-familji u d-djar ta’ missirijietkom, u għoddu l-irġiel kollha, wieħed wieħed, b’isimhom, minn għoxrin sena ’l fuq, ’il dawk kollha fost Iżrael tajbin għall-gwerra. Tgħodduhom qatgħa qatgħa, int u Aron.” [Num:1: 2-3] Ċensimenti oħra li nsibu fit-Testment il-Qadim huma dawk imwettqa waqt li l-Lhud kienu jinsabu fuq il-pjanuri ta’ Mowab: “Il-Mulej kellem lil Mosè u lil Elgħażar, bin Aron il-qassis, u qalilhom: “Għoddu l-ġemgħa kollha ta’ wlied Iżrael minn għoxrin sena 'l fuq skont id-djar ta’ missirijiethom; għoddu lil dawk kollha tajbin għall-gwerra f'Iżrael.” [Num:26: 1-2]. Is-Sultan David ukoll għamel ċensiment li nsibuh imniżżel kemm fit-tieni ktieb ta’ Samwel kif ukoll fl-ewwel ktieb tal-Kronaki: “U s-sultan qal lil Ġowab u 'l-kmandanti tal-eżerċtu li kienu miegħu: <Morru duru mat-tribujiet kollha ta’ Iżrael, minn Dan sa Birsaba, u għoddu l-poplu, biex jien inkun naf l-għadd tal-poplu.>” [2Sam:24:2] L-istess għamel Salamun bin is-Sultan David: “U Salamun għadd l-irġiel kollha barranin li kien hemm jgħixu f’Iżrael, skont iċ-ċensiment li kien għamel missieru David, u sab li kienu mija u tlieta u ħamsin elf u sitt mitt wieħed.” [2Kron:2:16]

Żmien ir-Rumani

F’Ruma tal-qedem, iċ-ċensimenti kienu jsiru sa mill-aħħar tas-sitt seklu qabel Kristu u minbarra l-għarfien tal-kobor tal-popolazzjoni taħt l-Imperu kienu jservu wkoll biex jevalwaw il-klassi soċjali li jappartjenu għaliha n-nies, ir-rwol fl-organizzazzjoni militari jew politika u ovvjament l-ammont ta’ taxxi li kellhom jinġabru.

Hawn ser nerġgħu nsemmu l-Bibbja. L-Evanġelju jsemmu li Marija li kienet għarusa ta’ Ġużeppi l-Mastrudaxxa, marret Betlem biex tinkiteb hemm minħabba ċ-ċensiment: “F'dik il-ħabta Ċesari Awgustu ħareġ digriet biex isir ċensiment fid-dinja kollha. Dan kien l-ewwel ċensiment li sar meta Kirinu kien gvernatur tas-Sirja. U kulħadd mar biex jinkiteb, kull wieħed fil-belt tiegħu. Ġużeppi wkoll mar mill-Galilija, mill-belt ta' Nazaret, u tala' l-Lhudija, fil-belt ta' David jisimha Betlehem - għax hu kien mid-dar u l-familja ta' David - biex jinkiteb flimkien ma’ Marija l-għarusa tiegħu, li kienet tqila.” [Lq:2: 1- 5]

Dan kien wieħed biss miċ-ċensimenti li saru mill-Imperu Ruman. Iċ-ċensiment kien sar prattika regolari ta’ kull għadd ta’ snin.

Żmienna

Ejjew  inħallu żmien ir-Rumani u naraw ftit żminijietna. L-akbar ċensiment li qatt sar fid-dinja kien dak li seħħ fiċ-Ċina fis-sena 1982. Dan kien it-tielet ċensiment li kien sar fuq skala daqstant kbira f’dak il-pajjiż imma kien ukoll l-aktar wieħed organizzat sewwa. Ngħidu biss li kien hemm aktar minn sitt miljun persuna tiġbor l-informazzjoni. Wara dan saru oħrajn fis-snin 2000 u fl-2010.

Il-Ġnus Magħquda tħeġġeġ li kull nazzjon għandu jwettaq eżerċizzju ta’ ċensiment darba kull għaxar snin. Pajjiżna bejn wieħed u ieħor jimxi ma’ din il-prassi. Pajjiżna ilu snin twal jagħmel ċensimenti. Nafu li fl-1240 kien sar wieħed għax Abate Giliberto jsemmi li f’Malta u Għawdex kien hawn madwar elf u mitt familja. Fi żmien li l-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann kien imexxi lil pajjiżna, saru għadd ta’ ċensimenti. Il-mekkaniżmu ta’ ċensiment modern beda jitħaddem f’pajjiżna fl-1842. Dik is-sena kien sar ċensiment li ħareġ iċ-ċifra ta’ 114,499 ruħ li jgħixu Malta u Għawdex. Minn dik is-sena baqgħu jsiru regolari bejn wieħed u ieħor kull għaxar snin ħlief fis-snin tat-Tieni Gwerra Dinjija. L-aħħar ċensiment li sar f’pajjiżna kien fl-2011 li kien ta n-numru ta’ 417,432 persuna li jgħixu fil-gzżejjer Maltin

Illum erġajna wasalna għal dan l-eżerċizzju. Nistennew u naraw kemm tibdil sar minn għaxar snin ilu ’l hawn.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 30 ta' Ottubru 2021

Libertà tal-espressjoni u ċensura

 

Għal mijiet ta' miljuni ta’ nies madwar id-dinja, nistgħu ngħidu li ma tgħaddix ġurnata waħda mingħajr żjara, imqaR waħda qasira fuq xi netwerk tal-media soċjali, bħal Facebook. Dawn is-siti għandhom rwol importanti fil-ħajja soċjali u politika madwar id-dinja billi jsawru x-xena ta’ kif l-individwi jinteraġixxu ma’ xulxin u kif movimenti sew politiċi, reliġjużi u oħrajn ikunu qed jorganizzaw ruħhom u kif ikunu qed jikkomunikaw mal-pubbliku in ġenerali. Biżżejjed waqfa ta’ ftit sigħat fuq xi netwerk minn dawn u qisha waqgħet id-dinja!  Sa issa, il-websajts tan-netwerk soċjali servew bħala post miftuħ fejn wieħed jista’ jgħid u jesprimi ruħu kif irid jew jibda argument. Spiss ikun hemm pressjoni biex tibda ssir ċensura tal-media soċjali. Fi żmien li kulħadd jitkellem dwar id-dritt tal-espressjoni libera, għad hawn post għaċ-ċensura. Min-naħa l-oħra, id-dritt tal-espressjoni jagħti dritt lil dak li jkun li jikteb, jgħid u jxandar dak li jrid?

Xi ismijiet u numri

F’dawn l-aħħar snin, websajts tan-netwerk soċjali bħal Facebook, Google+, Instagram, Myspace, Tumblr, Twitter, u YouTube saru karatteristika li juru l-qagħda tad-dinja onlajn. Bħalissa, żewġ terzi mill-Amerikani kollha b’aċċess għall-internet għandhom account ta’ xi websajt tal-media soċjali. Dan il-fatt jagħmel lil dawn is-siti popolari mmens billi l-maġġoranza ta’ dawk li għandhom account fihom iżuruhom ta’ kuljum. Biex nifhmu ftit nistgħu ngħidu li Facebook, li huwa l-aktar popolari fid-dinja fejn jidħlu websajts ta’ netwerk soċjali, għandu aktar minn 800 miljun membru minn madwar id-dinja kollha. F’jum wieħed ġieli daħlu fih aktar min 500 miljun persuna.

Il-figuri f’Malta huma bejn wieħed u ieħor l-istess bal dawk tal-pajjiżi sviluppati l-oħra. Statistika turi li f’Awwissu, 2021 kien hemm aktar minn 73% tal-Maltin li jużaw l-internet li daħlu fuq Facebook. It-tieni l-aktar media soċjali popolari magħna huwa Twitter li fl-istess xahar li qed insemmu kienu kważi 9% tal-Maltin li jużaw l-internet li daħlu fih. Fl-istess livell magħna l-Maltin hemm is-site Pinterest. Hawn qed naraw li dak li jgħodd għal pajjiżi oħra jista’ jgħodd ghalina wkoll għax qegħdin fuq l-istess livell.

Netwerks b’saħħithom

Il-media soċjali llum qarrbet lill-bnedmin kollha. Illum ma għadux iż-żmien li tikteb ittra lil xi qarib li jgħix l-Awsteralja u trid tistenna x-xhur sakemm tasallu din l-ittra, jiktiblek lura u l-ittra tiegħu tasal għandek. Illum tikteb u tasallek it-tweġiba dak il-ħin jew ftit wara. Is-saħħa tal-media soċajli hija emormi. Tajjeb niftakru kif bdiet dik li ssejħet “ir-Rebbiegħa Għarbija”. Kollox beda minn fuq Facebook. Il-protesti kienu nfirxu sewwa mal-pajjiżi kollha tal-Afrika ta’ Fuq imma l-aktar fl-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija, il-Yemen, il-Ġordan u l-Baħrejn. Semmejt dawn il-protesti biex nuri l-qawwa ta’ dawn il-mezzi ta’ media moderni.

Bla ċensura

Meta wieħed jikteb fuq xi wieħed minn dawn il-mezzi dlonk ikun hemm min jara dak li nkiteb. Anke jekk dak li jkun iħassar dak li kiteb, xorta jkun hemm min rah għax meta jkollok daqstant miljuni jużaw dawk in-netwerks ma jistax ikun li dak li jintefa’ fuqu ma jarah ħadd, anke jekk għal ftit sekondi. Allura hawn tidħol il-mistoqsija dwar jekk hemmx bżonn ta’ ċensura fuq siti bħal dawn.

Illum kulħadd sar ġurnalist, illum kulħadd sar xandâr u jkollna nammettu li bosta aħbarijiet li jixxandru minn stazzjonijiet televiżivi jew minn ġurnali stampati jew online, ikunu ttieħdu minn fuq xi mezz ta’ media soċjali li qed insemmu. Imma allura kulħadd jista’ jikteb li jrid?

Iċ-ċensura hija s-soppressjoni ta’ diskors, komunikazzjoni pubblika, jew informazzjoni oħra. Din tista’ ssir meta xi materjal ikun ikkunsidrat oġġezzjonabbli, ta’ ħsara, sensittiv, jew "inkonvenjenti". Iċ-ċensura tista’ ssir minn gvernijiet, istituzzjonijiet privati u korpi oħra ta’ kontroll. Pereżempju film jista’ jiġi ċċensurat minn bord apposta. Ċensura ġenerali sseħħ f’għadd ta’ media differenti, inklużi diskorsi, kotba, mużika, films u arti oħra, l-istampa, ir-radju, it-televiżjoni u l-Internet għal bosta raġunijiet fosthom is-sigurtà nazzjonali, biex tikkontrolla l-oxxenità, ma tħallix it-tixrid tal-pedopornografija, kontra d-diskors ta’ mibegħda, biex tipproteġi lit-tfal jew gruppi vulnerabbli, biex tippromwovi jew tirrestrinġi opinjonijiet politiċi jew reliġjużi, u biex tipprevjeni l-malafama u l-libelli.

Allura meta naraw dan kollu dlonk nindunaw li minkejja li nżommu soda l-għajta tal-libertà tal-espressjoni, naraw ukoll li fejn ikun hemm abbuż dan għandu jiġi ċċensurat. Hawn min jgħid li ċ-ċensura tillimita argument milli jiġi diskuss, imma liema argumenti għandhom dritt jiġu diskussi? Jekk argument iweġġa’ jew joffendi għandu wkoll ikun diskuss? Il-libertà tiegħi ma tfissirx li nista’ nkasbar lil ħaddieħor. Ħaddieħor għandu d-dritt li jgħix fil-kwiet, bla tgħajjir jew insulti jew abbużi, bħalma għandi jien wara kollox. Għalhekk iċ-ċensura ma tnaqqasx mil-libertà tal-espressjoni imma tissalvagwarda li min jista’ jiġi abbużat jew imewġġa’.

Minkejja li l-libertà tal-espressjoni u ċ-ċensura jidhru li jaħdmu kontra xulxin, fil-fatt jimxu id f’id biex ikun hemm ħarsien tal-libertà għal kulħadd.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Ottubru 2021

L-ingravata

Kien hemm żmien li dak li jkun biex juri li huwa ta’ ċertu livell soċjali kien jilbes l-ingravata. Kien hemm żmien li l-irġiel ma kinux jitħallew jidħlu l-qorti mingħajr ingravata. Kien hemm żmien meta l-għalliema, il-ħaddiema tal-banek, it-tobba, in-nutara, l-avukati u l-professjonisti kollha kienu jilbsu l-ingravata. Xogħolhom hekk kien jitlob. L-ingravata kienet tintlibes min-nies komuni f’xi okkażjoni speċjali, xi tieġ tal-familja jew xi preċett jew griżma ta’ xi ħadd mill-ulied. L-ingravata kienet parti mill-uniformi tal-iskola għas-subien u ġieli anke għall-bniet. Jekk bniedem komuni kien ikun liebes il-ġlekk u l-ingravata f’jiem mhux ta’ xi okkażjoni kien ikun hemm min jaħseb li għandu jidher il-qorti u kien hemm min iwaqqa’ għaċ-ċajt lil min jilbes l-ingravata mhux għal xi okkażjoni. Spiss kienu jgħidu lil dak li jkun: “Qisek ħadt porga!” Illum l-istorja nbiddlet, l-ilbies tal-ingravata naqas minn dawk ta’ jitqiesu tal-alta soċjetà kif ukoll mill-professjonisti. L-ilbies casual sar komuni fuq kulħadd u aċċettat minn kulħadd u kullimkien.

Imma qatt ħsibtu kif oriġinat din l-imbierka ngravata?

Ftit storja

Suldat Ruman b'faxxa ma' għonqu

Nistgħu ngħidu li l-ewwel tip ta’ ingravata kienet tintlibes mill-membri tal-leġujni fl-armata tal-Imperu Ruman. Din kienet tkun faxxa tad-drapp ta’ diversi lwien li kienet tintrabat madwar l-għonq tal-leġjunarji u biha kienu jgħattu mniffsejhom meta jkun ir-riħ. Din kienet isservi biex jipproteġu mniffsejhom mit-trab l-aktar f’artijiet xotti fejn l-għabra qatt ma kienet tkun nieqsa u spiss kienet tikkawża xi infezzjoni fil-grieżmejn tal-leġjuni Rumani.

L-ingravata kif nafuha llum nistgħu ngħidu li taf il-bidu tagħha lill-gwerra tat-tletin sena li seħħet bejn l-1618 u l-1848. Din il-gwerra kienet twila u mifruxa mal-Ewropa. Suldati Kroati kienu qed jaqdu l-missjoni militari tagħhom fi Franza. Fl-uniformi tagħhom dawn is-suldati kellhom maktur imdawwar madwar għonqhom marbut b’għoqda fuq quddiem. Din il-ħaġa ġibdet l-attenzjoni tal-Pariġini. Dak il-maktur beda jissejjaħ mill-poplu ta’ Pariġi bħala “Crovat”, korruzzjoni tal-kelma “Kroat”. Minn hawn twieldet il-kelma Franċiża “cravate” kif tissejjaħ l-ingravata f’dan l-ilsien.

Is-Sultan ta’ Franza, Luwiġi XIV għoġbitu din il-moda, biex ngħidu hekk u beda jilbes “cravate” tal-biżżilla madwar għonqu madwar is-sena 1646, meta l-gwerra li semmejna kienet għadha lanqas intemmet u meta hu kien għad kellu biss seba’ snin. Din il-ħaġa nxerdet u saret moda mal-aristokrazija u n-nobbli ta’ Franza kollha. Minn hawn il-moda ta’ faxxa drapp madar l-għonq infirxet mal-alta soċjetà tal-Ewropa kollha u bdejna naraw ingravajjet ta’ stili u materjali differetni. Issa l-ingravata saret simbolu ta’ klassi. Tajjeb ngħidu li dak iż-żmien l-ingravata ma kinitx tintlibes biss min-nobbli rġiel imma anke minn dawk nisa, ovvjament dawk li kienu jilbsu n-nisa kellhom disinn differenti  minn dawk li kienu jxiddu żwieġhom. Meta qed insemmu l-ingravata tas-seklu XVII ma rridux nimmaġinaw l-ingravajjet tal-lum. Dawn kienu jieħdu ħin twil  biex jintibsu u jiġu jidhru sbieħ.

Tipi

Il-mixja minn dak il-maktur madwar għonq is-suldati Kroati sal-ingravata tal-lum rat bosta tibdiliet u mudelli. Illum naraw ingravajjet lesti, kemm wieħed jixtri u jilbes. Ingravata normalment tista’ tkun jew ta’ lewn wieħed, tista’ tkun irrigata, tista’ tkun bit-tikek jew inkella tista’ tkun b’xi disinji fuqha. Normalment dawn huma l-erba’ tipi ta’ ingravajjet li nsibu, biss nistgħu nsibu xi ħaġa oħra wkoll.

L-ingravata ta’ lewn iswed ġeneralment turi li dak li jilbisha jkun għaddej minn żmien ta’ luttu, ingravata bir-riġi ħafna drabi hija parti minn xi uniformi aktarx ta’ xi skola jew xi għaqda jew regiment. Il-moda tidħol ukoll fl-ingravata. Ġieli tkun moda ngravata dejqa u ġieli tkun moda waħda wiesgħa. Alla ħares ma jkun hekk għax kieku dak li jkun ma jixtrix! Ingravata jista’ jkollha fuqha xi arma ta’ xi għoqda jew każin. Illum bosta jħobbu jirrakkmaw l-arma tal-għaqda. Fost l-aktar komuni f’pajjiżna nsibu l-għaqdiet tal-banda li jkollhom ingravajjet bil-lewn li jxejru u l-arma tal-każin irrakkmata fuqha.

Kurżitajiet

L-aktar ingravata
għalja  fid-dinja

Aħna l-Maltin ngħidu li skont li tħallas tiekol u dan il-qawl jgħodd ukoll fejn tidħol l-ingravata. Tassew li wieħed jista’ jixtri waħda bi prezzijiet raġjonevoli, imma hemm ukoll dak li jiswew fuq li jiswew. L-akar ingravata għalja fid-dinja tiswa $220,000, Sewwa qrajt, sewwa qrajt! Mitejn u għoxrin elf Dollaru Amerikan. Nistħajlek tistaqsi għafejn din l-ingravata tiswa tant! Hija ngravata li fiha 150 gramma deheb u 271 djamant. Minn issa ’l quddiem żgur li ma tgħidux aktar li n-nisa biss huma vanitużi!

Ta’ kull sena tiġi ċċelebrata l-ġurnata ddedikata lill-ingravata. Dan il-jum beda mill-Kroazja, sewwasew minn fejn bdiet l-ingravata tal-lum u bosta pajjiżi madwar id-dinja jiċċelebrawh. Bla dubju l-aktar li jiċċelebrawh huwa fil-Kroazja u fi Franza. Dan ikun kull 18 ta’ Ottubru.

Tiskanta din in-naqra ta’ faxxa drapp imsejħa ngravata kemm hemm storja warajha!

Fr Reno  Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Ottubru 2021

Fuq tlieta toqgħod il-borma!

Wara li fil-ġimagħtejn li għaddew ktibt dwar xi lbies ekkleżjastiku, illum intemm dan l-argument twil imma interessanti bi ftit ilbies ieħor tal-membri tal-Knisja.

Il-muzzetta

Il-muzzetta hija bħal kappa twila sal-minkeb li tingħalaq fuq quddiemm bil-buttuni. Il-muzzetta tintlibes fuq ir-rukett jew l-ispellizza bħala parti mill-ilbies korali. Din tintlibes mill-Papa, il-kardinali, l-isqfijiet u l-kanonċi kif ukoll il-kappillani u r-retturi tal-knejjes.

Il-Papa għandu aktar minn verżjoni waħda ta’ muzzetta. Fix-xitwa jista’ jilbes muzzetta ħamra tal-bellus u fit-truf ikollha faxxa ġilda  tal-ermellin. Biss fl-ewwel barka li jagħti Papa ġdid ma jilbisx din imma juża waħda tas-satin mingħajr ermellin. Din il-muzzetta tintuża bejn Għid il-Ħamsin u nhar il-Kunċizzjoni. Bejn il-Kunċizzjoni u l-Għid il-kbir jista’ juża dik ħamra tal-bellus filwaqt li bejn l-Għid il-kbir u Għid l-Ħamsin juża muzzetta bajda tad-damask li jkollha wkoll it-truf tal-ermellin. Din kienet ir-regola sa ftit snin ilu għax illum aktarx li l-Papa qed juża biss il-muzzetta l-bajda sepliċi matul is-sena kollha.

Il-muzzetta tal-kardinali hija ħamra bi tnax-il buttuna filwaqt li tal-isqof hija vjola fir-roża bħalma hija ħafna drabi tal-kononċi, imma dan jiddependi mill-kolleġġjata li jkunu jiffurmaw parti minnha l-kanonċi. Tal-kappillani jew retturi tkun sewda. Ta’ min isemmi wkoll li l-parroċċa tal-Portu Salvu u San Duminku fil-Belt Valletta għandha l-privileġġ li s-saċerdoti reliġjużi tal-Ordni tal-Predikaturi, jiġifieri l-patrijiet Dumnikani, li jakkumpanjaw il-purċissjoni jilbsu l-muzzetta sewda fuq l-abitu tagħhom. Il-Kanonċi ta’ San Pawl tar-Rabat jilbsu muzzetta sewda b’salib tal-kavallieri abjad kbir fuq quddiem tagħha filwaqt li l-Kanonċi ta’ Santa Liena ta’ Birkirkara jilbsu muzzetta ħamra b’inforra vjola li tinqaleb fuq l-ispalla x-xellugija. Il-forma ta’ din il-muzzetta hija differenti mill-oħrajn minabba privileġġ ta’ din il-proto-kolleġġjata Maltija.

Ir-rukkett

Ir-rukkett jintlibes fuq is-suttana u għandu l-istess sinifikat bħall-ispellizza. Dan ikun tal-għażel u jkollu miegħu bizzilla li tasal sa nofs il-koxxa. Ir-rukett ikollu wkoll il-biżżilla ma’ isfel tal-kmiem. Beda jintuża fil-knisja aktarx fis-seklu IX imma nxtered sewwa fis-seklu XII. Sa qabel il-Konċilju Vatikan II r-rukkett kien jista’ jintlibes biss minn ċerti dinjitarji tal-Knisja biss wara beda jintlibes mill-kleru kollu. Illum narawh regolari milbus mill-Papa, il-kardinali, l-isqfijiet u l-kanonċi, iżda l-kleru l-ieħor jilbsu f’xi translazzjoni jew purċissjoni. Minflok ir-rukkett tista’ tintuża l-ispellizza li magħha jista’ jkollha xi dawra tal-bizzilla fit tarf tagħha u fil kmiem. Anke il-forma tal-ispellizza tista’ tkun differenti, hemm dik li narawha milbusa mill-abbatini u hemm oħra forma wiesa’. Ir-rukkett ġieli jilbsu ċ-ċerimonjier waqt xi funzjoni liturġika, anke jekk dan ma jkunx kjeriku, imma jkun lajk li jagħmel dak is-servizz.

Il-karlotta

Il-karlotta hija dik li naraw fuq ras is-saċerdoti. Ħafna jaħsbu li din bdiet tintuża mill-kleru biex jiftakru fin-nisel Lhudi ta’ Ġesù billi l-Lhud jilbsu wkoll il-karlotta. Il-karlotta tista’ tintlibes mill-kleru kollu u bdiet tintuża mill-kleru lejn nofs il-Medju Evu biex tilqa’ mill-ksieħ l-irjus tas-saċerdoti. Il-karlotta tal-papa tkun bajda, dik tal-kardinali ħamra filwaqt li tal-isqfijiet vjola fir-roża. Il-kumplament tal-kleru jista’ juża l-karlotta s-sewda. Il-patrijiet Franġiskani ġieli jilbsu karlotta kannella. Fil-liturġija tal-quddiesa din ma tintużax mis-saċerdoti li ma humiex isqfijiet, imma l-isqfijiet, il-kardinali u l-papa, jilbsu l-karlotta fil-quddiesa u din titneħħa fit-talba Ewkaristika sewwasew kif jibda l-prefazju u terġa’ titpoġġa fuq ir-ras wara t-tqarbin. Hija drawwa li bosta knejjes jew għaqdiet jitolbu karlotta tal-papa, kardinal jew isqof biex tinżamm bħala tifkira. 

Il-firjulun

Il-firjulun ftit li xejn għadu jintuża għajr f’xi prima messa jew pussess ta’ kappillan ġdid. Dan huwa speċi ta’ mantell twil sal-għekiesi li jintlibes fuq is-suttana u jingħalaq fuq quddiem permezz ta’ żigarella. L-oriġini tal-firjulun tmur lura sa żmien ir-Rumani li kienu jilbsu dan l-ilbies anke ċ-ċittadini komuni biex jilqgħu l-bard. Il-Knisja mill-bidu addottat dan il-mantell. Dan l-ilbies ma jintużax  waqt funzjonijiet liturġiċi iżda għal okkażjonijiet uffiċċjali.  Is-saċerdoti jistgħu jilbsu firjulun iswed filwaqt li l-isqof jista’ jilbsu ta’ lewn vjola fir-roża. Il-firjulun tal-kardinali jkun aħmar lewn il-porpra u meħjut minn materjal tas-satin moiré. Il-papa ma jilbisx dan lilbies imma nsibu l-firjulun abjad li jista’ jintlibes minn Abbati ta’ xi monasteri. Tajjeb ngħidu wkoll li kien jeżisti wkoll il-firjol li waqt li l-firjulun kien jintuża għal okkażjonijiet speċjali, dan kien jintuża għal kuljum.

Tmiem

Dan huwa ħafna mill-ilbies mhux liturġiku li jintuża mill-kjeriċi. Dan kollu li ktibt tul dawn l-aħħat tliet ġimgħat dwar l-lbies ekkleżjastiku ma huwiex xi studju xjentifiku imma huwa frott il-ħafna domandi li dejjem għamilt u t-tweġibiet li tawni jew li fittixt. Jista’ jkun li xi ilbies jintuża b’mod differenti milli fissirt hawnhekk jiena. L-għan tiegħi wara li rajt l-interess tal-qarrejja kien li nkunu xi ftit midħla anke mal-ilbies ekkleżjatiku mhux liturġiku.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Ottubru 2021

Aktar ilbies tal-membri tal-Knisja

 

Il-ġimgħa l-oħra bdejna naraw xi ħaġa fuq fuq dwar xi lbies li jilbsu il-membri ordnati tal-knisja, jiġifieri is-saċerdoti, isqfijiet, kardinali jew patrijarki u l-papa. Illum ser niffoka dwar ilbiex li jintlibes fuq ir-ras jew fuq l-ispallejn u ntemm mad-dawra tal-qadd. Għandna mnejn illum il-ġurnata ma għandniex naraw xi wħud minn dan l-ilbies, għax forsi lanqas huwa prattiku għall-ħajja tal-lum imma b’daqshekk ma jfissirx li ma għadux jista’ jintlibes.

Il-berittin

Il-berittin teknikament jista’ jintlibes mill-kjeriċi kollha, mill-kardinali sas-seminaristi. Il-berittin ikollu tliet ġwienaħ imissu ma’ xulxin fin-nofs. Dan għandu jintlibes b’mod li dik in-naħa li ma jkunx fiha ġwejnaħ tiġi fuq ix-xellug ta’ dak li jkun. Jeżistu berittini b’erba’ ġwienaħ. Dawn jistgħu jintlibsu minn dawk li jakwistaw dottorat mill-università. L-oriġini tal-berittin mhux magħruf imma beda jintuża mill-kleru wara s-sinodu ta’ Bergamo fl-1311. Fin-nofs tal-berittin insibu ġummiema tonda jew kif jissejjaħ sikwit il-pompom. Dan ma kienx jintuża għall-bidu imma beda jintuża maż-żmien. Il-berittin tal-qassis ikun iswed bil pompom iswed ukoll filwaqt li dak tal-kjeriċi tal-Kamra Appostolika, tal-Prelati Superjuri tal-Kurja Rumana u tal-Kanonċi tal-Bażiliċi Papali jkun iswed bil-pompom vjola. Il-berittin tal-isqof ikun vjola bil-pompom pariġġ filwaqt li l-berittin tal-kardinal li huwa aħmar tal-ħarir moiré ma jkollux  pompom. Fil-quddiesa Tridentina s-saċerdot joħroġ bil-berittin sa fuq l-artal u jerġa’ jilbsu fi tmiem il-quddiesa.

Is-saturnu

Is-saturnu jissejjaħ ukoll il-kappell Ruman jintlibes mis-saċerdoti meta dawn ikunu liebsa s-suttana. Sa żmien il-Papa Pawlu VI l-kadinali kienu jistgħu jużaw is-saturnu ta’ lewn aħmar iżda llum jistgħu jilbsu saturnu iswed bi ġmiemen ħomor mal-ġenb. Is-saturnu tal-isqof ikun l-istess bħal tal-kardinali imma mal-ġenb ikollu ġmiemen ħodor. Il-Papa jista’ jilbes saturnu aħmar bil-burdura u l-ġmiemen lewn id-deheb. Interessanti l-isem ta’ dan il-kappell. Billi huwa kappell nofs tond bil-faldi wesgħin ħafna, jidher donnu l-pjaneta Saturnu. B’hekk jissejjaħ kif jissejjaħ.

Tajjeb ngħidu li l-kardinali kienu jilbsu saturnu aħmar bi ġmiemen imdendlin mal-ġenb li kienu jaslu sa sider il-kardinal. Dan il-kappell kien jissejjaħ Galero. Sa żmien il-Papa Ġwanni XXIII il-kardinali ġodda kienu jirċievu dan il-galero fl-insedjament tagħhom. Illum jirċievu l-berittin aħmar minflok. Il-galero ma għadux jintlibes imma għadna narawh impitter fl-arem tal-kardinali, isqfijiet u parroċċi kif ukoll ta’ kappillani.

Il-pellegrina

Il-pellegrina hija dik il-forma ta’ kappa qasira sal-minkeb jew dik il-muzzetta miftuħa minn quddiem. L-isem ta’ dan l-ilbies ġej mill-kappa tal-ġilda jew drapp oħxon li kienu spiss jilbsu l-pellegrini waqt il-pellegrinaġġi tagħhom. Il-pellegrina tista’ tintlibes mill-qassisin, isqfijiet, kardinali u saħansitra l-Papa. I-pellegrina tal-qassisin hija sewda kollha filwaqt li dik tal-isqof tkun sewda filettata, bil-burdura vjola fir-roża u tal-kardinal bil-burdura ħamra. Il-pellegrina tal-Papa hija bajda kollha kemm hi. Il-Papa Piju IX fl-1850 ta l-privileġġ lill-qassisin kattoliċi fl-Ingliterra u Wales li jilbsu replika tal-libsa tiegħu imma ta’ lewn isewd mhux abjad. Dan il-privileġġ infirex fl-Iskożja l-Irlanda u anke fl-Awstralja u New Zealand. Minkejja li kull kjeriku jist a’ jilbes il-pellegrina, madanakollu normalment narawha fuq l-isqfijiet, il-kardinali u l-Papa. Il-Papa Benedettu XVI meta fl-2013 warrab mit-tmexxija tal-Knisja Kattolika, għażel li bħala Papa Emeritu jibqa’ juża s-suttana bajda imma mingħajr pellegrina.

Il-mantelletta

Il-mantelletta hija parti mill-ilbies korali ta’ ċerti isqfijiet jew dinjitarji oħra qrib tal-Papa. Din hija bħal kappa bla kmiem li tintefa’ fuq l-ispalel u tkun twila sal-irkoppa. Il-kulur tal-mantelletta jkun vjola fir-roża. Din tintlibes fuq is-suttana u r-rukkett imma mingħajr il-muzzetta. Sal-1969 il-mantelletta kienet tista’ tintuża mill-isqfijiet u l-kardinali imma llum l-użu tagħha huwa limitat għal ċereti dinjitarji biss.

Il-faxxa

Il-faxxa hija strixxa drapp li tintlibes mal-qadd fuq is-suttana u tinżel fuq ir-riġel tax-xellug tas-saċerdot. Sa qabel il-Konċilju Vatikan II kienu jeżistu żewġ tipi ta’ faxex, dawk li fit-truf ikollhom il-ġmiemen u dawk li fit-truf ikollhom il-frenża. Fl-1969 nistgħu ngħidu li l-faxex bit-truf bil-ġmiemen ġew aboliti kollha, għajr għal xi eċċezzjonijiet. Il-faxxa tas-saċerdot tkun sewda filwaqt li dik tal-monsinjuri u tal-isqfijiet tkun vjola tagħti fir-roża. Il-faxxa tal-kardinali tkun ħamra filwaqt li l-faxxa tal-Papa tkun bajda. Il-Papa biss jista’ jkollu l-arma tiegħu irrakkmata fuq il-faxxa. Il-faxxa tal-kardinali tkun magħmula minn ħarir b’disinn immewweġ, materjal li spiss ngħidulu moiré, dak li bl-Ingliż jissejjaħ watered silk u bit-Taljan seta annaffiata. Ta’ dan il-materjal ukoll tkun il-faxxa tan-Nunzu Appostoliku imma ta’ lewn vjola fir-roża. Il-faxxa tal-isqfijiet u partijarki hija ta’ dan il-lewn ukoll imma bla ebda disinn, ħarir lixx. Dawk is-saċerdoti li jwettqu ħidma mal-Papa jistgħu jilbsu faxxa sewda tal-moiré.

Tiskanta kemm il-vestwarju tal-kleru huwa vast u tiskanta wkoll kif wara bosta mill-ilbies ikun hemm storja twila, bħalma semmejna f’xi każi llum. Il-ġimgħa d-dieħla nkomplu nagħtu ftit tagħrif ieħor dwar dan is-suġġett.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 2 ta' Ottubru 2021