It-telefon

Apparat li llum il-ġurnata kulħadd għandu huwa t-telefon. Sa ftit għexieren ta’ snin ilu dan l-apparat, jew aħjar l-antenat tiegħu, kien meqjus bħala xi ħaġa ta’ lussu. Bil-mod il-mod beda jidħol aktar fi djarna sakemm illum kulħadd, jew nistgħu ngħidu l-maġġoranza kbira tal-poplu, għandu telefon personali, dak li nsejħulu l-mobile.

Alexander Graham Bell

Alexander Graham Bell

Qabel l-invenzjoni tat-telefon kien jeżisti apparat mekkaniku għat-trażmissjoni tad-diskors u l-mużika fuq distanza akbar minn dik tad-diskors dirett normali. Iżda nistgħu ngħidu li t-twelid tat-telefonija nafuha lil Alexander Graham Bell.

Bell twieled f'Edinburgh il-belt kapitali tal-Iskozja nhar it-3 ta' Marzu, 1847. Id-dar tal-familja Bell kienet f'South Charlotte Street, dar li sal-lum għandna naraw magħha skrizzjoni tal-ġebel li timmarkaha bħala l-post fejn twieldet missier it-telefon. Alexander kellu żewġ ħutu: Melville James Bell (1845–1870) u Edward Charles Bell (1848–1867). Missieru kien Alexander Melville Bell u ommu kienet Eliza Grace Bell née Symonds.  Missieru kien tabib li jispeċjalizza fis-smieħ. Isem l-iben kien biss "Alexander Bell" imma fl-età ta' 10 snin huwa għamel talba lil missieru biex ikollu isem tan-nofs bħaż-żewġ ħutu. Għal għeluq il-11-il sena tiegħu, missieru aċċetta u ħallieh jadotta l-isem "Graham", magħżul b'rispett lejn Alexander Graham, Kanadiż li kien pazjent ta’ missieru u li kien sar ħabib tal-familja. Madanakollu fost il-qraba u l-ħbieb tiegħu huwa baqa’ dejjem jissejjaħ "Aleck". Sa mill-ewwel snin tiegħu, Bell wera natura sensittiva u talent għall-arti, il-poeżija u l-mużika li kien imħeġġeġ fiha minn ommu. Bla ebda taħriġ formali, ħadem  pjanu u sar il-pjanista tal-familja. Bħala tifel żgħir, Bell, bħal ħutu, irċieva l-ewwel tagħlim tiegħu d-dar mingħand missieru. F’età żgħira, kien irreġistrat fir-Royal High School  ta’ Edinburgh, li ħalla fl-età ta’ 15-il sena. Hemm ħafna xi tgħid dwar dan il-bniedem, fosthom li huwa kkoppja, jew seraq l-idea tat-telefon. L-ewwel konverżazzjoni telefonika bidirezzjonali, jiġifieri li żewġ bnedmin jitkellmu u jisimgħu fl-istess waqt, fuq linja seħħet bejn Cambridge u Boston, distanza ta’ ftit aktar minn 3 kilometri fid-9 ta’ Ottubru, 1876. Sal-1904, fl-Istati Uniti kienu jeżistu aktar minn tliet miljun telefon.

Il-gabbana tat-telefon

Illum lanqas timmaġinak li tmur tagħmel telefonata minn telefon pubbliku, biss dan kien il-mezz li bih konna nikkomunikaw fi tfulitna qabel ma kellna t-telefon id-dar. Il-kaxxi jew gabini tat-telefon pubbliku kienu introdotti fir-Renju Unit fl-1852. Ma kienx it-telefon li nafu bih illum. Billi Malta kienet kolonja tal-Ingliżi, dan l-apparat ma damx wisq ma wasal fostna. Fl-1862 kienu mwaħħlin gabbani tat-telefon f’xi għases tal-pulizija ta’ Malta. Maż-żmien dawn il-gabbani bdew jiżdiedu u saru komuni f’kull belt u raħal tagħna. Dawn il-gabbani kien ikollhom il-kuruna rjali fuq il-faċċata tagħhom u fl-1975 bil-għan li titnaqqas ir-rabta kolonjali minn Malta, xi wħud minn dawn il-kuruni ġew imneħħijin. X’ħasra! Ara l-isorja jistax iħassarha xi ħadd! Kien hemm żmien li l-gabini tat-telefon inżebgħu blu u kien hemm żmien ukoll li bdew jitneħħew u jsiru oħrajn minnflokhom tal-ġebel jew tal-aluminium. Kien hemm minn dawn il-gabbani li tneħħew għal kollox, u llum min jaf fejn sabu posthom. Imnalla li sar intervent f’waqtu u dawn il-gabbani ġew protetti għax kieku naħseb li lanqas waħda ma fadal. Illum madwar Malta u Għawdex fadal 68 gabbana tat-telefon tal-ħadid fondud, aħjar mix-xejn!

Aktar qrib tagħna

Biż-żmien bdejna nsibu t-telefon fid-dar. Niftakar li l-ewwel telefon fit-triq tagħna kienet daħħlitu n-nanna. Biex inċemplu liz-ziju li kien joqgħod Raħal Ġdid konna l-ewwel naqbdu mal-operator u mbagħad ngħidulu n-numru li rridu u hu jqabbadna. Biex inċemplu barra minn Malta konna nibbukjaw telefonata. Konna niftakru n-numri tat-telefon tagħna u tal-ħbieb u tal-qraba. Illum bil-mobile hawn min lanqas in-numru tiegħu stess ma jiftakar. Is-set tat-telefon kien ikollu rota bin-numri u ddawwar in-numru li trid. Aktar tard is-settijiet inbidlu u saru bil-buttuni tan-numri. X’differenza mil-lum!

Il-mobile

U llum għandna l-mobile li bażikament huwa telefon imma nużawh għal elf ħaġa oħra u aktarx li l-inqas li nużawh huwa biex nagħmlu xi telefonata. Nużawh għar-ritratti, nibgħatu l-messaġġi, niktbu l-appuntamenti fuqu, naraw l-emails li jaslulna u nirrisponduhom u nsomma elf ħaġa oħra bla ma forsi nintebħu li dak l-apparat prinċipalment huwa apparat biex titkellem u tisma’ lil min ikellmek minnu. Mur ġib lil Alexander Graham Bell jara l-apparat li tant ħadem fuqu kemm evolva u kemm inbidel!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 27 ta' April 2024

Il-Madonna ta’ Fatima fi Gwardamanġa Inkurunata

Nhar il-Ħadd, 14 ta’ Mejju 2023, meta l-Arċisqof ta’ Malta Mons. Malta Charles J. Scicluna kien qiegħed iqaddes fis-Santwarju Parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima li nsibu fi Gwardamanġa Tal-Pietà, ħabbar li kien laqa’ t-talba tal-komunità ta’ din il-parroċċa biex l-istatwa tal-Madonna li nsibu fl-apside fuq l-artal tkun inkurunata. Xieraq li nkunu nafu xi ħaġa dwar din il-parroċċa u dwar ix-xbieha Marjana li ser tkun inkurunata fil 5 ta’ Mejju 2024.

Ir-raħal

Tal-Pietà, wieħed mill-irħula żgħar ta’ art twelidna, li minkejja ċ-ċokon tiegħu insibu fih għadd ta’ mkejjen li jiddistingwuh minn irħula oħra. Aktarx li l-aktar binja magħrufa f’dan il-post hija l-Isptar San Luqa. Biss hemm bosta binjiet oħra li huma mgħobbijin bi storja. Il-Barrakka tad-Dgħajjes, il-Kappella tad-Duluri li tat l-isem lil-lokal, il-Binja tar-Rediffussion, li għal bosta snin kien l-uniku mezz ta’ xandir f’dawn il-gżejjer, Television House, il-Kulleġġ Santu Wistin, l-Orfanatrofju tal-Orsolini, il-Kwartieri Ġenerali ta’ wieħed mill-partiti politiċi ewlenin ta’ pajjiżna, sa ftit snin ilu l-Iskola Medika, l-Isptar Karen Grech li fih raw id-dawl eluf ta’ Maltin, iċ-ċimiterji Militari kif ukoll djar li fihom għexu persuni prominenti bħal Villa Frere u Villa Guardamangia li fiha għal xi żmien għexet il-Prinċipessa Eliżabetta. Fuq kollox, jiżboq kull binja oħra u jidher minn diversi nħawi ta’ Malta, il-kampnar tal-knisja parrokkjali bl-istatwa tal-Madonna ta’ Fatima fuqu, il-kampnar tas-Santwarju ddedikat lill-Madonna taħt dan it-titlu, waħdieni fil-gżejjer Maltin.

Ftit storja

Ma’ tmiem l-imxija tal-pesta li ħakmet lil Malta lejn l-aħħar tas-seklu sittax, qrib iċ-ċimiterju ta’ Daħlet il-Qasab, inbniet kappella ċkejkna ddedikata lil Santu Rokku, biss ftit wara din il-kappella saret ċkejkna wisq u nħasset il-ħtieġa li titkabbar. It-tkabbir ta’ din il-kappella ra wkoll il-bdil fid-dedikazzjoni u issa ġiet taħt il-patroċinju tal-Madonna tad-Duluri, li bit-Taljan, li dak iż-żmien kien l-ilsien mitkellem fost in-nobbli u l-aristokrazija ta’ Malta, tissejjaħ La Pietà. L-isem “La Pietà” niżel tajjeb u ntogħġob minn dawk li kienu joqogħdu fil-madwar tant li l-inħawi bdew jissejħu Tal-Pietà. Din il-kappella kienet isservi lir-residenti li lejn l-ewwel kwart tas-seklu tmintax kienu jlaħħqu għal madwar 500 ruħ. Għalhekk għal xi snin il-kappella serviet bħala viċi-parroċċa tal-Parroċċa ta’ San Pawl Nawfragu tal-Belt Valletta.

Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, l-Ordni Dumnikan ra numru ta’ żgħażagħ ġodda jingħaqdu fi ħdanu, tant li l-Provinċja Dumnikana Maltija kienet f’qagħda li tiftaħ kunvent ġdid. Dan infetaħ fi Triq Hookham Frere, Gwardamanġa fl-1945 u ġie ddedikat lill-Madonna ta’ Fatima. Il-patrijiet ta’ din il-komunità ħabirku bis-sħiħ biex fi ftit snin inbena santwarju u kunvent. Dawn inbnew f’art magħrufa bħala Tal-Vigna. Il-Provinċjal Dumnikan ta’ dak iż-żmien Patri Esmond Louis Klimick kien devot kbir tal-Madonna ta’ Fatima u ried li dan is-santwarju jkun mibni għas-Sultana tar-Rużarju ta’ Fatima. Fid-19 ta’ Jannar tas-sena 1968, l-Arċisqof ta’ Malta, Monsinjur Mikiel Gonzi, ħareġ id-digriet li bih mill-1 ta’ Frar ta’ wara dan is-santwarju twaqqaf bħala parroċċa.

Ix-xbieha

Fuq l-artal tal-knisja parrokkjali nsibu l-istatwa sabiħa fiha madwar tliet metri u kwart tul, waslet fid-dwana ta’ Malta fit-tielet ġimgħa ta’ April tas-sena 1956. Hija kienet minquxa mid-ditta Casa Estrella f’Porto l-Portugall. Jingħad li madwar id-dinja kollha 3 biss huma x-xbihat tal-Madonna ta’ Fatima ta’ dak id-daqs maħduma fl-injam. Waħda minnhom tinsab fostna. Kienet imbierka mill-Arċisqof Mikiel Gonzi u sar pellegrinaġġ biha mill-parroċċa ta’ San Duminku l-Belt sas-santwarju ta’ Gwardamanġa.

Il-parroċċa

Il-parroċċa tal-Madonna ta’ Fatima kompliet tikber. Il-bini tal-qasam tad-djar kompla żied il-ħidma tal-patrijiet li jmexxu din il-parroċċa. Bħal kull parroċċa oħra, bdiet tiġi organizzata festa u biex tagħmel festa trid statwa titulari. Kien imqabbad l-Iskultur Rabti Ġlormu Dingli biex joħloq statwa tal-Madonna ta’ Fatima bħala statwa titulari u proċessjonali. Din waslet fil-parroċċa fl-1971. Berikha l-provinċjal ta’ dak iż-żmien Patri Ewġenju Cachia nhar id-9 ta’ Ottubru tal-istess sena. Fit-13 ta’ Ottubru saret l-ewwel festa biha.

Nhar il-Ħadd, 14 ta’ Mejju 2023, l-Arċisqof ta’ Malta, Monsinjur Charles J. Scicluna qaddes fis-santwarju parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima. Lejn tmiem il-quddiesa huwa ħabbar li laqa’ x-xewqa tal-komunità, approvata mill-Provinċjal, biex l-istatwa li tinsab fuq l-artal tiġi inkurunata. Il-folla nfexxet f’ċapċip kbir. Issa tabilħaqq din il-knisja parrokkjali sejra tkun Santwarju Marjan. Id-data tal-inkurunazzjoni ta’ din ix-xbieha minn idejn Mons. Arċisqof Charles J. Scicluna, hija nhar il-Ħadd 5 ta’ Mejju 2024.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 20 ta' April 2024

Ftit te

 

M’ilux kont Ruma qiegħed nagħti rtir lil grupp ta’ sorijiet. Fost dawn is-sorijiet kien hemm tnejn minn Sri Lanka. Wara l-ikla ta’ filgħaxija dawn iż-żewġ sorijiet kienu jħejju t-te għal min ikun irid. Ladarba kont hemm ma kontx ser nitlef l-okkażjoni li nduq dan it-te. Nistħajjilkom tgħiduli: “Mela qatt ma doqt te?” Te iva doqt imma t-te li kienu jħejju dawn is-sorijiet kien tabilħaqq tajjeb u fakkarni fit-te li konna nixorbu meta konna għadna tfal, meta konna nitfgħu l-weraq tat-te nfarrak fil-passatur u nitfgħu l-misħun fuqu. Illum bit-tea bags sar aktar faċli tagħmel belgħa te imma ejjew nammettu li fit-togħma ma għandux x’jaqsam ma’ dak it-te li kienu jagħmlu ommijietna. Illum tazza te ma fihiex il-palat li kien ikollha meta konna għadna tfal.

Ftit storja

Forsi ftit jafu li t-te huwa t-tieni l-aktar xarba li tinxtorob madwar id-dinja. Jiġi sewwasew wara l-ilma. It-te huwa xarba aromatika ppreparata billi jitferra ilma sħun jew jagħli fuq weraq niexef  jew ukoll frisk tal-Camellia sinensis, arbuxxell li jħaddar is-sena kollha u li huwa indiġeni għall-Asja tal-Lvant li probabbilment oriġina fil-fruntieri tal-Lbiċ taċ-Ċina u tat-Tramuntana tal-Myanmar. L-aktar riferenza antika li għandna għal din ix-xarba tmur lura għall-bidu tat-tielet seklu wara Kristu. It-tabib Ċiniż, Hua Tuo, li għex bejn is-sena 140 u s-sena 208 isemmiha f’waħda mill-kitbiet mediċi tiegħu. Iżda t-te ma baqax jintuża biss bħala mediċina u sar xarba popolari ħafna fi żmien id-dinastija Ċiniża Tang li mexxiet lil dan il-pajjiż bejn is-snin 618 u 907. Minn hemm din ix-xarba nfirxet kważi mal-pajjiżi Ażjatiċi kollha. Tajjeb iżda ngħidu li n-nies fl-Asja tal-Lvant tal-qedem għal sekli sħaħ, forsi anke millenji, kienu jieklu l-weraq tat-te qabel ma bdew jikkunsmawh bħala xarba. Kienu jinqatgħu l-weraq nejjin u jżiduhom mas-sopop.

Fis-sekli XV u XVI kienu bosta saċerdoti u reliġjużi Ewropej, l-aktar il-Ġiżwiti, li marru bħala missjunarji fl-Asja. Dawn, flimkien ma’ negozjanti Portuġiżi, daħħlu x-xarba tat-te fl-Ewropa. Hekk nistgħu ngħidu li x-xarba tat-te daħlet fil-kontinent tagħna. L-ewwel referenza Ewropea għat-te nsibuha mniżżla fil-manuskritt Delle Navigationi e Viaggi miktub mill-Venezjan Giambattista Ramusio fl-1545.

Bil-ħakma tal-Indja mill-Imperu Brittaniku, l-Ingliżi saru aktar midħla ta’ din ix-xarba tant li l-akbar ammont ta’ te lejn l-Ewropa beda jasal  minn dan is-subkontinent. L-ewwel ħanut li beda jservi t-te fl-Ingilterra kien il-ħanut tal-kafè ta’ Thomas Garway fl-1657. Il- Kumpanija Ngliża tal-Indja tal-Lvant bdiet timportah fl-1669 u matul is-seklu ta’ wara t-te sar l-aktar oġġett importanti fil-kummerċ Ingliż mal-Orjent. Il-konsum tat-te fil-Gran Brittanja kiber ħafna u sar drawwa nazzjonali kif għadu sal-lum. Iż-żieda tal-ħalib mat-te fl-Ewropa tissemma l-ewwel darba fl-1680 minn Madame de Sévigné, awtriċi minn Pariġi. Fl-Ewropa tal-Lvant, bħar-Russja, il-Polonja u l-Ungerija,  it-te spiss jiġi kkunsmat bil -lumi, sew meraq kif ukoll flieli. Anke fl-Indja hemm tradizzjoni, għalkemm żgħira ħafna, li t-te jinxtorob bil-meraq tal-lumi.

Isem

Din ix-xarba jew pjanta għandha prinċipalment tliet ismijiet madwar id-dinja kollha. Din il-ħaġa tirrifletti l-istorja tat-tixrid tal-kultura u l-kummerċ tax-xorb tat-te miċ-Ċina għal diversi pajjiżi madwar id-dinja. Kważi l-kliem kollu għat-te mad-dinja kollha jaqgħu fi tliet gruppi li huma: te, cha jew chai. Aktarx li fl-Ewropa l-ewwel isem għal din ix-xarba kien cha li daħal mill-Portugiżi li bdew jinportaw it-te mill-Makaw. Il-kelma te, li wara kollox nużaw anke aħna l-Maltin daħlet fl-Ewropa fis-seklu XVII permezz tal-Olandiżi, li ġabuha mill-kelma tal-Malay teh, jew direttament mill-pronunzja tê fl-ilsien Ċiniż (jew djalett) imsejjaħ Min.

Xi ġrali!

La qed insemmi l-ismijiet li bihom tissejjaħ din ix-xarba nixtieq naqsam magħkom esperjenza li ġratli bosta snin ilu. Kont Praga, ir-Repubblika Ċeka u dħalt f’ħanut flimkien ma’ koppja ħabiba tiegħi. Kien Novembru u kienet kesħa xxoqq il-għadam. Ma nafx kemm dommna nippruvaw infehmu lil dak li ġie jservina li ridna kikkra te kull wieħed. Fl-aħħar qalilna li kien fehem u qalilna li dak jissejjaħ Chai. Waslu t-tliet kikri bit-te u issa ridna naraw kif ser infehmu lil dan il-bniedem li ridna l-ħalib. Minn hemm u  minn hawn ftehmna u hu donnu ċċassa li konna ser nitfgħu l-ħalib mat-te. Intant la talbna l-ħalib hu ġabilna buqar żgħir bil-ħalib. Tfajna ftit ħalib fit-te imma kif doqnieh indunajna li t-te kien bil-lumi. Hekk iservuh hemmhekk. Mhux ta’ b’xejn iċċassa l-kamrier meta tlabnieh il-ħalib! Tlaqna l-kikkri fuq il-mejda u ma xrobna xejn. Ma konniex lesti nerġgħu nippruvaw infehmuh li ridna te bla lumi. Għidna: “kemm ġie biċ-ċajt dan iċ-Chai!”, ħallasna u tlaqna l-barra bl-aptit ta’ kikra te!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 13 ta' April 2024

Via della Conciliazione

Aħna l-Maltin ngħidu li jekk tkun Ruma tmur tara l-Papa u bosta minn dawk liil-Maltin li jżuru l-Belt Eterna jmorru jżuru l-Vatikan anke jekk lill-Papa ma jarawhx. Il-parti l-kbira ta’ dawk li jaslu fil-Vatikan jidħlu mit-triq ta’ quddiem Pjazza San Pietru, għalkemm din ma hijiex it-triq waħdanija li twasslek għal din il-pjazza. Din it-triq wiesa’ u sabiħa ġġib l-isem ta’ Via della Conciliazione, jiġifieri it-triq tal-ftehim bejn wieħed u ieħor. Forsi ftit huma dawk li jistgħu jimmaġinaw dik li għal ħafna hija l-isbaħ pjazza fid-dinja mingħajr din it-triq maestuża li twassal għaliha. Imma fil-fatt sa ftit għexieren ta’ snin ilu minflokha kien hemm wieqaf bini antik u djar ta’ livell baxx, labrint ta’ toroq dojoq u sqaqien.

Proġett

Bosta kienu dawk li xtaqu li quddiem l-ikbar knisja tad-dinja jkun hemm triq sabiħa li twassal lill-pellegrini għaliha b’ mod diċenti u mhux jgħaddu minn toroq dojoq u mudlama. Kien hemm min pjanta triq li minn Castel Sant’ Angelo twasslek sa Pjazza San Pietru, triq li tibda mid-djuq u tiftaħ forma ta’ V. Imma xejn ma sar minn dak li kien mixtieq li jsir. Kien hemm ħsieb li l-kolonnat jitwal b’ madwar mitt metru ieħor quddiem il-parti ovali li tifforma Pjazza San Pietru. Fil-fatt il-ħsieb ta’ Bernini kien dan li jkun hemm sett ieħor ta’ kolonni imma mal-mewt ta’ Papa Alessandru VII il-pjan twarrab u l-kolonni baqgħu dawk li għadna naraw illum.  Quddiem il-Vatikan kien hemm djar u residenzi ta’ reliġjużi li kienu jmorru lura aktar minn ħames mitt sena.

Minn l-1861 is-sena tal-unifikazzjoni tal-Italja u t-twaqqif tar-Renju tal-Italja, u iktar u iktar mill-1870 meta r-Renju Taljan ħa f’ idejh il-belt ta’ Ruma u b’ hekk spiċċaw fix-xejn l-Istati Pontifiċji u bdiet dik li tissejjaħ il-Kwistjoni Rumana, ir-relazzjonijiet bejn ir-Renju tal-Italja u l-Knisja Kattoika xejn ma kienu sewwa. Il-Papa Piju IX li waqt il-pontifikat tiegħu saret l-Unifikazzjoni tal-Italja kien iddikjara lilu nnifsu bħala priġunier fil-Vatikan. Għal 59 sena il-Papa, jiġifieri Piju IX, Ljun XIII, Piju X, Benedettu XV  u Piju XI qatt ma rifsu ’l barra mill-ħitan li jdawru lill-Belt tal-Vatikan. Fl-1929 saru l-patti, jew it-trattati bejn iż-żewġ partijiet, dawk li jissejħu il-Patti tal-Lateran u li bihom inħoloq l-Istat tal-Belt tal-Vatikan.

B’tifkira

Il-Prim Ministru Taljan ta’ dak iż-żmien, Benito Mussolini li kien iffirma t-trattat f’isem ir-Re ried ifakkar dan l-avveniment li kien ilu jifred lill-Italja minn mal-Knisja għal kważi sittin sena. Għalhekk huwa qabbad żewġ periti Faxxisti, Marcello Piacentini u Attilio Spaccarelli biex jiddisinjaw pjanta ta’ triq quddiem il-pjazza tal-Vatikan. Dawn il-periti ħarġu bi pjanta li ma tnaqqas xejn mill-glorja tal-kolonnat ta’ Bernini u fl-istess ħin tagħti impressjoni meastuża għad-daħla lejn is-Sede tal-Viġarju ta’ Kristu fuq l-art. It-triq sarulha żewġ bankini għolja, waħda fuq kull naħa u fuqhom poġġew għadd ta’ obeliski li jikkumplimentaw lil dak li nsibu f’ nofs il-Pjazza San Pietru.

It-twaqqiegħ taż-żona li kienet magħrufa bħala l-Ispina tal-Borgo beda billi fid-29 ta’ Ottubru, 1936, Mussolini simbolikament ta l-ewwel daqqa ta’ baqqun biex uffiċċjalment kien beda dan il-proġett. Il-problemi ma naqsux, l-aktar ma’ dawk li ma riedux iħallu djarhom u jmorru joqgħodu fil-post li kien offrielhom il-Gvern Faxxista. It-twaqqigħ dam sejjer xhur sħaħ. Ikollna nammettu li mat-twaqqiegħ ta’ dawn il-bini intilef xi bini imprezzabbli. Imma xi bini ieħor kien salvat u nbena mill-ġdid. Il-bini ta’ din it-triq kienet parti mill-proġett li kellu Mussolini li jagħti dehra isbaħ lill-belt ta’ Ruma u jibdel il-Belt eterna f’ monument lill-Faxxiżmu Taljan.  Ix-xogħol fuq din it-triq waqaf minħabba t-tieni gwerra dinjija. Wara l-gwerrra x-xogħol tkompla skont il-pjanta oriġinali minkejja l-mewt ta’ Mussolini u minkejja li l-Faxxiżmu kien abolit. L-obeliski tpoġġew f’ posthom fl-1950 fl-okkażjoni tal-Ġublew tas-sena 1950 imsejjaħ mill-Papa Piju XII.

Illum

Minn meta t-triq infetħet, saret id-daħla prinċipali lejn San Pietru. Din hija triq miftuħa għat-traffiku li jkun sejjer lejn il-Vatikan biss, it-traffiku li jkun ħiereġ ma jistax jgħaddi minnha. F’ okkażjonijiet speċjali din it-triq tingħalaq sabiex fiha jsiru attivitajiet relatati ma’ dik l-okkażjoni, bħal ma jsir fis 6 ta’ Jannar, festa tal-Epifanija, fejn issir l-isfilata tas-Slaten Maġi. F’okkażjonijiet kbar li jsiru fi Pjazza San Pietru din it-triq tgħin ukoll biex tilqa’ fiha n-nies li ma jsibux post fil-pjazza. Hekk ġara fil-kanonizazzjoni ta’ San Piju minn Pietralcina fis-16 ta’ Ġunju 2002, fil-funeral tal-Papa Ġwanni Pawlu II fit- 2 ta’ April, 2005 fil-beatifikazzjoni tal-istess Papa fl-1 ta’ Mejju, 2011, fil-quddiesa tal-Pontifikat ta’ Papa Franġisku, nhar id-19 ta’ Marzu, 2013 u fil-kanonizazzjoni ta’ San Ġwanni XXIII u San Ġwanni Pawlu II fis-27 ta’ April 2014.

Għalhekk meta tkun Ruma u tgħaddi minn din it-triq ftakar xi storja fiha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 6 ta' April 2024

Lejlet il-Festa tal-Festi

Ninsabu f’Sibt il-Għid u xieraq inkunu nafu xi ħaġa dwar il-festa li niċċelebraw għada

Isem

Il-kelma “Għid” hija kelma Għarbija li tfisser festa kbira jew il-festa tal-festi. Fil-Knisja Kattolika niċċelebraw aktar minn għid wieħed. Niftakru fl-għeżież tagħna mejtin fl-Għid tal-Imwiet, niċċelebraw l-Għid tal-Assunta, għandna Għid il-Ħamsin u fuq kollox għada huwa l-Għid il-Kbir. Il-Lhud għandhom l-Għid tagħhom li jfakkar it-tmiem tas-snin li huma kienu skjavi f’art barranija. Il-Musulmani ma jiċċelebrawx l-Għid jew l-Għidijiet tagħna imma għandhom ukoll l-Għid tagħhom, Eid al-Fitr li jtemm ir-Ramadan. Skont it-tradizzjoni Musulmana, Eid al-Fitr kien oriġinat mill-profeta Muhammad. Skont ċerti tradizzjonijiet dawn il-festi bdew f'Medina wara l-migrazzjoni ta' Muhammad minn Mekka.

It-terminu Ingliż modern Easter, kif ukoll Ooster bl-Olandiż modern u Ostern bil-Ġermaniż, żviluppa minn kelma bl-Ingliż qadim li ġieli konna nsibuha miktuba bħala Ēastrun, Ēastron jew Ēastran. Aktar tard bdiet tinkiteb Ēastru, Ēastro, Ēastre jew Ēostre. Il-venerabbli Beda jipprovdi l-uniku sors dokumentat għall-etimoloġija tal-kelma. Fil-ktieb tiegħu “The Reckoning of Time” huwa kiteb li Ēosturmōnaþ, bl-Ingliż qadim għax-'Xahar ta' Ēostre', tradott fi żmien Beda bħala "Xahar tal-Għid", kien xahar Ingliż, li jikkorrispondi għal April, u jgħid li "darba kien jissejjaħ għal alla tagħhom li kien jismu Ēostre u  li f’ġieħu kienu jsiru festi kbar f’dak ix-xahar”.

Bil-Latin u bil-Grieg, iċ-ċelebrazzjoni Nisranija tal-Għid kienet, u għadha msejħa Pascha (bil-Grieg: Πάσχα ), kelma mnissla mill-Aramajk פסחא (Paskha) li hija ġejja mill-Ebrajk פֶּסַח (Pesach). Il-kelma oriġinarjament kienet tindika l-festa Lhudija li tfakkar il-ħruġ jew l-eżodu Lhudi mill-jasar fl-Eġittu. Pascha huwa wkoll isem li bih Ġesù nnifsu jiġi mfakkar fil-Knisja Ortodossa, speċjalment b’rabta mal-qawmien tiegħu mill-mewt u mal-istaġun taċ-ċelebrazzjoni ta’ dan l-avveniment.

Data

Ħafna jistaqsu kif id-data tal-Għid il-Kbir mhix bħad-data tal-Milied, jiġifieri data fissa. L-Għid il-Kbiru l-festi li huma marbutin miegħu huma festi mobbli, fis-sens li ma jiġux iċċelebrati f'data fissa fil-kalendarji Ġuljan jew Gregorjan li t-tnejn li huma jsegwu ċ-ċiklu tax-xemx u l-istaġuni. Minflok, id-data għall-Għid il-kbir hija determinata fuq kalendarju lunari, li jsegwi ċ-ċiklu tal-qamar, simili għall- kalendarju Lhudi. L-Ewwel Konċilju ta’ Niċea li sar fis-sena 325 wara Kristu, stabbilixxa żewġ regoli, l-indipendenza tad-dinja Kristjana mill-kalendarju Lhudi u l-użu tal-kalendarju Ġuljan mad-dinja kollha. Il-kalendarju Ġuljan għandu żewġ tipi ta’ snin: sena normali ta’ 365 jum u sena biżestili ta’ 366 jum. Huma jsegwu ċiklu sempliċi ta’tliet snin normali u sena biżestili. Is-sena medja hija twila ftit inqas minn 365.25 jum. F’dan il-Konċilju ġiet deċiża d-data mobbli tal-Għid li għadha fis-seħħ illum. Meta fid-dinja Kattolika beda jintuża l-Kalendarju Gregorjan fl-1582, li huwa aktar preċiż minn dak Ġuljan, id-data tal-Għid bdiet timxi fuq dan il-Kalendarju.

Il-bidla annwali tad-data tal-Għid hija marbuta mal-kalendarju Lunari: jum l-Għid, fil-fatt, jiġi ċċelebrat fl-ewwel Ħadd wara l-ewwel qamar sħiħ tal-istaġun tar-rebbiegħa, f’perjodu bejn wieħed u ieħor bejn it-22 ta’ Marzu u l-25 ta’ April. Ir-raġuni għad-data li tiċċaqlaq insibuha fl-ewwel sekli: l-Għid Nisrani kien isir fl-ewwel Ħadd ta’ wara l-Għid Lhudi, iċċelebrat fl-14-il jum tax-xahar ta’ Nisan, għax skont l-evanġelista Ġwanni kienet id-data tal-mewt ta’ Ġesù. Biex tikkalkula d-data tal-Għid, għalhekk, trid tkun taf id-data tal-ewwel qamar sħiħ wara l-21 ta’ Marzu u f’dak il-punt ikollok bżonn tgħodd sal-ewwel Ħadd, dak ikun Ħadd il-Għid. Dwar din il-ħaġa kien hemm ħafna suġġerimenti biex l-Għid il-Kbir ikollu ġurnata fissa, ikun jista’ jsir f’seba’ ġranet skont liema minnhom ikun il-Ħadd. Sa issa għadna nużaw ir-regola li tana l-Konċilju ta’ Nicea. L-Ortodossi għadhom sal-lum jikkalkulaw id-data tal-Għid il-Kbir fuq il-Kalendarju Ġuljan u għalhekk spiss l-Għid il-Kbir fil-Lvant ma jkunx iċċelebrat fl-istess jum li jiġi ċċelebrat fil-Punent.

Qabel l-Għid

Fil-biċċa l-kbira tal-fergħat tal-Kristjaneżmu tal-Punent, l-Għid huwa preċedut mir-Randan, perjodu ta’ penitenza li jibda nhar l-Erbgħa tal-Irmied, idum 40 jum mingħajr ma ngħoddu il-Ħdud u spiss ikun żmien ta’  sawm u penitenzi oħra. Il-ġimgħa ta’ qabel l-Għid hija magħrufa bħala l-Ġimgħa Mqaddsa. Din hija żmien importanti għall-osservaturi biex ifakkru l-aħħar ġimgħa tal-ħajja ta’ Ġesù fuq l-art. Il-Ħadd ta’ qabel l-Għid huwa Ħadd il-Palm, bl-Erbgħa ta’ qabel l-Għid ikun magħruf bħala l-Erbgħa tat-Tniebri. L-aħħar tlett ijiem qabel l-Għid huma Ħamis ix-Xirka, il-Ġimgħa l-Kbira u s-Sibt il-Għid. Fil-Kristjaneżmu tal-Lvant il-preparazzjoni spiritwali għall-Għid tibda bir -Randan li jdum għal 40 jum kontinwu jiġifieri inkluż il-Ħdud. Ir-Randan jintemm nhar il-Ġimgħa l-Kbira u l-għada jkun s-Sibt Lazzru. 

Hemm storja twila dwar il-proposti tad-data tal-Għid, imma sa issa għadna niċċelebrawh il-Ħadd wara l-ewwel qamar kwinta tar-rebbiegħa. Hu x’inhu, huwa festa kbira, anzi l-akbar festa fil-Knisja.

Fr Reno Muscat

It-Triq tas-Salib

 

Lourdes

Ninsabu resqin lejn il-Ġimgħa Mqaddsa. Waħda mill-aktar devozzjonijiet popolari fi ħdan il-Knisja hija t-talba li xi wħud isejħu l-Via Sagra jew il-Via Crucis li fil-verità tfisser “It-triq tas-salib” li minnha għadda Kristu minn xħin ingħata l-kundanna tal-mewt permezz tat-tislib sakemm tnizżżel minn fuq is-salib u kien midfun. Tradizzjonalment dawn huma erbatax-il waqt li minnhom għadda Kristu fl-aħħar waqtiet tiegħu fid-dinja. Illum qed insibu il-ħmistax-il stazzjon li jfakkar il-qawmiet mill-mewt ta’ Ġesù għax l-istorja tal-passjoni ma ntemmitx bil-mewt imma kompliet bil-qawmien mill-imwiet. Għalkemm xi stazzjonijiet ma nsibuhomx miktubin fl-evanġelji, dawn illum daħlu fl-istorja tal-passjoni.

Id-devozzjoni lejn it-triq tas-salib bdiet fost il-pellegrini li kienu jżuru Ġerusalemm u jimxu fl-istess toroq li minnhom għadda Kristu fi triqtu lejn il-Golgota. Din id-devozzjoni bdiet tinfirex fost l-Insara fil-Knisja kollha u minħabba li Ġerusalemm mhux dejjem kien post sikur li wieħed iżur, bdew jitpoġġew xbihat li juru l-istazzjonijiet tal-Via Crucis fil-knejjes. Bejn is-sekli XII u XV din id-devozzjoni dahlet fid-dinja Kristjana kollha.

Il-bidu tat-triq 

Fatima

Illum insibu li l-ewwel stazzjon tal-Via Sagra hija l-kundanna ta’ Kristu għall-mewt, imma mhux dejjem kien hekk. Fil-bidu kien hemm aktar minn verżjoni waħda bħala bidu ta’ din it-talba. L-istoriċi jirrappurtaw mill-inqas erba’ episodji differenti, magħżula bħala l-ewwel stazzjon. Kien hemm min jibda l-Via Sagra bit-tislima ta’ Ġesù lil ommu Marija – Ġesù jsellem lil ommu qabel jibda l-agonija tiegħu, biss dan l-istazzjon jidher li ma kienx wisq popolari u ma damx ma għeb għal kollox. Kien hemm imbagħad żmien li din it-talba tibda bil-ħasil tar-riġlejn waqt l-Aħħar Ċena. Dan l-istazzjon sar popolari ħafna fis-seklu XVII imma ntemm ukoll. Bidu ieħor li wkoll kien popolari fis-seklu XVII kien l-agonija ta’ Ġesù fil-ġnien taż-żebbuġ. Din il-forma ta’ Via Crucis kienet iqsar minn l-oħrajn u kienet timmedita biss dak li wieħed jista’ jsib miktub fl-evanġelji. Imbagħad kien hemm forma oħra ta’ bidu li kienet il-kundanna ta’ Ġesù fil-pretorju ta’ Pilatu. Nistgħu ngħidu li din kienet l-eqdem forma ta’ bidu ta’ din id-devozzjoni u sal-lum għadha tintużab bħala l-ewwel stazzjon.

Is-suġġett tal-istazzjonijiet l-oħra kollha kien varjat ukoll. Fis-seklu XV kienet għadha tirrenja diversità kbira fl-għażla tal-istazzjonijiet, fin-numru u l-ordni tagħhom. Fid-diversi skemi tal-Via Crucis kien hemm stazzjonijiet bħalma huma l-qbid ta’ Ġesù fil-Ġetsemani, iċ-ċaħda ta’ Pietru, il-flagellazzjoni, l-akkużi malafamanti f’dar Kajfa, Kristu fil-palazz ta’ Erodi, u xi waqtiet oħra li llum ma jidhrux f’din it-talba.

Il-forma tradizzjonali 

Medjugorje

Il- Via Crucis fil-forma attwali tagħha, bl-istess erbatax-il stazzjon fl-istess ordni, kellha l-bidu tagħha fi Spanja fl-ewwel nofs tas-seklu XV, speċjalment fl-ambjenti Franġiskani. Mill-peniżola Iberika għaddiet l-ewwel għal Sardinja, li dak iż-żmien kienet taqa’ taħt il-ħakma tal-kuruna Spanjola u mbagħad minn hemm għaddiet għall-peniżola Taljana. Hawnhek San Leonardo da Porto Maurizio, patri Franġiskan, xerred ħafna din id-devozzjoni.  Hu personalment waqqaf madwar 572 Via Crucis f’postijiet diversi. Maż-żmien din il-forma daħlet fid-dinja Kristjana kollha kif għadna nsibuha sal-lum il-ġurnata.

Varjazzjoniji

Mill-1991 il-Papa beda jmur il-Kolossew nhar il-Ġimgħa l-Kbira biex flimkien ma’ eluf ta’ pellegrini minn madwar id-dinja kollha jitlob din it-talba devozzjonali fil-jum li fih il-Knisja Kattolika tkun qed tfakkar il-passjoni ta’ Kristu. Din il-Via Crucis għandha stazzjonijiet varji minn dik tradizzjonali u tissejjaħ Via Crucis biblika. Il-Via Crucis biblika ma tinkludix l-istazzjonijiet mingħajr referenza biblika preċiża, bħalma huma t-tliet waqgħat tal-Mulej, jiġifieri it-tielet, il-ħames u s-seba’ stazzjon, il-laqgħa ta’ Ġesù mal-Omm, ir-raba’ stazzjon u l-laqgħa mal-Veronika, is-sitt stazzjon. Minflok hemm stazzjonijiet oħra bħall-agunija ta’ Ġesù fil-Ġnien taż-Żebbuġ, li jsir l-ewwel stazzjon, il-ġudizzju inġust ta’ Pilatu, fil-ħames stazzjon, il-wegħda tal-ġenna lill-ħalliel it-tajjeb, il-ħdax-il stazzjon, il-preżenza ta’ Marija Omm Ġesù u d-Dixxiplu Ġwanni taħt is-Salib li ssir bħala t-tlettax-il stazzjon. Kif wieħed jista’ jara, dawn huma episodji ta’ importanza salvifika kbira u ta’ sinifikat teoloġiku sinifikanti fid-drama tal-passjoni ta’ Kristu.

Via Sagra famużi 

Ta' Pinu

Aħna l-Maltin inħobbu nsiefru u nżuru xi postijiet marbutin mal-fidi tagħna. Immorru pellegrinaġġi u minbarra li nżuru pajjiż barrani nagħqdu dawn il-jiem mal-ispiritwalità. F’postijiet bħal dawn insibu spiss il-Via Sagra. Hekk ngħidu għal Lourdes fejn hemm Via Sagra bi xbihat tal-bronz fuq għolja qrib is-santwarju. Illum hawn saret Via Sagra oħra fuq pjanura lixxa minħabba li bosta morda li jżuru l-post ma jkunux jistgħu jitilgħu l-għolja. Il-Via Sagra ta’ Fatima hija pjuttost għall-wita u fiha xbihat f’niċeċ żgħar matul il-mixja. F’Medjugorje hemm Via Sagra bi xbihat tal-bronż imma t-triq wieqfa tagħha hija mħarbta ħafna. F’San Giovanni Rotondo nsibu Via Sagra monumentali. Malta wkoll għandna triq tas-salib mill-isbaħ, quddiem il-bażilika tal-Madonna ta’ Pinu f’Għawdex.

Illum rajna ftit dwar il-bidu u l-iżvilupp ta’ devozzjoni tant kbira fi żmien il-Ġimgħa Mqaddsa.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Marzu 2024

Ġuda l-Iskarjota

 

Issa li l-jiem għeżież tal-Ġimgħa Mqaddsa resqin sewwa, nibdew nisimgħu spiss ir-rakkont tal-passjoni u l-mewt ta’ Kristu. Personaġġ li għandu sehem importanti minn din il-ġrajja, anke jekk f’sens negattiv, huwa Ġuda imlaqqam l-Iskarjota. Nafuh bħala dak li kien magħżul bħala appostlu minn Ġesù nnifsu imma mbagħad biegħu għal tletin biċċa tal-fidda. Minkejja l-prospettiva negattiva ta’ dan il-bniedem, huwa kien ta’ ispirazzjoni għal bosta artisti li tawna x-xbieha tiegħu fl-opri tagħhom. Tajjeb inkunu nafu xi ħaġa dwaru.

L-isem

L-isem Ġuda ġej mill-isem Ebrajk Yehudah li huwa mnissel min-nom yadah li jfisser "tifħir". Għalhekk it-tifsira tal-isem hija “l-imfaħħar” sorsi oħra jinterpretawh minflok bħala "l- iljun". L-isem Ġuda kien isem ta’ diversi rġiel fil-Bibbja. Insibu l-ewwel nett lil Ġuda, ir-raba’ mit-tnax-il iben ta’ Ġakobb u Lija, kap tat- tribù tal-istess isem, li tajjeb ngħidu li minnu kienu jagħmlu parti David u Ġesù. Dan Ġuda waqqaf saltna u għal ismu ssemmiet il-Ġudea u minnu ħa l-isem ukoll tal-fidi tal-Lhud, imsejjaħ Ġudaiżmu. Għal darba oħra fit- Testment il-Qadim dan l-isem kien iġorru wkoll Ġuda l-Makkabew, wieħed mill-mexxejja tar-rewwixta tal-Lhud kontra Selewku, Sultan tal-Asja. Fit-Testment il-Ġdid dan l-isem insibuh imniżżel mhux ħażin imma forsi l-aktar popolari huma tnejn mid-dixxipli ta’ Ġesù, Ġuda Taddew u Ġuda l-Iskarjota, li semmejna diġà. Dan tal-aħħar huwa magħruf sew għax kien it-traditur ta’ Ġesù, li biegħu lill-qassisin il-kbar għal tletin dinar. Ir-reputazzjoni ħażina ta’ dan il-karattru żammet l-isem milli jidħol fl-użu komuni f’diversi lingwi. Il-forma femminili ta’ dan l-isem huwa Ġuditta. Mela la semmejna l-Bibbja tajjeb ngħidu fit-Testment il-Qadim insibu l-ktieb ta’ Ġuditta, fejn insibu li din il-mara qatlet lil Oloferne.

L-istatwa tal-Bewsa ta' Ġuda - Ħal Qormi

L-iskarjota

Intant ejjew naraw ftit x’nafu dwar dak li tradixxa lil Ġesù. Nafu li wara t-tradiment huwa nidem u xtaq ireġġa kollox lura, imma kien tard wisq. Aktarx li b’disprament fuqu huwa mar tgħallaq. Il-mewt ta’ Ġuda hija mniżżla fit-Testment il-Ġdid fl-Evanġelju skont San Mattew u fl-Atti tal-Appostli ta’ San Luqa. Iż-żewġ verżjonijiet huma differenti u ma jaqblux ma’ xulxin. Fl-Atti ma nsibux li Ġuda mar tgħallaq imma miet meta żelaq u qasam rasu fl-għalqa li kien xtara bil-flus li kien kiseb meta tradixxa lill-imgħallem tiegħu Ġesù. Skont ħafna teologi Kristjani, l-awturi jipprovdu qari teoloġiku tal-ġrajja, aktar milli rakkont storiku dettaljat, għalhekk miet kif miet ma jibdel xejn mill-ġrajja tat-tradiment. Nuqqas ta’ qbil ieħor f’dawn iż-żewġ rakkonti huwa dwar l-għalqa imsejħa “Tad-demm” fejn Mattew jgħid li xtrawha l-Qassisin il-Kbar bil-flus li Ġuda l-Iskarjota xeħtilhom lura wara li biegħu u Luqa jgħid li Ġuda xtara l-għalqa “Tad-demm” bil-flus li tawh il-Qassisin il-Kbar.

Ġuda l-Iskarjota huwa l-protagonist tal-Evanġelju ta’ Ġuda , evanġelju apokrafu (jiġifieri ma jagħmilx parti mill-Bibbja, għalhekk ma huwiex il-Kelma ta’ Alla) miktub bil-lingwa Griega datat bejn is-snin 130 u 170. F’din ix-xogħol, it-tradiment tal-appostlu huwa mpinġi bħala att ta’ ubbidjenza u peress li s-sagrifiċċju tal-ġisem ta’ Ġesù huwa ċ-ċavetta għall-fidwa, Ġuda f’dan l-evanġelju huwa meqjus bħala eroj, li jispiċċa jkun  l-għira ta’ bosta. F’dan l-evanġelju, Ġuda jmut imħaġġar mill-appostli l-oħra.

Fl-arti

Fl-arti Ġuda l-Iskarjota kien ta’ ispirazzjoni għal bosta artisti. Jekk xejn huwa jidher f’kull opra artisitka tal-aħħar ċena. Xena oħra li turi lil dan il-bniedem hija l-bewsa li biha tradixxa lil Kristu. Fost l-aktar popolari nsibu l-pittura ta’ Giotto. Hemm imbagħad xi artisti oħra li juruh imgħallaq ma’ siġra.

Il-Bewsa ta' Ġuda - Giotto

F’Malta nsibuh f’xi wħud mis-settijiet tal-vari tal-Ġimgħa l-Kbira. Sal-bidu tas-seklu għoxrin ix-xbieha ta’ Ġuda t-traditur ma kinitx tidher fil-knejjes tagħha. Kienu l-Qriema li l-ewwel daħħlu l-istatwa ta’ Ġuda qed ibus lil Kristu fil-purċissjoni tagħhom għall-ħabta tas-sena 1907. Illum f’din il-purċissjoni Ġuda jidher ukoll fil-vara tal-aħħar ċena. Ġuda baqa’ jidher biss f’Ħal qormi għal bosta snin għax it-tieni statwa tiegħu saret għaż-Żejtun fl-1961. Din taż-Żejtun hija kopja ta’ dik tal-irħam li nsibu f’Ruma, sewwasew fejn hemm l-Iscala Santa. Minbarra f’dawn iż-żewġ irħula llum insibu l-istatwa tal-Bewsa ta’ Ġuda fil-Mosta, fin-Naxxar, Ħaż-Żebbuġ, ir-Rabat Malta, Bormla, Ħal Luqa, Raħal Ġdid u x-Xagħra Għawdex. Fiż-Żebbuġ Għawdex imbagħad insibu lil Ġuda l-Iskarjota fil-vara tal-aħħar ċena.

Illum rajna ftit dan il-personaġġ li nistgħu ngħidu li huwa kontoversajali u li ħadd ma jieħu gost ikun imxebbah miegħu imma huwa wkoll personaġġ importanti fil-ġrajja tal-passjoni u l-mewt ta’ Ġesù. Minkejja kollox lanqas nistgħu ngħidu li huwa personaġġ minsi għax kif rajna huwa wkoll popolari fis-settijiet tal-vari tal-Ġimgha l-Kbira f’Malta u Għawdex.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Marzu 2024

Biża’ u rispett

 Spiss inkun qed nitkellem ma’ xi ħadd u l-kliem jaqa’ dwar kemm kien jeżisti rispett qabel, meta konna għadna tfal. Il-biża’ u r-rispett huma żewġ sentimeti umani li minkejja li huma distinti minn xulxin, nistgħu ngħidu li jimxu id f’id. Ir-rispett jista’ jitqies ukoll bħala biża’ reverenzjali, jiġifieri wieħed ikun jibża’ joffendi lil xi ħadd għax ikun jirrispettah.

Fi ċkunitna

Malta tal-imgħoddi kienet art differenti għal kollox minn dik li naraw illum u l-istess ħaġa nistgħu ngħidu għall-ħajja li konna ngħixu. Dawk ta’ mpari jgħidu li kellna r-rispett u li llum dan issibu biss fid-dizzjunarju. Kien hawn rispett lejn l-awtorità, lejn kull tip ta’ awtorità, dik ċivili, governattiva u ekkleżjali. Sa minn ċkunitna konna nibżgħu mill-għalliema tagħna. Ngħid nibżgħu mhux fis-sens li nitwerwru, imma konna nirrispettawhom, kien ikollna dik li fi żmienna konna nsejħu “suddizzjoni” jew qima. Il-ġenituri tagħna kienu jimxu id f’id mal-għalliema tagħna għax kienu jemmnu li huma edukaturi tagħna daqshom. Jekk konna mmorru d-dar u ngħidu lill-ġenituri li l-għalliem kien tana xi kastig, it-tweġiba dlonk kienet tkun li bilfors li kien ħaqqna ladarba konna ħadna kastig, jekk mhux ukoll kienu jkunu jridu jkunu jafu x’għamilna u għandu mnejn il-kastiġ kien isir doppju għax ma’ dak tal-għalliem kien jiżdied ieħor tal-ġenituri. Allura l-biża’ għallmittna nirrispettaw. Konna naraw lill-għalliema bħala awtorità. Illum storja oħra, jekk għalliem jissogra jgħajjat ma’ student malajr jinbet każ ta’ abbuż. Fi żmien li konna mmorru l-iskola aħna, li għalliem jagħti daqqa ta’ riga fuq id student imqareb kienet ħaġa normali u aċċettata, illum lanqas ħarsa kerha ma jabbuża jagħti l-għalliem għax ma jridx wisq biex jara lil xi ħadd mill-ġenituri jew il-kustodji ta’ dak it-tifel jew tifla li jiġu l-iskola għas-sodisfazzjon. Personalment dan narah nuqqas ta’ rispett u nuqqas ta’ biża’ reverenzjali. U dan kollu għandu effett negattiv fuq il-kumplament tal-ħajja tal-istudent għax minn ċkunitu jibda jaħseb li għandu d-drittijiet kollha imma ma għandu l-ebda dmir. 

Pulizija

Ma rridx ngħid li kienet ħaġa tajba li meta konna tfal kienu jbeżżgħuna bil-pulizija. Kienet komuni mmens tisma’ lil min jgħid lil uliedu li jekk ma joqgħodux kwieti kien ser joħodhom għand il-pulizija. Biss aħna trabbejna nibżgħu mill-pulizija u kemm jista’ jkun ma konniex inkunu irridu li jkollna x’naqsmu magħhom. Dan kollu rabba fina sens ta’ rispett aktar milli biża’. Ngħiduha kif inhi, qabel kien hawn ħafna aktar rispett lejn l-uniformi, mhux mit-tfal biss imma mill-Maltin kollha. Illum il-Korp tal-Pulizija ta lilu nnifsu xeħta differenti, dik li bl-Ingliż insejħulha “image”, anke għall-fatt li llum l-uniformi tagħhom saret aktar qisha tack suit, għall-fatt li tara pulizija bid-daqna, mhux twal wisq bħalma kienu jkunu fi ċkuniti u tara wkoll pulizija bit-tġinġija. Mhux għax jiena kontra l-uniformi prattika li jilbsu l-pulizija llum, lanqas jien kontra pulizija qasir jew li jkollu d-daqna, sakemm tkun miżmuma pulita jew għandi xi ħaġa kontra nies li għandhom it-tpinġija, imma nħoss li aktar ma l-pulizija pprova ersaq lejn iċ-ċittadin, aktar iċ-ċittadin tilef mir-rispett li darba kellu lejn il-pulizija. Forsi għandi żball, dan huwa biss ħsieb tiegħi.

Saċerdot

Naqas bil-bosta wkoll ir-rispett lejn is-saċerdot u lejn dak kollu li għandu x’jaqsam mal-Knisja. Sa ftit aktar minn nofs seklu ilu saċerdot kien rispettat minn kulħadd, sewwasew kif kienu rispettati t-tabib, in-nutar, -l--avukat u ċerti persuni prominenti oħra fil-belt jew raħal. Għandu mnejn li r-rispett naqas nimħabba żbalji li wettqu xi membri tal-kleru, imma meta tqis li llum ftit li xejn baqa’ rispett lejn kull tip ta’ awtorità nasal biex ngħid li mhux il-każ li l-qima li darba kien igawdi l-miniseru ta’ Alla f’Malta għosfrot minabba nuqqasijiet ta’ xi wħud. Forsi l-istess bħall-każ tal-pulizija u l-uniformi? Darba lil wieħed Monsinjur qalulu li pulizija mill-uniformi jintgħaraf li huwa pulizija. Kliem li trid tiżnu u tifhmu. Dan il-monsinjur malajr wieġeb li hu mhux pulizija. Jekk l-ewwel kliem fih x’togħmod, it-tweġiba tal-mons fiha x’togħmod ukoll. Bħalma jgħid it-Taljan, l abiro non fa il monaco – l-ilbies ma jagħmilx il-patri . . . . imma għandu mnejn jgħin. Tassew li hija l-imġieba li twassal biex bniedem ikun irrispettat.

Illum ktibt ftit fuq ir-rispett u l-biża’. Ma għandhiex tkun il-biża’ li twassal għar-rispett imma għandu jkun ir-rispett li jwassal għall-biża’ reverenzjali, biża li noffendi lil xi ħadd li ma jixraqlux ikun offiż. Hu x’inhu, il-verità hija waħda, li llum naqas ir-rispett u naqset il-biża’ minn kullimkien

Fr Reno Muscat

Spiss inkun qed nitkellem ma’ xi ħadd u l-kliem jaqa’ dwar kemm kien jeżisti rispett qabel, meta konna għadna tfal. Il-biża’ u r-rispett huma żewġ sentimeti umani li minkejja li huma distinti minn xulxin, nistgħu ngħidu li jimxu id f’id. Ir-rispett jista’ jitqies ukoll bħala biża’ reverenzjali, jiġifieri wieħed ikun jibża’ joffendi lil xi ħadd għax ikun jirrispettah.

Fi ċkunitna

Malta tal-imgħoddi kienet art differenti għal kollox minn dik li naraw illum u l-istess ħaġa nistgħu ngħidu għall-ħajja li konna ngħixu. Dawk ta’ mpari jgħidu li kellna r-rispett u li llum dan issibu biss fid-dizzjunarju. Kien hawn rispett lejn l-awtorità, lejn kull tip ta’ awtorità, dik ċivili, governattiva u ekkleżjali. Sa minn ċkunitna konna nibżgħu mill-għalliema tagħna. Ngħid nibżgħu mhux fis-sens li nitwerwru, imma konna nirrispettawhom, kien ikollna dik li fi żmienna konna nsejħu “suddizzjoni” jew qima. Il-ġenituri tagħna kienu jimxu id f’id mal-għalliema tagħna għax kienu jemmnu li huma edukaturi tagħna daqshom. Jekk konna mmorru d-dar u ngħidu lill-ġenituri li l-għalliem kien tana xi kastig, it-tweġiba dlonk kienet tkun li bilfors li kien ħaqqna ladarba konna ħadna kastig, jekk mhux ukoll kienu jkunu jridu jkunu jafu x’għamilna u għandu mnejn il-kastiġ kien isir doppju għax ma’ dak tal-għalliem kien jiżdied ieħor tal-ġenituri. Allura l-biża’ għallmittna nirrispettaw. Konna naraw lill-għalliema bħala awtorità. Illum storja oħra, jekk għalliem jissogra jgħajjat ma’ student malajr jinbet każ ta’ abbuż. Fi żmien li konna mmorru l-iskola aħna, li għalliem jagħti daqqa ta’ riga fuq id student imqareb kienet ħaġa normali u aċċettata, illum lanqas ħarsa kerha ma jabbuża jagħti l-għalliem għax ma jridx wisq biex jara lil xi ħadd mill-ġenituri jew il-kustodji ta’ dak it-tifel jew tifla li jiġu l-iskola għas-sodisfazzjon. Personalment dan narah nuqqas ta’ rispett u nuqqas ta’ biża’ reverenzjali. U dan kollu għandu effett negattiv fuq il-kumplament tal-ħajja tal-istudent għax minn ċkunitu jibda jaħseb li għandu d-drittijiet kollha imma ma għandu l-ebda dmir.

Pulizija

Ma rridx ngħid li kienet ħaġa tajba li meta konna tfal kienu jbeżżgħuna bil-pulizija. Kienet komuni mmens tisma’ lil min jgħid lil uliedu li jekk ma joqgħodux kwieti kien ser joħodhom għand il-pulizija. Biss aħna trabbejna nibżgħu mill-pulizija u kemm jista’ jkun ma konniex inkunu irridu li jkollna x’naqsmu magħhom. Dan kollu rabba fina sens ta’ rispett aktar milli biża’. Ngħiduha kif inhi, qabel kien hawn ħafna aktar rispett lejn l-uniformi, mhux mit-tfal biss imma mill-Maltin kollha. Illum il-Korp tal-Pulizija ta lilu nnifsu xeħta differenti, dik li bl-Ingliż insejħulha “image”, anke għall-fatt li llum l-uniformi tagħhom saret aktar qisha tack suit, għall-fatt li tara pulizija bid-daqna, mhux twal wisq bħalma kienu jkunu fi ċkuniti u tara wkoll pulizija bit-tġinġija. Mhux għax jiena kontra l-uniformi prattika li jilbsu l-pulizija llum, lanqas jien kontra pulizija qasir jew li jkollu d-daqna, sakemm tkun miżmuma pulita jew għandi xi ħaġa kontra nies li għandhom it-tpinġija, imma nħoss li aktar ma l-pulizija pprova ersaq lejn iċ-ċittadin, aktar iċ-ċittadin tilef mir-rispett li darba kellu lejn il-pulizija. Forsi għandi żball, dan huwa biss ħsieb tiegħi.

Saċerdot

Naqas bil-bosta wkoll ir-rispett lejn is-saċerdot u lejn dak kollu li għandu x’jaqsam mal-Knisja. Sa ftit aktar minn nofs seklu ilu saċerdot kien rispettat minn kulħadd, sewwasew kif kienu rispettati t-tabib, in-nutar, -l--avukat u ċerti persuni prominenti oħra fil-belt jew raħal. Għandu mnejn li r-rispett naqas nimħabba żbalji li wettqu xi membri tal-kleru, imma meta tqis li llum ftit li xejn baqa’ rispett lejn kull tip ta’ awtorità nasal biex ngħid li mhux il-każ li l-qima li darba kien igawdi l-miniseru ta’ Alla f’Malta għosfrot minabba nuqqasijiet ta’ xi wħud. Forsi l-istess bħall-każ tal-pulizija u l-uniformi? Darba lil wieħed Monsinjur qalulu li pulizija mill-uniformi jintgħaraf li huwa pulizija. Kliem li trid tiżnu u tifhmu. Dan il-monsinjur malajr wieġeb li hu mhux pulizija. Jekk l-ewwel kliem fih x’togħmod, it-tweġiba tal-mons fiha x’togħmod ukoll. Bħalma jgħid it-Taljan, l abiro non fa il monaco – l-ilbies ma jagħmilx il-patri . . . . imma għandu mnejn jgħin. Tassew li hija l-imġieba li twassal biex bniedem ikun irrispettat.

Illum ktibt ftit fuq ir-rispett u l-biża’. Ma għandhiex tkun il-biża’ li twassal għar-rispett imma għandu jkun ir-rispett li jwassal għall-biża’ reverenzjali, biża li noffendi lil xi ħadd li ma jixraqlux ikun offiż. Hu x’inhu, il-verità hija waħda, li llum naqas ir-rispett u naqset il-biża’ minn kullimkien

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Marzu 2024

Marzu x-xahar ta’ San Ġużepp

 

Sa ftit għexieren ta’ snin ilu l-Maltin kienu aktar marbutin mal-Knisja u nistgħu ngħidu li kollox kien idur sal-kalendarju tal-Knisja; il-ħlas tal-qbiela tal-art, iż-żriegħ ta’ prodotti agrikoli, il-kaċċa, id-divertiment u elf ħaġa oħra. Saħansitra x-xhur kienu marbutin mal-qaddisin. Niftakar lill-bużnanna tiegħi li x-xhur kienet tafhom b’isem il-qaddisin u mhux b’isimhom stess, hekk Jannar kien ix-xahar tal-istrina, Frar ta’ San Pawl u Marzu ta’ San Ġużepp. Illum nixtieq naqsam magħkom xi ħsibijiet dwar id-devozzjoni lejn San Ġużepp. L-oriġini ta’ din id-devozzjoni hija marbuta mal-pubblikazzjoni ta’ diversi kotba li ltaqgħu tajjeb ħafna mill-fidili, ħerqana li jsiru  jafu aktar u jonoraw lil San Ġużepp, speċjalment bi tħejjija għall-festa tiegħu fid-19 ta’ Marzu.

Devozzjoni

Id-devozzjoni lejn San Ġużepp fix-xahar ta’ Marzu definittivament kibret u kompliet tinxtered meta l-Papa Ljun XIII  ħareġ l-Enċiklika  Quamquam pluries  nhar il-15 ta’ Awwissu 1889. Din il-kitba tal-Papa hija ddedikata lid-devozzjoni lejn ir-raġel ta’ Marija. Dan l-istess Papa daħħal id-drawwa li matul ix-xahar ta’ Ottubru wara r-reċita tar-Rużarju tingħad it-talba lil San Ġużepp: “O Mqaddes Ġużeppi fil-hemm li fih ninsabu …..”  Il-Papa żied nota partikolari: “F’xi postijiet, barra minn hekk, stabbiliet ruħha d-drawwa ta’ min ifaħħarha u li hija b’saħħitha, li l-komunità tiddedika x-xahar ta’ Marzu ad unur tal-qaddis Patrijarka b’eżerċizzji ta’ ħniena ta’ kuljum. Fejn din il-prattika ma tistax tiġi stabbilita, huwa għall-inqas mixtieq li qabel il-jum tal-festa tiegħu jsir tridu ta’ talb fil-knisja prinċipali tal-post.” Fil-25 ta’ Lulju 1920, fl-okkażjoni tal-ħamsin anniversarju mill-proklamazzjoni ta’ San Ġużepp bħala patrun tal-Knisja universali, Papa Benedittu XV,  ħareġ Motu proprio bl-isem  Bonum sane fejn talab lill-isqfijiet kollha tad-dinja sabiex ifittxu l-għajnuna u jitolbu lil San Ġużepp. Barra minn hekk kiteb ukoll: “Peress li hemm diversi modi approvati minn din is-Sede Appostolika, li bihom jista’ jiġi meqjum il-Patrijarka Mqaddes, speċjalment kull nhar ta’ Erbgħa matul is-sena u fix-xahar kollu proprju tiegħu, irridu li, fuq talba ta’ kull isqof, dawn id-devozzjonijiet kollha, kemm jista’ jkun, tiġi pprattikata f’kull djoċesi.” 

Erbgħat f’ġieħ San Ġużepp

Rigward l-għażla tal-Erbgħa bħala jum ta’ San Ġużepp, insibu tagħrif fil-ktieb ta’ Patri Tarcisio Stramare bl-isem: San Giuseppe: Dignità, privilegi, devozioni. Skont dan il-kittieb fil-Knisja, għall-inqas sa nofs is-seklu XVII, kien hemm id-drawwa li s-Sibt jitqies bħala l-aktar jum xieraq tal-ġimgħa biex jonora lil San Ġużepp, minħabba li f’dak il-jum issir it-tifkira ta’ Marija u Ġużeppi huwa l-Gwardjan ta’ Marija. Biss lejn l-aħħar tas-seklu XVII, l-Erbgħa ħa post is-Sibt u din id-devozzjoni żdieded ħafna fis-sekli XIX u XX. Skont ir-rikostruzzjoni ta' Patri Stramare d-devozzjoni tal-Erbgħa bdiet b'sensiela ta' ġrajjiet li jduru madwar l-ordni tal-Karmelitani Skalzi. Fl-1695 Papa Innoċenz III kien l-ewwel wieħed li ta l-indulġenzi lill-membri tal-Fratellanza ta’ San Ġużepp li nhar  ta’ Erbgħa jżuru l-knisja tal-Karmelitani Skalzi fi Brussell. Fl-1745, Benedittu XIV ta permess lil xi ordnijiet reliġjużi li jiċċelebraw quddiesa votiva ad unur San Ġużepp kull nhar ta’ Erbgħa. Hekk bdiet id-devozzjoni li jsiru s-seba’ Erbgħat ta’ San Ġużepp, devozzjoni li nsibuha f’pajjiżna wkoll.

Id-Devozzjoni f’Malta

Id-devozzjoni lejn San Ġużepp hija mifruxa ma’ kull rokna tal-gżejjer Maltin. Insibu knejjes parrokkjali ddedikati lilu. Wwara l-Madonna dan huwa l-qaddis li l-aktar għandu parroċċi għalih f’pajjiżna. Dawn jinsabu fl-Imsida, knisja li ħadet f’idejha l-parroċċa minnflok il-kappella tal-Kunċizzjoni fl-1889, il-Kalkara li saret parroċċa fl-1897, f’Birkirkara imwaqqfa parroċċa f’ġieħ San Ġużepp Ħaddiem fl-1973, fil-Manikata li saret parroċċa fl-1975 u fil-Qala Għawdex li twaqqfet bħala parroċċa fl-1872, biss il-knisja ddedikata lil San Ġużepp bdiet tinbena 10 snin wara.  Kważi f’kull knisja f’dawn il-gżejjer insibu xi artal jew statwa jew saħansitra fratellanza li huma ddedikati li San Ġużepp. Isiru bosta festi jew minn knejjes tar-reliġjużi jew festi sekondarji minn parroċċi f’ġieħ dan il-qaddis. Insibu wkoll numru mdaqqas ta’ kappelli ddedikati lir-raġel ta’ Marija madwar Malta kif ukoll numru kbir ta’ niċeċ bi statwi ta’ San Ġużepp fihom fit-toroq tal-irħula u l-bliet tagħna. Tajjeb insemmu li minkejja li madwar id-dinja ma tantx huwa komuni li nsibu xbihat ta’ San Ġużepp inkurunat, f’pajjiżna nsibu tnejn, statwa fir-Rabat ta’ Malta meqjuma fil-knisja tal-Patrijiet Franġiskani, magħrufin bħala Ta’ Ġieżu, liema statwa hija wkoll magħrufa bħala “San Ġużepp ix-xiħ” u l-kwadru titulari tal-parroċċa tal-Qala Għawdex.

Fil-bidu ta’ dan ix-xahar iddedikat lil San Ġużepp ħassejt li kien xieraq ngħidu xi ħaġa dwar dan il-qaddis ġust u sieket li ftit li xejn nafu dwaru imma li għandu devozzjoni qawwija madwar id-dinja Kattolika kollha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 2 ta' Marzu 2024

Ħela jew ħtieġa

 

Spiss nisimgħu bl-għoli tal-ħajja, kemm familji jissieltu biex ilaħħqu mal-ħajja u biex jaraw li uliedhom ma jkun jonqoshom xejn. Spiss naqraw li prodott għola mil-lum għal għada u ħafna drabi nsibu ruħna aħna stess f’qagħda bħal din. Immorru nixtru u nindunaw li dak li konna nixtri sena ilu llum irridu nħallsu għalih aktar. Mhux qed ngħid li dawn l-argumenti huma gideb jew esegerati, imma ejjew inkunu sinċiera magħna nfusna, bosta minna jeħlu u l-ħela minbarra li hija serq lil min ma għandux, għandha wkoll prezz x’jitħallas. Biss imbagħad illum sar għandna ħtiġijiet li forsi sa ftit snin ilu konna narawhom ħela jew lussu żejjed.

Ħela?

Tant drajna ngħixu fil-kumdità li spiss lanqas nindunaw li nkunu qed neħlu. M’ilux kont għaddej minn triq u fit-tarf ta’ din it-triq kien hemm miġbur l-iskart biex jinġabar aktar tard. Fost dan l-iskart rajt żewġ ħobżiet sħaħ mormijin. Ngħidilkom id-dritt dak il-ħin qabadni bħal swied il-qalb. Billi jiena ġej minn familja ta’ furnara, ftakart kemm xogħol fiha l-ħobża Maltija. Ftakart fin-nanniet, iz-zijiet, il-ġenituri u fija stess li lkoll ħdimna b’xi mod jew ieħor f’forn tal-ħobż. Ftakart kemm tul ta’ ħin trid ħobża biex minn xkora dqiq issir dik li qabel konna nsejħu “l-barka ta’ Alla!” Fi tfuliti, u mhux fi tfuliti biss, il-ħobż xott ma kienx jintrema. Kien jinxtewa, kien isir pudina, kien jingħata lill-annimali. Illum mhux hekk, illum armi u ixtri l-frisk. Tassew li dari f’kull dar kont tista’ tgħid issib gallinar b’xi botom fniek jew xi nofs tużżana tiġieġ u għalhekk il-ħobż xott kienu jiekluh huma, imma llum id-dar tal-familja Maltija saret iżgħar mill-gallinar li kien ikun hemm fid-djar ta’ tfuliti, allura f’dawn id-djar ftit akbar minn “dar tal-pupa”, mhux talli ma hemmx post għall-fniek, it-tiġieġ u l-ħamiem, imma bilkemm hemm spazju biżżejjed biex tgħix il-familja!

Dan kien eżempju wieħed biss ta’ ħela, imma jekk noqgħodu naħsbu ftit ma ndumux wisq ma nindunaw kemm naħlu. Kemm-il darba nħallu dawl mixgħul f’kamra bla nies fiha? Kemm il-televixin jibqa’ jagħti meta quddiemu ma jkun hemm ħadd? Kemm nużaw il-karozza għal vjaġġ li jista’ jsir bil-mixi? Nista’ nibqa’ sejjer bl-eżempji, imma aħjar nieqaf hawn. Kulħadd għandu moħħ u kulħadd jista’ jaħseb hu stess kemm jaħli.

Riklamar

Ninsabu f’dinja li timexxa mir-reklami. Kull fejn iddawwa wiċċek tara xi reklam: fuq il-mezzi tal-media soċjali, fuq it-televixin, fit-toroq tagħna, fil-gazzetti u l-magazines li naqraw. Kullimkien. Issa l-iskop tar-reklam huwa li inti tħossok fil-bżonn ta’ dik il-ħaġa li qed tiġi rreklamata meta fil-verità mhux veru jkollok bżonnha. Dan huwa l-bażi tar-reklamar. Aktar ma jirnexxielek tikkonvinċi nies li għandhom bżonn l-oġġett li qed tirreklama, aktar ikun reklam tajjeb u li jirrendi.

Aħseb ftit kemm inti wkoll xi darba jew oħra spiċċajt xtrajt xi ħaġa għax rajt rekalm tagħha u mbagħad ftit wara ndunajt li dik il-ħaġa ma kellekx ħtieġa għaliha. Ikollna nammettu li xi darba jew oħra lkoll kemm aħna waqajna fin-nassa tar-reklamar, min f’oġġett żgħir u min f’oġġett kbir. Illum li jsir ħafna xiri minn fuq l-internet, aktar faċli taqa’ għar-reklam. Imma dik hija l-ħajja tal-bniedem tat-tielet millenju, ixtri, ixtri, ixtri u warrab dak li għandek. Ibdel għax inkella tibqa’ lura, akkwista biex ma tkunx inqas minn ħaddieħor!

Ħtiġijiet

Bħalma semmejt fil-bidu, illum għandna ċerti bżonnijiet li qabel jew ma kinux jeżistu jew kienu lussu. Illum mhix ħela li f’dar ikollok computer u dan għandu bżonn l-internet. It-telefon ċellulari ħa post it-telefon tad-dar u għalhekk ma jitqiesx bħala lussu jew ħela. Is-sistema tal-arja kkondizzjonata ma għadhiex xi ħaġa “tas-sinjuri” – illum anke l-karozzi tal-linja għandhom din is-sistema aħseb u ara djarna. Li familja jkollha karozza kienet normali sa ftit snin ilu, imma llum kull membru tal-familja għandu l-karozza tiegħu, imma dan lussu żejjed? U nistgħu nibqgħu nsemmu numru ta’ ħtiġijiet li qabel kienu żejda. Kull bżonn għandu l-prezz tiegħu ukoll u kollox irid jitnaqqas mill-paga.

Wieħed irid ikun bil-għaqal biex jagħraf jixtri l-meħtieġ bla ma jeħli. Il-ħela hija dejjem ħażina. Ma jfissirx li xi kultant wieħed ma għandux jagħmel xi kapriċċ. Kapriċċ ta’ kultant huwa ħtieġa biex il-ħajja ma ssirx monotona imma jekk il-kapriċċ isir ħaġa ta’ kuljum allura hawn huwa fejn tidħol il-ħela. L-għaqal huwa ċ-ċavetta ta’ kollox.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 24 ta' Frar 2024

San Paolo Fuori le Mura

 

Illum nixtieq naqsam magħkom xi ftit tagħrif dwar waħda mill-Bażiliċi Maġġuri li nsibu fil-belt ta’ Ruma. Qed nirreferi għal San Paolo fuori le Mura. Din hija it-tieni l-akbar Bażilika Papali wara dik ta’ San Pietru fil-Vatikan. Din tinsab fuq Via Ostiense, fuq ix-xatt tax-xmara Tevere, madwar żewġ kilometri bogħod mis-swar li l-Imperatur Awreljanu kien bena madwar il-belt ta’ Ruma bejn is-snin 270 u 275 sabiex iħarsu l-belt mill-attakki tal-Barbari. Minn hawn ħadet isimha din il-Bażilika, fuori le mura li tfisser barra mis-swar tal-belt.  Hawnhekk tradizzjonalment huwa l-post fejn kien jinstab il-qabar tal-Appostlu San Pawl. Fil-fatt din il-knisja tinstab madwar tliet kilometri bogħod mill-kumpless ta’ knejjes imsejjaħ Tre Fontane, il-post fejn il-qaddis kien sofra l-martirju. Il-qabar tal-Appostlu jinsab sewwasew taħt l-altar  Papali fil-Bażilika. Għal din ir-raġuni, matul is-sekli, hawn dejjem kien post ta’ pellegrinaġġ. Sa mis-seklu VII il-liturġija u l-lampa votiva li hemm tixgħel fuq il-qabar tal-Appostlu kienu fdati lill-patrijiet Benedittini tal-Abbazija li tmiss mal-Bażilika ta’ San Pawl.  

Storja

Qabel ma nbniet l-ewwel knisja, f’dan il-post konna nsibu ċimiterju li kien jintuża bejn l-ewwel u t-tielet seklu wara Kristu. Fiċ-ċimiterju kienu jinsabu bosta oqbra u mawsolej. Bħalma ġara fil-każ tal-Appostlu Pietru hekk ġara fuq il-qabar ta’ Pawlu. Hawn ukoll dlonk wara l-martirju sar post ta’ devozzjoni kbira mill-ewwel Insara ta’ Ruma. Fuq il-qabar inbena monument żgħir. l-istoriku Eusebio ta’ Ċesarea (265 – ċ 340) fil-kitba tiegħu Historia Ecclesiastica jsemmi parti minn ittra li l-presbiteru Gaju kien kiteb lill-Papa Żeferinu (198 – 217/ 218). Il-presbiteru jsemmi żewġ kolonni li huwa jsejjaħ trofej, li kienu twaqqfu fuq l-oqbra tal-appostli, waħda fuq l-għolja tal-Vatikan u l-oħra f’Via Ostiense. Fil-Liber Pontificales tal-Imperatur Kostantinu  (274 – 337) nsibu li l-post fejn indifen Pawlu kien sar wieħed devozzjonali ħafna u għalhekk kienet inbniet minnu daqxejn ta’ knisja, jew aħjar Bażilika. Il-Bażilika ta’ Kostantinu kienet ikkonsagrata fis-sena 324.

Il-Bażilika li kien bena Kostantinu biż-żmien saret ċkejkna wisq biex taqdi l-ħtiġijiet tal-pellegrini li bdew iżuru dan il-post. Għalhekk dik twaqqgħet u fis-sena 390 minflokha bdiet tinbena oħra. Biż-żmien din il-knisja kompliet tissebbaħ. Il-Papa Ljun il-Kbir (440 – 461) beda d-drawwa li fil-Bażilika jsiru xbiehat tal-Papiet maħdumin fil-mużajk. Dawk kienu jitpoġġew fuq in-navi tal-kursija ċentrali. Fis-seklu IX il-Papa Ġwanni VIII (898 – 900) kien bena swar b’għadd ta’ torrijiet madwar il-Bażilika sabiex iħarsuha.  Fis-seklu XI inbena l-kampnar tal-Bażilika. Fl-1285 il-bażilika kompliet tissebbaħ billi saritilha it-tribuna mill-iskultur Arnolfo di Cambio (1240 ċ – 1310 ċ). Dik is-sena wkoll kien iżżanżan il-gandlier tal-irħam li jżomm il-blandun fi żmien il-Għid. Dik is-sena wkoll inbena il-kjostru tal-knisja. Fl-1600 il-Papa Klement VIII (1592 – 1605) bena l-altar maġġur u fl-1724 il-Papa Benedettu XIII (1724 – 1730) bena l-kappella tal-Kurċifiss, illum imsejħa l-kappella tas-Sagrament.

Matul il-lejl tal-15 ta’ Lulju tas-sena 1823 nar kbir ħakem lill-Bażilika. Dan in-nar  qered tista’ tgħid din il-knisja għal kollox. Kien ħtija ta’ ħaddiem li kien qiegħed isewwi s-saqaf tal-knisja li seħħet din id-diżgrazzja. Huwa kien nesa n-nar li kien kebbes biex jaħdem, telaq lejn daru bla ma tfiegħ u seħħ dak li seħħ. F’dak il-lejl kien hemm ragħaj li ra n-nar u mar malajr javża lill-patrijiet tal-abbazija ta’ ħdejn il-Bażilika. Fi żmien li la kien hemm il-mezzi ta’ komunikazzjoni u lanqas il-mezzi tat-trasport li għandna llum, minn x’ħin ir-ragħaj intebaħ bin-nar sakemm waslu l-pumpieri tat-tifi tan-nar kienu laħqu għaddew madwar sagħtejn. Bosta opri inqerdu, imma fortunatament it-tribuna, il-gandlier tal-blandun u l-apside ħelsuha ħafif.

Bini mill-ġdid

Fl-1825 il-Papa Ljun XII (1823 – 1829) kiteb l-enċiklika Ad plurimas u fiha ħeġġeġ lill-isqfijiet sabiex jagħmlu ġabra mingħand il-fidili bl-iskop li tinbena mill-ġdid il-Bażilika ta’ San Pawl. L-appell tal-Papa ntlaqa’ tajjeb ħafna u bdew jaslu flus kbar mingħand l-Insara tad-dinja kollha. Fost id-dinjitarji li taw sehemhom għall-bini mill-ġdid ta’ din il-knisja nsibu r-Re Karlu Feliċ ta’ Sardenja, ir-Re Karlu X ta’ Franza, ir-Re l-ġdid, Franġisku I tar-Renju ta’ Napli u Sqallija kif ukoll iż-Żar Nikola I tar-Russja u Ibraħim Pascia Viċire tal-Eġittu.

Is-sena ta’ wara inbeda ix-xogħol tal-bini mill-ġdid tal-Bażilika. Fl-1840 il-Papa Gregorju XVI (1831 – 1846) ikkonsagra l-altar tal-Bażilika imma kellu jkun il-Beatu Papa Piju IX (1846 – 1878) biex nhar l-10 ta’ Settembru, 1854 ikkonsagra il-Bażilika. Madankollu ix-xogħol fil-Bażilika baqa’ sejjer sal-1874. Fl-1928 tlesta il-kjostru meraviljuż li hemm quddiem il-knisja. Fl-2006 sar xogħol biex il-qabar tal-Appostlu Pawlu jkun jista’ jidher minn dawk li jżuru l-Bażilika.

Opri

Il-Bażilika minn ġewwa fiha ħames navati u għandha forma ta’ salib Latin. In-navati huma mifrudin minn kolonni kbar tal-granit. Fil-faxxa ta’ fuq il-kolonni nsibu l-kwadri tal-papiet kollha maħduma fil-mużajk. Dawn il-kwadri jduru mal-knisja kollha. Fil-korsija tan-nofs bejn it-twieqi insibu 36 pittura li tirrapreżenta siltiet mill-ħajja ta’ San Pawl. L-ewwel pittura fuq in-naħa tal-lemin tal-altar papali turi l-miraklu tal-lifgħa li l-Appostlu wettaq f’pajjiżna.  F’din il-Bażilika indifnu żewġ papiet, il-Papa San Feliċ III (483 -492) u l-Papa Ġwanni XIII (965 – 972).

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 17 ta' Frar 2024