Il-25 ta’ Diċembru

Ftit jiem oħra u nkunu qegħdin niċċelebraw festa li niċċelebraw kull 25 ta’ Diċembru – il-Milied. Dwar dan is-suġġett hemm ħafna x’wieħed jgħid imma l-ħsieb tiegħi llum mar fuq l-għażla ta’ dan il-jum. Irridu jew ma rridux ikollna nammettu li dan il-jum huwa marbut mat-twelid ta’ Ġesù. Minkejja li llum isir minn kollox biex din il-persuna tintesa u titwarrab minn dan il-jum, ma nistgħux niċħdu l-verità tal-fatti. Anke l-isem Ingliż “Christmas” juri xi tkun din il-festa. Iżda tajjeb inżommu f’moħħna li aħna ma niċċelebrawx it-twelid storiku ta’ Ġesù għax kieku nfittxu sewwa l-jum li fih twieled u mhux inżommu l-25 ta’ Diċembru bla ma ninsabu ċerti li twieled fih, anzi bil-kontra, ninsabu ċerti li ma kienx dan il-jum li fih seħħ dak it-twelid fl-Għar ta’ Betlem.

Il-bidu

Kostantinu 

L-Imperatur Kostantinu, li kien u baqa’ ukoll marbut mal-kult ta’ alla Xemx, meta fis-sena 330 ħaddan il-fidi Nisranija, biddel il-festa ta’ Sol Invictus li kienet issir fil-25 ta’ Diċembru f’festa Nisranija. Qabel, sewwasew fis-sena 321 dan l-istess Imperatur kien biddel ukoll l-isem tal-ewwel jum tal-ġimgħa u minn Dies Solis (il-venerabbli jum tax-xemx) għal Dominus, (jum il-Mulej). Dawn il-bidliet mhux dejjem kienu milqugħa tajjeb, tant li fl-Ewropa ta’ fuq baqa’ jintuża l-isem antik tal-jum tax-xemx: Sunday, fost is-Sassoni u Sontag fost il-Ġermaniċi. Id-dinja Semitika ma tużax l-ismijiet Rumani għall-jiem imma tuża l-ismijiet Għarab, bħalna l-Maltin li nsejħu l-ewwel jum tal-ġimgħa: il-Ħadd. Il-jiem f’dawn l-ilsna jikkorrispondu għan-numri, għajr il-jum tal-Ġimgħa fejn id-dinja Musulmana tinġabar f’gemgħa għat-talb.

Dan kien il-bidu taċ-ċelebrazzjoni tal-Milied fil-25 ta’ Diċembru.

Qabel

Bla ma jrid, dak li jkun jibda jistaqsi: “Allura qabel żmien Kostantinu, meta kien jiġi ċċelebrat jum il-Milied?” Tajjeb ngħidu mill-ewwel li fl-ewwel snin tal-Knisja din il-festa ma kinitx tkun iċċelebrata. Kien jiġi ċċelebrat l-Għid il-Kbir iżda mhux it-twelid tal-fundatur tar-reliġjon Kristjana.

Fl-ewwel tliet sekli tal-Kristjaneżmu, it-twelid ta’ Kristu kien jiġi ċċelebrat f’dati differenti. Kien hemm fejn jiċċelebrawh fit-18 ta’ April, oħrajn fid-29 ta’ Mejju. Għal San Ċiprijanu kien fit-28 ta’ Marzu, għal San Ippolitu kien fit-23 ta ’April. Skont San Klement ta’ Lixxandra kien hemm Knejjes li jiċċelebraw il-Milied fl-20 ta’ Mejju, oħrajn fl-10 ta’ Jannar jew fis-6 ta’ Jannar.  Is-6 ta’ Jannar għadu sal-lum il-jum tal-Milied għad-dinja Ortodossa.  Dan l-aħħar jum kien ġie stabbilit fil-Lvant kollu u minn hemm wasal ukoll Ruma sakemm seħħet il-bidla deċiżiva minn Kostantinu u wara kienet affermata mill-Papa Ġulju I. Mela qed naraw li anke fl-Ewropa il-jum tal-Milied ma kienx minn dejjem dak li huwa llum.

Il-Papa Ġulju I u oħrajn

Fis-sena 337 il-Papa Ġulju I għamel  il-jum tal-25 ta’ Diċembru bħala d-data uffiċjali tal-Milied mall-Knisja Kattolika kollha. Hekk kiteb f’waħda mill-kitbiet tiegħu San Ġwann Kriżostomu fl-390: “F'dan il-jum, il-25 ta’ Diċembru, in-natività ta' Kristu kienet finalment iffissata wkoll f'Ruma”. Fil-354, il-festa Kristjana tal-25 ta’ Diċembru tissemma’ għall-ewwel darba f’kalendarju tal-liturġija Rumana. Fl-461 din l-għażla reġgħet kienet ikkonfermata mill-Papa Ljun il-Kbir. Xi awturi ekkleżjastiċi oħra jgħidu li l-ewwel ċelebrazzjoni tal-Milied fil-Punent nhar il-25 ta’ Diċembru kienet fis-sena 354 mal-Papa Liberju. L-għażla tal-Knisja ta’ Ruma biex it-twelid ta’ Kristu jkun jaħbat mal-akbar festa pagana li kienet tkun iċċelebrata, kien tentattiv biex inaqqas il-kult lejn alla xemx. B’hekk il-poplu tal-imperu Ruman baqa’ jiċċelebra festa imma issa kienet adattata għar-reliġjon il-ġdida.

Nuqqas ta’ qbil

L-Imperatur Ġustinjanu, madwar mitejn sena wara, illegalizza din id-data għall-Punent kollu. Ma rridux ninsew li l-Imperu Ruman ma kienx biss il-Punent, kien mifrux mal-Mediterran kollu. Knejjes Insara oħra, bħall-Ortodossi, Kopti u Armeni, ma aċċettawx din il-bidla u komplew jiċċelebraw it-twelid ta’ Ġesù fis-6 ta’ Jannar. Fil-Knisja Rumana f’dan il-jum ikun iċċelebrat jum l-Epifanija; id-dehra ta’ Ġesù lid-dinja. Dak iż-żmien, l-Insara tal-Mesopotamja akkużaw lil ħuthom “Rumani” b’idolatrija għax qalu li dawn qed jaduraw lix-xmx minħabba li adottaw il-festa tax-xemx bħala l-festa tat-twelid ta’ Kristu.

Mija u tletin sena wara d-deċiżjoni ta’ Kostantinu, fl-460, il-Papa San Ljun il-Kbir fil-prietka tal-Milied ta’ dik is-sena qal: “Din il-qima lejn ix-xemx hija kbira ħafna tant li xi Nsara, qabel ma jidħlu fil-Bażilika ta’ San Pietru, wara li jkunu telgħu t-turġien, iduru lejn ix-xemx u jbaxxu rashom f’ġieħ dik l-istilla tleqq. Aħna mnikkta u jiddispjaċina ħafna għal dan il-fatt li huwa frott tal-mentalità pagana. L-Insara għandhom joqogħdu lura minn kull kult tal-allat.” Biex ikompli l-argument ta’ Papa Ljun, Sant Ambroġ qal: “Kristu huwa x-xemx il-ġdida tagħna.”

llum rajna ftit kif madwar id-dinja beda jkun iċċelebrat jum it-twelid ta’ Ġesù nhar il-25 ta Diċembru. Storja interessanti ħafna li forsi ftit hawn min jaf biha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 19 ta' Diċembru 2020

Il-Barokk

Meta nisimgħu l-kelma “Barokk” moħħna bla ma jrid imur fuq dak l-istil ta’ arti, arkitettura jew mużika estravaganti, elaborata u kkumplikat. Ma nkunux qed niżbaljaw meta naħsbu hekk għax il-Barokk huwa stil artistiku elaborat għall-aħħar. Nistgħu ngħidu li dan l-istil wasal wara r-rinaxximent u l-arti rinaxximentali u qabel ir-Rokoko, stil ta’ arti aktar goff mill-barokk li xi wħud ġieli sejħulu “Barokk tardiv”.

Il-bidu

Kienet il-Knisja Kattolika li għenet bil-kbir biex dan l-istil ta’ arti jinfirex. Il-konċilju ta’ Treno, konċilju li beda fl-1545 u baqa’ sejjer sal-1563, bl-iskop li jirribatti r-riforma protestanta, beda l-kontro-riforma. Fejn il-Protestati bdew ifittxu l-awsterità u s-sempliċità għall-knejjes tagħhom, il-Knisja ta’ Ruma riedet li l-knejjes tagħha jkunu jirriflettu l-ġmiel tas-sema. Dan l-istil artisitku twieled fl-Italja imma ma damx ma nxtered mad-dinja. Qegħdin nitkellmu meta pajjiżna kien fil-bidu tal-ħakma tal-kavallieri ta’ San Ġwann, għalhekk anke aħna nistgħu nsibu bosta binjiet, l-aktar knejjes, fuq stil Barokk. Il-Barokk ma damx ma nfirex sewwa ma’ bosta pajjiża tal-Ewropa, bħal Spanja u l-Portugall u aktar tard Franza, kif ukoll fil-pajjiżi li kienu maħkumin mill-Ewropej. Il-ħakkiema Portuġiżi u Spanjoli ħadu dan il-moviment artistiku ġewwa l-Amerika Latina.

L-isem

Żgur li l-kelma “Barokk” ġejja mill-Franċiż, imma aktarx li l-Franċiżi ħadu dil-kelma mill-Portugiż  “barroco” li tfisser perla li ma tkunx tonda perfetta. Għall-bidu din il-kelma ma kellha x’taqsam xejn mal-arti, mużika jew arkitettura imma kienet tintuża biss fejn tidħol il-ġojjellerija. Fl-1764 ħareġ dizzjunarju Franċiż fejn fih insibu l-kelma “Baroque” li tista’ tintuża biex tirreferi għal xi ħaġa irregolari jew tal-biża’ iżda fl-edizzjoni tal-1835 tal-istess dizzjunarju, insibu din il-kelma li tfisser stil artisitiku jew mużikali.  Minn hawn il quddiem il-kelma Barokk saret marbuta mal-istil artistiku estravaganti u elaborat. 

Il-Konċilju ta’ Trento talab biex il-postijiet fejn issir il-qima jkollhom stil aktar komdu għall-poplu. Bdew jinbnew knejjes bi spażju fin-nofs fejn isir l-artal maġġur u koppla fuq biex tagħti d-dawl u twassal ukoll sens ta’ kobor. Bosta drabi l-koppla minn ġewwa kienet titpitter b’figuri ta’ qaddisin jew anġli u b’hekk dak li jkun taħtha kien jimmaġina li hemm fuq hemm il-ġenna. Issa l-ħitan tal-knejjes ukoll bdew jew jitpittru bi xbihat ta’ qaddisin jew angli jew issirilhom skultura ta’ anġli. Il-faċċati tal-knejjes ukoll bdew jinbidlu u bdew isiru aktar monumentali.

Tixrid

Fi Spanja l-Barokk inxtered bis-saħħa tal-Knisja Kattolika u l-aktar tal-patrijiet Ġiżwiti. Ġewwa Madrid il-knisja ta’ San Sidor hija meqjusa bħala l-ewwel arkitettura Barokka fil-pajjiż. Lejn tmiem is-seklu XVII sar xi tibdil fuq il-bini tal-katidral ta’ Santiago di Campostela li issa sar knisja Barokka.

Chiesa del Gesù - Ruma

Biss il-Barokk ma nsibuhx biss fil-knejjes. Bosta palazzi rjali nbnew jew ġew modifikati biex saru fuq stil Barokk. Eżempju eċċellenti huwa l-palazz ta’ Versailles f’Pariġi fi Franza. Dan mhux knisja u lanqas inbena minn xi membru tal-kleru. Insemmu wkoll palazzi li nsibu fir-Russja. Minkejja li r-Russja ma hijiex pajjiż Kattoliku, xorta nsibu l-Barokk. F’SanPietruburgu niltaqgħu ma’ bosta eżempji ta’ biniet Barokki.

Il-Barokk f’pajjiżna daħal fl-istess żmien li kien qiegħed jixxerred ġewwa l-Italja. Kienu l-Kavallieri li tawna binijet u monumenti fuq stil Barokk. Bosta knejjes Maltin huma mibnijin fuq dan l-istil, li nistgħu ngħidu baqa’ popolari magħna. Il-kapolavur tal-knejjes barokki bla dubju huwa l-katidral tal-Imdina mibni fuq pjanta ta’ Lorenzo Gafà. Fi żmien il-Gran Mastru Pinto il-Barokk f’Malta kien fl-aqwa tiegħu. L-aqwa eżempju ta’ dan huwa l-bini tal-berġa ta’ Kastilja fil-Belt Valletta.

Fil-fidi

Il-Barokk fih ukoll il-parti antropoloġika tiegħu. Għalfejn il-bniedem fir-reliġjożità tiegħu irid il-lussu, is-sabiħ, l-estravaganti? Qed ngħid għar-reliġjożità u mhux għar-reliġjon. Reliġjon hija l-fidi li dak li jkun  jemmen, id-duttrina, it-twemmin. Ir-reliġjożità hija l-mod kif il-bniedem jesprimi b’mod estern dak li jkun jemmen.

L-ewwel eżempju li se nġib ta’ reliġjożità barokka huwa l-presepju Napiltan. F’dan it-tip ta’ presepju wieħed isib kull xorta ta’ lussu, fl-ilbies, fix-xenarju u fl-oġġetti relatati miegħu. Eżempju ieħor huwa l-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira li nsibu f’għadd ta’ lokalitajiet ġewwa Spanja: ilbies tal-bellus, ħarir, damask u brukkat. Rakkmu, bizzilel u glalen. Issa wieħed għandu mnejn jistaqsi: “Kristu twieled fil-faqar, x’sens jagħmel presepju mimli b’kull lussu bħalma nsibu fil-presepju Napiltan?” u “Kristu ħa l-passjoni, ġie mneżża’ minn ħwejġu, dawk li kienu qed jaraw x’qed jiġri jew dawk li nzertaw fil-post ma kienux  liebsa dak il-lussu li naraw fil-vari tal-Ġimgħa l-Kbira ta’ Spanja, għalfejn mela jitlibbsu hekk?”

Palazz ta' Versailles

It-tweġiba hija waħda xi ftit jew wisq ikkomplikata. Billi n-Nisrani jaf li l-bniedem ma ġabx ruħu sewwa u ma laqax lil Ġesù kif suppost, iħoss bħal ħtija fuq spallejh. Għalhekk fir-rappreżentazzjoni tat-twelid ta’ Kristu biex bħal jikkompensa xi ftit min-nuqqas li għamel il-bniedem ta’ qabel, jipprova joffri xena ta’ kif kien xieraq jintlaqa’ fid-dinja Kristu. L-istess fil-passjoni. Biex bħal jitpatta xi ftit dan it-tort li l-bniedem għamel, il-pupazzi, jew statwi li jitlibbsu biex jirrapreżentaw din il-ġrajja jkunu mlibbsin bl-akbar lussu. Dan huwa s-sens antropoliġiku tal-Barokk fir-reliġjon.

Illum żmien il-Barokk spiċċa, imma xorta għadna napprezzaw dan l-istil rikk u elaborat

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f''In-Nazzjon - 12 ta' Diċembru 2020

Iż-Żebbuġ

 Il-ħsieb tiegħi illum ma huwiex fuq is-siġra jew il-frotta li tagħtina din is-siġra hekk imsejħa taż-żebbuġ, lanqas ser nitkellem dwar il-belt Rohan, jew kif insjeħulha Ħaż-Żebbuġ imma dwar ir-raħal pittoresk li nsibu fil-majjisteral ta’ Għawdex: Iż-Żebbuġ.

Ftit tagħrif

Iż-Żebbuġ huwa wieħed mill-aktar irħula għoljin li nsibu fil-gżira ta’ Għawdex. Sewwasew huwa jinsab mibni fuq żewġ għoljiet imsejħin Ta' Abram u x-Xagħra taż-Żebbuġ. In-numru kbir ta’ siġar taż-żebbuġ li fil-qedem kienu jinstabu f’din ix-xaqliba tal-gżira ta’ Gelmus taw isem lil dan ir-raħal. Il-konfini tar-raħal huma l-akbar li nsibu f’Għawdex u minkejja li bħala raħal jinsab fuq l-għoljiet, miegħu nsibu xejn inaqas minn tliet bajjiet: ix-Xwejni, il-Qbajjar u dik tant popolari mal-Għawdxin mal-Maltin kif ukoll mat-turisti li jżuru Għawdex, Marsalforn.

Minkejja li bħala firxa huwa l-ikbar raħal, fejn tidħol popolazzjoni jitlef dan il-post. Hawn insibu lill-Belt Victoria fuq quddiem u warajha hemm ix-Xagħra, in-Nadur, ix-Xewkija u Għajnsielem. Warajhom hemm iż-Żebbuġ b’madwar elfejn u ħames mitt ruħ jgħixu fih.

Iż-Żebbuġ ta’ Għawdex kien abitat sa mill-qedem u xhieda ta’ dan huma xi fdalijiet li nsibu fil-konfini tiegħu. Ma għandniex xi ngħidu, dawk li kienu joqgħodu f’din ix-xaqliba kienu raħħala, bdiewa u xi ftit sajjieda li kienu jniżżlu d-dgħajjes tagħhom mill-port ta’ Marsalforn. Fis-seklu XIII nafu li kien hemm komunità tgħix hemmhekk tant li nbniet kappella biex taqdi l-ħtiġijiet spiritwali ta’ dawn ir-raħlin.

Parroċċa antika

Il-parroċċa ta’ dan ir-raħal antik hija ddedikata lill-Assunta, jew kif nafuha aħna l-Maltin, Santa Marija. L-ewwel parroċċa jew parroċċi Għawdxin kienu ġewwa r-Rabat imma l-ewwel waħda warajhom kienet dik taż-Żebbuġ. Din twaqqfet fl-1688 mill-isqof ta’ Malta David Cocco Palmieri, billi dak iż-żmien Għawdex kien għadu mhux djoċesi. Diġà għidna li l-firxa ta’ art li taqa’ taħt iż-Żebbuġ hija kbira ħafna u qabel kienet akbar fejn tidħol kura spiritwali għax ir-raħal tal-Għasri sakemm sar parroċċa fl-1921 kien jagħmel parti miż-Żebbuġ, minkejja li kien viċi parroċċa.

Sentejn wara t-twaqqif tal-parroċċa Żebbuġija ingħata l-bidu għall-bini ta’ knisja ġdida għax il-knisja li kienet isservi lill-parroċċa kienet ċkejkna. Din tlestiet u kienet ikkonsagrata fl-1726. B’hekk nistgħu ngħidu li din hija waħda mill-eqdem knejjes parrokkjali li nsibu fil-gżira kollha. Din kompliet titkabbar bejn l-1938 u l-1942 minkejja li dak kien żmien it-tieni gwerra dinjija. Fl-1963 il-parroċċa saret waħda arċipretali.

Irħam

Min jidħol fil-knisja parrokkjali taż-Żebbuġ ma jistax ma jindunax mill-ewwel bl-irħam sabiħ li hija miksija bih. Ma hijiex il-knisja waħdanina ġewwa Għawdex li hija miksija bl-irħam iżda din għandha storja partikolari għaliex l-irħam li bih hija miksija instab fiż-Żebbuġ stess.

Kien Salvu Cefai li fl-għalqa tiegħu, fiż-Żebbuġ stess instab tip ta’ rħam li jissejjah Onice. Dan Salvu waħħalha f’moħħu li l-irħam tal-għalqa tiegħu kellu jiksi l-knisja tar-ral, kif fil-fatt sar. Minbarra l-pilastri u l-ħitan tal-knisja wieħed jara maħdum minn dan l-irħam, opri oħra bħalma huma l-artal mejda, is-sedji tal-kor, il-konfessinarji kif ukoll il-brazzi. Ix-xogħol tal-kisi u t-tisbih bl-irħam inbeda fis-snin tmenin.

Statwi

Il-parroċċa taż-Żebbuġ tista’ tiftaħar b’waħda mill-isbaħ statwi titulari maħdumin mill-kumpanija li kien hemm f’Marsilja fi Franza li kienet timmanifattura l-istatwi. Il-Kumpanija Gallard et Fils ħadmet din l-istatwa li waslet fil-parroċċa fl-1863. Il-poetessa Għawdxija Mary Mejlak issejjaħ din l-istatwa bħala waħda ta’ sbuħija rari.

Fil-parroċċa Żebbuġija nsibu wkoll sett statwi tal-Ġimgħa l-Kbira. Din bdiet issir fl-1919 wara li l-istatwarju Għawdxi Wistin Camilleri  kien ħadem sett vari li kien fih it-tmien stazzjonijiet tradizzjonali. Billi fis-snin tletin tkabbret il-knisja u dawn il-vari tħallew fiha, saritilhom ħsara kbira u għalhekk il-purċissjoni kellha titwaqqaf. Fis-snin sittin Wistin irrestawra l-istatwi li kien ħadem f’żgħożitu u magħhom żied ukoll l-istatwa tal-aħħar ċena. Din hija l-purċissjoni waħdanija fil-gzejjer Maltin li l-vari kollha li fiha ħarġu minn id artist wieħed. Dawn il-vari huma mlibbsin ilbies ta’ veru. L-ilbies li naraw fuqhom illum huwa drapp minsuġ Għawdex stess, dak li kien jissejjaħ in-newl. Din il-ħaġa tkompli tkabbar l-uniċità ta’ din  il-purċissjoni.

Insibu wkoll statwa ta’ Kristu Rxoxt maħduma mill-artist Pawlu Aquilina. Din toħroġ nhar Ħadd il-Għid akkumpanjata mill-Banda tar-raħal.

Għażżiela

Għażżiela

Iż-Żebbuġ għandu drawwa li ma nsibu mkien ieħor. Din hija l-għażżiela. Din tkun bħal rota tal-għaġina bin-Nome di Maria f’nofsha. Ħafna jżommu din l-għażżiela mdendla fit-tieqa jew wara l-bieb ta’ barra għax jemmnu li tbiegħed is-sajjetti u minn perikli oħra. Hemm issir il-festa tal-Madonna tal-Għażżiela. Bosta nies li ma joqgħodux iż-Żebbuġ imorru hemm u jitolbu għażżiela biex joħduha magħhom id-dar. Ovvjament dawk li jkunu jafu biha. Issa sirtu tafu biha intom ukoll jekk ma kontux tafu!

Dan huwa ftit minn dak li wieħed jista’ jiltaqa’ miegħu meta jżur dan ir-raħal antik u sabiħ fil-gżira Għawdxija.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 5 ta' Diċembru 2020