L-Angelus

Fost l-Insara hemm bosta drawwiet sbieħ li sfortunatament biż-żmien jew intilfu jew għebu għal kollox mill-ħajja ta’ kuljum. Fost dawn insibu l-Angelus, id-daqq tal-qniepen biex ifakkar lil dak li jkun li sar il-ħin għal ftit waqfien mill-ħidma tal-ġurnata u biex jerfa’ ħsiebu lejn il-Mulej.

Mhux faċli wieħed jgħid b’ċertezza kif bdiet din id-devozzjoni. Li nafu hu li fis-seklu ħdax f’xi monasteri kienet tindaqq qanpiena biex tingħad il-kompieta, it-talba ta’ għeluq il-jum u kienu jiġu reċitati tliet Ave Marijiet. Fi żmien l-ewwel Kruċjata li ġrat bejn l-1095 u l-1099, meta l-Knisja kienet immexxija mill-Papa Urbanu II, ħarġet it-talba biex l-Insara kollha jitolbu lil Marija Santissima għal dawk li marru jissieltu għall-fidi u għall-psotijiet għeżież għat-twemmin Nisrani fosthom il-qabar ta’ Kristu. Fl-1456 il-Papa Kallistu III ordna li f’nofsinhar tibda’ tindaqq mota bil-qniepen tal-knejjes biex tfakkar lill-Insara jieqfu ftit u jitolbu lil Alla kontra l-attaki tat-Torok, li f’dawk iż-żminijiet kienu ħafna. Fl-1472 is-Sultan Luwiġi XI ta’ Franza ordna li fir-renju tiegħu kollu jibda jindaqq l-Angelus bil-qniepen tal-knejjes kollha f’nofsinhar u filgħaxija. Minn dak iż-żmien din id-drawwa nfirxet mad-dinja Kattolika kollha.

San Franġisk

Xi wħud jemmnu li din id-drawwa daħħalha fl-Ewropa il-qaddis Franġisku li meta kien fi triqtu lejn l-Art Imqaddsa kellu jgħaddi minn ħafna artijiet Musulmani. Hemmhekk huwa ra kif dawn jiġu msejħa u mħajra jitolbu billi l-Muweżin jitla’ fil-minarett u jgħajjat lill-fidili biex jitolbu. Ix-xewqa ta’ Franġisku aktarx bdiet minn hemm iżda minflok bniedem li jħajjar għat-talb, dan seta’ jsir bid-daqq tal-qniepen.  Illum l-Angelus għad hawn min jgħidu tliet darbiet kuljum, u bosta jsejħulu “Tat-tmienja” jew “Ta’ nofsinhar”.  Din id-drawwa għadha ħajja fil-monasteri u l-kunventi. Patrijiet u sorijiet jinterrompu l-ħidma tagħhom tliet darbiet kuljum biex jinġabru għat-talb.

Mill-Vatikan

Din id-drawwa naqset minn bosta lajċi imma għadna nsibuha kull nhar ta’ Ħadd fi pjazza San Pietru fil-Belt tal-Vatikan. Min ikun Ruma jipprova li l-Ħadd f’nofsinhar imur f’din il-pjazza biex flimkien mal-Papa jirreċita din it-talba. Il-Papa joħroġ mit-tieqa tal-appartament tiegħu u wara li jwassal messaġġ jgħid din it-talba, bil-Latin flimkien mal-folla miġbura fil-pjazza.  Jekk id-drawwa tal-Angelus hija qadima, din li jgħidu l-Papa man-nies hija relattivament moderna. Kien il-Papa Ġwanni XXIII li kull nhar ta’ Ħadd beda jwassal messaġġ lid-dinja. Kien żmien li t-trasmissjoni televiżija diretta kienet għadha kemm twieldet u għalhekk dan il-Papa u l-messaġġ u t-talba tal-Angelus li kien jitlob nhar ta’ Ħadd f’nofsinhar bdew jiġu mxandin fuq l-istazzjon televiżiv Taljan. Illum li għaddew kważi sittin sena għadna naraw il-Papa fuq it-televiżjoni kull nhar ta’ Ħadd f’nofsinhar. Tajjeb ngħidu li fi żmien il-Għid din it-talba ma tingħadx iżda minflokha tingħad ir-Regina Coeli, talba li tfakkar il-ferħ tar-Reġina tas-Sema (Regina Coeli) bil-qawmien ta’ binha mill-mewt.

Sempliċità

It-talba tal-Angelus fiha nfisha hija waħda sempliċi u qasira, tirrakkonta li Marija kellha t-taħbira mingħand l-Anġlu (li fil-fatt jagħti l-isem lit-talba) u din aċċettat dak li qalilha biex l-iben ta’ Alla isir bniedem. Dan kollox, flimkien ma’ tliet Ave Marijiet. Talba sempliċi imma bi storja kbira li tajjeb wieħed jiftakar jgħidha tal-anqas darba kuljum!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'Il-Mument - 28 ta' Ottubru 2018

Stokkolma

Il-belt ħolma!

Ġieli sibt min jistaqsini liema belt minn dawk il-ħafna li żort hija l-isbaħ waħda. Mhux faċli twieġeb din il-mistoqsija għax kull belt fiha s-sabiħ tagħha, tmur fejn tmur issib xi ħaġa li tolqtok u li tibqa’ tiftakarha, fiha xi ħaġa li tammira jew xi ħaġa li ddejqek ukoll. Allura meta jistaqsuni din il-mistoqsija nuża ftit id-diplomazija u ngħidilhom: “Stokkolma hija belt li togħġobni ħafna!” u b’hekk ma nkunx qed neskludi li hemm bliet oħra li jimmeraviljawni u fl-istess waqt nistqarr li għalija l-kapitali Żvediża hija belt tal-ħolm.

Ftit tagħrif

Stokkolma hija belt mibnija fuq erbatax-il ġżira li nsibu fil-post fejn l-għadira Mälaren tingħaqad mal-baħar Baltiku. Dawn il-gżejjer kollha huma magħqudin flimkien permezz ta’ numru ta’ pontijiet. Din in-naħa tad-dinja kienet abitata mill-bniedem sa minn żmien il-ħaġar. Madwar tmint elef sena qabel Kristu  n- nies li kienu jgħixu fejn illum insibu Stokkolma, kellhom iħallu djarhom u jinżlu aktar lejn iċ-ċentru tal-Ewropa għaliex il-kesħa kienet saret insapportabbli, kien wasal żmien is-silġ! Eluf ta’ snin wara l-klima reġgħet kienet waħda li bniedem jista’ jissaportiha, l-art reġgħet saret tajba għall-agrikultura u għalhekk il-bniedem reġa’ beda jgħix hemmhekk.

Bosta jemmnu li din il-belt twaqqfet minn Birger Jarl, statista kbir li ried jeħles lil niesu mill-attakki tal-għadu. L-ewwel darba li nsibu isem din il-belt miktub f’xi dokument huwa fl-1252. L-isem tal-belt huwa kompost minn żewġ kelmiet: Stock li bl-ilsien Żvediż tfisser zokk u Holm li bl-istess ilsien ifisser gżira ckejkna.

Fis seklu XVII l-Iżvezja saret waħda mil-akbar qawwiet fl-Ewropa u dan ġab bosta ġid fil-belt ta’ Stokkolma tant li f’sebgħin sena l-popolazzjoni tal-belt kibret sitt darbiet id-daqs li kienet. Fl-1710 il-belt inħakmet mill-pesta u madwar għoxrin elf ruħ mietu b’din il-marda. Dan in-numru kien jammonta għal aktar minn terz ta’ dawk li joqgħodu fil-belt. Fis-sena 1634 Stokkolma saret uffiċċjalment il-belt kapitali tall-Iżvezja. Illum hija waħda mill-aktar bliet avvanzi fit-tekonoloġija. Illum madwar żewġ miljun u nofs ruħ joqgħodu fil-belt u fis-subborgi tagħha.

Il-belt tal-Premju Nobel

Alfred Nobel 

Stokkolma hija l-belt fejn ta’ kull sena jingħataw sitt premjijiet internazzjonali. Dawn jissejħu Nobel għal Alfred Nobel li kien xjenzjat, negozjant u filantropu li twieled sewwasew fi Stokkolma fil 21 ta’ Ottubru 1833. Minbarra li dan il-bniedem jibqa’ magħruf għax ivvinta d-dinamite ismu jibqa’ għal dejjem marbut mal-premju li semmejna għax kien hu l-benefattur li ħalla flusu għal dan il-premju. Jingħad li kien ħalla madwar 31 miljun Korona għal dan il-għan. La qed insemmu dawn il-premijiet tajjeb ngħidu li dawn bdew jingħataw fl-1901 u jingħataw lil dawk li jiddistingwu ruħhom fid-dinja f’dawn l-oqsma: Kimika, Letteratura, Paċi, Fiżika, Psikoloġija u Ekonomija. F’għeluq il-mitt annivarsarju tal-għoti ta’ dawn il-premijiet, fi Stokkolma infetaħ mużew tal-Premju Nobel.

Il-Belt tal-Abba

Il-grupp Abba

Fil-bidu tas-snin sebgħin tas-sekli li għadda, erba’ żgħażagħ kienu jiltaqgħu f’daqxejn ta’ kamra fi Stokkolma biex jgħaddu ftit ħin idoqqu u jkantaw. Iż-żgħażagħ kienu  Agnetha Fältskog, Björn Ulvaeus, Benny Andersson u Anni-Frid Lyngstad. Dawn iffurmaw grupp u ħadu l-ewwel ittra ta’ isimhom biex iffurmaw isem il-grupp: Abba. Minn dik id-daqxejn ta’ kamra fi Stokkolma dan il-grupp sar popolari mal-erbat irjieħ tad-dinja u ħaġa tal-iskantament id-diski ta’ dan il-grupp iħobbuhom mhux biss dawk li fis-snin sebgħin kienu żgħażagħ imma kull ġenerazzjoni. Sal-lum id-diski tal-Abba għadhom popolari u ddoqqhom kemm iddoqqhom ma jdejquk qatt. Forsi d-dinja saret taf bihom l-aktar fl-1974 meta rrapreżentaw lill-Iżvezja fil-Eurovision bid-diska Waterloo. Dik is-sena dan il-grupp kien rebaħ dan il-festival. Illum fi Stokkolma nsibu mużew iddedikat lil dan il-grupp leġġendarju.

Mużewijiet u palazzi

Stokkolm hija belt b’ħafna bini sabiħ u interessanti, semmejt biss żewġ mużewijiet imma fil-belt wieħed jista’ jżur bosta aktar. Insemmi wieħed interessanti ħafna, il-Vasa Museum. Dan huwa bini li nbena apposta  biex jilqa’ fih vapur tal-injam li għal bosta snin kien mgħerreq taħt l-ilma bejn żewġ gżejjer li jsawru lil din il-belt. Hemm bosta palazzi li nbnew matul is-snin ta’ monarkija Żvediża. Bħala monarkija ma jistax jonqos li nsibu l-palazz irjali. Dan huwa r-residenza tar-Re Karlu XVI Gustavu, ir-Re tal-pajjiż li ilu fuq it-tron mill-1973.

Fuq kollox Stokkolma toffri toroq fejn wieħed jista’ jippassiġġa fit-tul, passiġġati maġenb l-ilma, passiġġati li jserrħulek il-menti, jirilassawk u jnessuk li tkun qiegħed f’waħda mill-aktar bliet attivi fl-Ewropa. Hemmhekk tabilħaqq tħossok li tkun dħalt f’belt tal-ħolm, tkun dħalt f’ħolma sabiħa li ma tkunx tixtieqha tintemm. Stokkolma, mhux ta’ b’xejn hawn min isejħilha il-Venezja tat-Tramuntana!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 27 ta' Ottubru 2018

Knisja taż-żgħażagħ

Fix-xahar ta’ Ottubru ta’ din is-sena qiegħed issir is-Sinodu taż-żgħażagħ bl-isem: Iż-Żgħrażagħ; il-fidi u d-dixxerniment vokazzjonali, imma f’dan iż-żmien fejn il-ġenerazzjoni żagħżugħa trid tromba biex forsi taraha l-knisja, x’sens jagħmel li jiltaqgħu l-isqfijiet mid-dinja kollha biex jiddiskutu din il-faxxa ta’ nies u s-sehem tagħhom fi ħdan il-Knisja universali?

Għalfejn sinodu?

Sinodu huwa istituzzjoni permanenti imwaqqfa mill-Papa Pawlu VI fil-15 ta’ Settembru 1965. Dan twaqqaf wara li l-membri tal-Konċilju Vatikan II wrew ix-xewqa li bejn il-Knisja kollha, mifruxa mal-erbat irjieħ tad-dinja jkun hemm għaqda u kordinazzjoni dejjiema u b’hekk jinħass aktar l-ispirtu li kull djoċesi hija parti integra mill-Knisja Kattolika li titmexxa mill-Papa. Fi kliem fqir nistgħu ngħidu li s-sinodu huwa l-għodda li jgħaqqad il-mexxejja tal-Knisja biex jiġu diskussi ċerti temi li jkunu jolqtu lid-dinja Kattolika.

Anke l-isem juri dak li llum insejħu l-Mission statment. Il-kelma “Sinodu” ġejja minn żewġ kelmiet Griegi, SYN li tfisser magħqudin flimkien u HODOS li tfisser mogħdija. Għalhekk Sinodu tfisser nimxu flimkien it-triq. U għaliex fl-aħħar mill-aħħar ikoll ninsabu mexjin fl-istess triq, ikun jaqbel li nimxuha flimkien u mhux kulħadd għal rasu.

Għax taż-Żgħażagħ?

Ikun żball kbir meta xi entità sserraħ rasha mill-membri tagħha u ma taħdimx biex issieħeb magħha membri ġodda għaliex iż-żmien jgħaddi minn fuq kollox u minn fuq kulħadd  u dawk li jifilħu jaħdmu llum għada joħorġu bil-pensjoni u dawk li llum qegħdin bil-pensjoni ma jdumux ma “jiġbru l-għodda” u tfittixhom u ma ssibhomx! U jekk ma jkunx hemm min jieħu post dawk li jaħdmu llum, għada din l-għaqda tispiċċa fix-xejn. Din hija x-xorti ta’ kull entità fosthom dik tal-Knisja Kattolika.

Għalhekk jeħtieġ li ż-żgħażagħ jiġu studjati sewwa għaliex huma jridu jkunu l-membri tal-Knisja ta’ għada u huma jridu jkunu l-mexxejja u dawk li jamministrawha. Ikollna nammettu li forsi għal xi snin warrabna din il-ħaġa minn fuq l-aġenda tagħna, imma rridu ngħidu wkoll li d-dinja ma tantx qed tgħin biex iż-żgħażagħ jersqu lejn il-Knisja kemm bħala entità kif ukoll bħala post. Il-komunikazzjoni saret virtwali u mhux aktar reali. Illum iż-żgħażagħ jiltaqgħu fuq il-mezzi tal-media u mhux aktar il-Youth Centre, l-Azzjoni Kattolika, il-Museum jew il-Legion. Sa ftit snin ilu dawn il-postijiet kienu numerużi fl-ibliet u l-irħula tagħna; illum ftit li xejn għadna nisimgħu bihom għaliex iż-żgħażagħ minbarra li huma mgħobbijin bl-istudju, saru jiltaqgħu bejniethom b’mod virtwali permess ta’ media soċjali, permezz tat-teknoloġija moderna. Dan il-progress ġab miegħu ukoll prezz li jrid jitħallas u nemmen li qegħdin inħallsuh sewwa anke bi prezz għoli ħafna!

L-Isqof Fisher

L-Isqof ta’ Sydney

L-Isqof Anthony Fisher ta’ Sydney l-Awstralja f’dan is-sinodu talab skuża liż-żgħażagħ fejn din naqqsithom. Biex ngħidu d-dritt il-Knisja għandha mnejn naqset lil bosta bnedmin mhux liż-żgħażagħ biss. Il-Knisja tista’ tonqos lil xi wħud għaliex hija ffurmata mill-bnedmin u mhux minn Anġli u għalhekk isir in-nuqqas għax kull bniedem huwa suġġett għall-iżball. Fost oħrajn dan l-isqof Dumnikan qal li l-liturġija li la hi sabiħa u lanqas tilqgħek – fi kliemu stess: “unbeautiful or unwelcoming liturgies” tbiegħed liż-żgħażagħ mill-Knisja. Nemmen li għandu raġun. Il-liturġija f’xi parroċċi, anke f’pajjiżna, saret go as you please, imma dan huwa żball kbir għax il-liturġija hija lingaġġ ta’ qima u mhux xi ħaġa li nagħmilha kif jgħidli moħħi.

Is-sinodu qed jitratta din il-faxxa ta’ nies għax jaf li l-Knisja hija taż-żgħażagħ għax għada pitgħada huma jridu jiedu t-tmun tagħha f’idejhom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'Il-Mument - 21 ta' Ottubru 2018

Ferrovija

Wieħed mill-aktar mezzi tat-trasport użat kuljum fid-dinja huwa dak tat-tren, jew ferrovija kif insejħulha ħafna drabi aħna l-Maltin. F’pajjiżna ma jeżistix dan il-mezz ta’ trasport iżda billi llum is-safar għalina sar xi ħaġa komuni ħafna, drajna aħna wkoll nużaw il-ferroviji meta nkunu msiefrin.

Storja

Raddet ir-roti

L-istorja ta’ dan il-mezz hija twila ħafna għaliex il-bniedem dejjem fittex li jtejjeb il-qagħda tiegħu u biex seta’ jwettaq dan dejjem ħaseb biex isib kif jista’ jġorr u kif jista’ jinġarr jekk ikun sejjer fit-tul. F’pajjiżna għandna għadd ta’ radet li ħadd ma naf sewwasew għalxiex kienu jservu. Ħafna jsejħulhom curt ruts jew cart tracks għax forsi ma jafux bil-kelma Maltija “radet” li hija plural ta’ “radda” li tfisser ħofra twila dritta, bħal dik li jagħmel il-moħriet fil-ħamrija. Żgur li dawn ma kellhomx l-użu li għandhom il-linji tal-ferrovija llum imma għal xi ħaġa kienu jservu u billi huma dritti bħal-linji tal-ferrovija bosta jaħsbu li kienu jservu biex fihom jitmexxa xi tip ta’ karru. Allura nistgħu ngħidu li dak li kien jitmexxa f’dawn ir-radet kien l-antenat tal-ferrovija.

Il-minjieri sabu mezz biex il-faħam li jinħareġ minnhom jibda jinġarr b’mod aktar effiċjenti. Bdew isiru linji li fuqhom jinġibdu għadd ta’ karretti mwaħħlin ma’ xulxin. Dawn il-karretti kienu jinġibdu minn numru ta’ żwiemel. Kemm il-linji kif ukoll il-krieret kienu jkunu tal-injam. Sar-revoluzzjoni industrijali il-linji kienu jkunu tal-injam, iżda din ir-revoluzzjoni kabbret ukoll l-użu ta’ dan il-mezz komdu u għalhekk bdew isiru tal-ħadid għaliex ovvvjament il-ħadid jiflaħ aktar mill-injam.

Il-magna li taħdem bl-istim li kienet ivvintata fit-tieni nofs tas-seklu XVIII bdiet tintuża wkoll biex iddawwar il-magni tal-ferroviji u b’hekk sa ħamisn sena wara l-ferrovija saret aktar popolari għax kienet introdotta wkoll bħala mezz ta’ trasport għall-pubbliku kollu. Il-progress issibu f’kollox u kullimkien u l-ferrovija li taħdem bil-faħam u l-istim u aktar tard bid-diesel, illum kważi għebet għax il-ferroviji moderni jaħdmu bid-dawl elettriku. Iżda mhux kollha, għad hawn xi ferroviji li jaħdmu bid-diesel u għad hawn xi linji li ma għandhomx aċċess għall-ferroviji li jaħdmu bid-dawl allura minn fuqhom jistgħu jgħaddu biss dawk l-oħrajn biss.

F’Malta

L-istazzjon ta' Birkirkara

Minkejja li llum ma nsibux dan il-mezz f’pajjiżna, tajjeb ngħidu li kien hemm żmien fejn anke Malta kellha l-ferrovija tagħha. Din kienet tgħaqqad il-Belt Valletta mal-belt il-qadima tal-Imdina. Kienet linja waħda li titlaq mill-Belt taħt Putirjal u tasal sa taħt l-Imdina b’waqfiet f’għadd ta’ rħula matul it-triq. Il-Maltin kienu jsibu lill-ferrovija bħala “Il-vapur tal-art” u kien hemm min isejħilha wkoll “iż-żiemel tal-ħadid”, żewġ mezzi ta’ trasport li missirijietna kienu familajri magħhom (il-vapur u ż-żiemel). Il-ferrovija ta’ Malta bdiet taħdem fl-1883 u temmet is-servizz tagħha fl-1931. Ftit snin mhux ħażin, iżda llum fadlilna xi tifkiriet ta’ dan it-trasport. L-aktar fdalijiet insibuhom fl-istazzjon ta’ Birkirkara u f’tal-Ħamrun fejn fit-tnejn li huma għadna naraw it-tined tal-istazzjon. Fl-istazzjon ta’ Birkirkara hemm wieħed mill-vaguni li kienu jġorru n-nies. Quddiem l-istazzjon tal-Ħamrun naraw siġra li fiha hemm xi linji tal-ħadid tal-ferrivija. Dawn meta spiċċa s-servizz tpoġġew mas-siġra biex tinżamm dritta u llum saru ħaġa waħda magħha. Vjaġġ minn taħt l-Imdina sal-Belt kien jieħu bejn wieħed ieħor 35 minuta. Illum tkun ixxurtajt jekk bil-karozza tiegħek jirnexxielek tagħmel dan il-vjaġġ f’ħin daqshekk qasir!

L-interess fil-Vapur tal-art ta’ Malta mhux żgħir tant li nfetaħ mużew privat f’Ħ’Attard li fih għadd ta’ rittatti u tifkiriet oħra ta’ dan il-mezz ta’ trasport li darba kien jinstab f’pajjiżna.

Veoloċità baxxa u qawwija

Il-ferroviji jintużaw ħafna mill-Ewropej għaliex huma mezz ta’ trasport komdu u relattivament irħis, għalkemm illum bil-linji tal-ajru Low Cost sabu rivali qawwi. L-isfortuna ta’ tren reġġjonali huwa d-dewmien minħabba l-ħafna waqfien fi stazzjonijiet. Wara kollox aħna mdorrijja b’tal-linja jieqfu kull minuta u nofs! L-istess, ċerti ferroviji li jservu bliet jew irħula biex jgħaqqduhom flimkien. Dawn it-trenijiet fl-Italja jissejħu Regionali. Jekk tirkeb xi waħda minnhom aqla’ l-arloġġ minn idek u l-ħin insieh. Darba kelli vjaġġ fuq waħda minn dawn il-ferroviji, minn Bolzano sa Bologna. Kif wasalna leħen ta’ tfajla ħabbrilna “Fine Corsa” u passiġġier minna qal “din kienet kollox barra korsa!”

Illum billi l-ħin jiswa ħafna flus insibu ferroviji ta’ veloċita qawwija, dawk li t-Taljani jsejħulhom TAV; Treni Alta Velocità u l-Franċiżi TGV;  Train à Grande Vitesse. Dawn ilaħħqu veloċità sa 300 kilometru fis-siegħa njew aktar u għalhekk saru popolari ħafna mal-passiġġieri għax meta tivjaġġa bil-ferrovija mhux bħal meta tivjaġġa bl-ajru, ma għandekx għalfejn tmur sagħtejn qabel l-ajruport. Fil-ferrovija il-bagalji tiegħek tieħu ħsiebhom inti, ittellagħhom inti u tpoġġihom f’posthom inti stess. Dan kollu jifranka l-ħin.

Min jaf jekk f’pajjiżna għadx naraw il-ferrovija xi darba. Min jaf jekk din tkunx soluzzjoni għat-traffiku li ghandna? Min jaf jekk tkunx soluzzjoni biex innaqqsu t-tinġiż li hawn fl-arja ta’ pajjiżna?

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  20 ta' Ottubru 2018

Rużarju

Ix-xahar ta’ Ottubru huwa magħruf ma’ ħafna bħala x-xahar tar-Rużarju. Nhar is-7 ta’ dan ix-xahar niċċelebraw il-festa tal-Madonna tar-Rużarju. Forsi tajjeb inkunu nafu xi ħaġa dwar din it-talba kif ukoll dwar din il-festa.

Lazzaro Pisani - Madonna tar-Rużarju
Knisja Arċipretatli Ħaż-Żebbuġ

Jingħad li fil-bidu tas-sekli XIII wieħed saċerdot Spanjol bl-isem ta’ Duminku kien jinsab Prouille fi Franza. Dan kellu dehra mingħand il-Madonna li tatu t-talba tar-Rużarju. Illum dak is-saċerdot huma magħruf bħala San Duminku li waqqaf l-Ordni tal-Predikaturi, Ordni li sal-lum, aktar minn 800 sena wara għadu jxerred id-devozzjoni lejn din it-talba Marjana. Forsi ftit huma dawk li jafu fejn jinsab dan ir-raħal. Dan jinsab qrib il-Belġju, raħal li llum fih ftit aktar minn tliet mitt ruħ, raħal ċkejken illum aħseb u ara fi żmien San Duminku! Madanakollu kien f’dan ir-raħal ċkejken li nbdiet it-talba tar-Rużarju.

Il-festa tal-Madonna tar-Rużarju indirettament hija wkoll marbuta mal-Ordni mwaqqaf minn San Duminku. Wara li l-Insara rebħu l-battalja ta’ Lepanto li seħħet fis-7 ta’ Ottubru 1571 u l-qawwiet Torok ċedew l-armi, dak il-jum kien iddikkjarat bħala l-festa tal-Madonna tar-Rebħa. Il-papa ta’ dak iż-żmien inzerta kien membru tal-Ordni tal-Predikaturi, Piju V, li ftit snin qabel, wara l-Assedju l-Kbir ta’ pajjiżna, fl-1565, kien għen bil-kbir għall-bini tal-Belt Valletta. Dan il-papa kien talab lill-Insara kollha biex dakinhar tal-battalja ta’ Lepanto jgħidu r-Rużarju bil-qalb sabiex tintrebaħ din il-battalja li seta’ jkollha effett ikrah fuq l-Ewropa kemm-il darba tintilef. Ma damitx wisq li l-festa tal-Madonna tar-Rebħa għaliex inbidlilha l-isem u bdiet tissejjaħ il-Madonna tar-Rużarju għax ħafna attribwew din ir-rebħa għar-Rużarju li ntqal mill-Insara kollha dakinhar.

La għidna fejn jinsab Prouille tajjeb ngħidu wkoll fejn insibu Lepanto. Illum Lepanto ma għadux jismu hekk imma jġib l-isem ta’ Nafpaktos. Huwa port fil-Punent tal-Greċja li għandu madwar għoxrin elf abitant. Illum ma għadx għadnu l-importanza li kellu snin ilu u aktar sar attrazzjoni turistika minħabba l-fdalijiet li fih milli port ta’ attività marittima.

F’Malta id-devozzjoni lejn il-Madonna tar-Rużarju hija mifruxa fil-parroċċi kollha u nistgħu ngħidu li kważi f’kull parroċċa ssir il-festa ta’ din il-Madonna taħt dan it-titlu. Bosta knejjes għandhom ukoll artal iddedikat lilha, ħafna drabi f’xi kappellun. Dan il-fatt juri l-antikità tad-devozzjoni għaliex l-artali laterali tan-navi ħafna drabi jkunu nbnew wara l-kappelluni fil-knejjes antiki tagħna. Barra minn hekk għandna bosta fratellanzi tal-Madonna tar-Rużarju. Illum li l-fratellanzi nistgħu ngħidu tilfu l-iskop li għalih twaqqfu, madanakollu xorta għadek ssib membri fihom li jistinkaw biex kull sena jagħmlu festa xierqa lill-patruna tal-fratellanza tagħhom.

Devozzjoni partikolari lejn din il-Madonna nibtet qrib Napli, sewwasew Pompei. Il-festa tal-Madonna ta’ Pompei tiġi ċċelebrata fit-8 ta’ Mejju imma hija wkoll il-Madonna tar-Rużarju. U biex inkunu qed ngħidu kollox anke l-Madonna ta’ Fatima hija magħrufa bħala l-Madonna tar-Rużarju ta’ Fatima u l-festa tagħha niċċelebrawha fit-13 ta’ Mejju.

Din id-devozzjoni ma hijex xi waħda moderna imma għandha ’l fuq minn 450 sena. F’pajjiża hija qawwija u għalhekk insibu bosta kwadri ta’ artisti, kemm lokali kif ukoll barranin kif ukoll statwi tal-Madonna taħt dan it-titlu. L-ewwel statwa tal-Madonna tar-Rużarju f’Malta saret minn Melchiorre Gafà u waslet Malta fl-1661 billi l-artist ħadimha Ruma. Din tinsab fil-knisja tad-Dumnikani tar-Rabat. Fuqha saru bosta statwi oħrajn tal-Madonna tar-Rużarju, u mhux biss!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'Il-Mument - 14 ta' Ottubru 2018

Il-Barrakka ta’ Isfel

Meta nsemmu l-barrakka u l-Belt Valletta bla ma rridu aktarx li f’moħħna nimmaġinaw dak il-ġnien sabiħ li hemm iħares fuq il-port il-Kbir donnu gallarija li d-daħla tiegħu tinsab ftit bogħod mill- berġa ta’ Kastilja u ninsew li f’din l-istess belt għandna  ġnien ieħor li jissejjaħ barrakka minkejja li ma huwiex kbir jew ċentrali daqs dak li jissejjaħ Barrakka ta’ fuq.

Jekk tkun għaddej minn fejn id-daħla tal-Barrakka ta’ Isfel bla ma tkun taf li hemm dan il-ġnien għandek mnejn tibqa’ għaddej bla ma titħajjar tidħol għax  biex ngħidu d-dritt id-daħla hija xi ftit jew wisq moħbija mit-triq jekk tkun tiela’ min-naħa ta’ Dar il-Mediterran. Jekk tkun nieżel minn fejn is-sur ta’ Santa Barbara iktar wieħed jista’ jinduna bil-kanċell li jdaħħlek f’dan il-ġnien.

Skiet u dell

Ħaġa li tolqtok hekk kif tidħol f’dan il-ġnien huwa s-skiet li fih kif ukoll il-ħafna dell li wieħed isib minħabba l-għadd ta’ siġar għoljin li fiha l-Barrakka. Dan il-post jista’ jkun ideali għal waqfa ta’ mistrieħ għad-dell u l-kwiet anke fix-xhur jaħarqu tas-sajf. Wieħed isib għadd ta’ bankijiet fejn jista’ jpoġġi bilqegħda u jgawdi veduta mill-isbaħ tad-daħla tal-Port il-Kbir u tas-swar tal-Kottonera. Il-passaġġi tal-ġnien huma msebbħa bi xtieli u fjuri li flimkien mas-skiet u d-dell jagħmlu oasi ta’ paċi, daqxejn ta’ ġenna tal-art!

Monumenti

Alexander Ball

Bla ma trid meta tkun fil-barrakka ta’ isfel tilmaħ bini fuq stil Grieg. Dan il-bini li jiddomina lil dan il-post huwa monument f’ġieħ Sir Alexander John Ball. Quddiem dan il-monument, bejn wieħed u ieħor fin-nofs tal-ġnien, hemm funtana tonda li tkompli ssebbaħ u tati l-ħajja lil dan il-ġnien, imma xejn ma huwa aktar imponenti mill-mafkar ta’ Ball. Għalfejn?

Alexander Ball huwa figura importanti fl-istorja ta’ Malta u għalhekk kien jixraq li jinbnielu mafkar biex nibqgħu niftakru fih. Huwa twieled fl-1757 ġewwa Ebworth Park, Sheepscombe, Gloucestershire. Daħal man-Navy fejn mexa ħafna ’l quddiem u laħaq anke kmandant u aktar tard kaptan. Xogħlu laqqgħu ma’ Lord Nelson u b’hekk dawn iż-żewġ  persuni kbar fl-istorja saru wkoll ħbieb. Huwa żar Malta l-ewwel darba fit-12 ta’ Ottubru 1798 meta l-Franżiċi kienu ilhom Malta madwar ħames xhur. Mill-ewwel il-Maltin raw fih persuna li tista’ tkun ta’ għajnuna kbira lejn pajjiżna. Jingħad li dan Ball irċieva ittra mingġand Ċensu Borg, Brared, fejn kien mitlub li l-gżejjer Maltin jgħaddu f’idejn il-Kuruna Brittanika bħala tmexxija wara li jitkeċċew il-Franċiżi. Hemm min jgħid li bosta Maltin kienu qed jibżgħu li jerġgħu jiġu lura lejn Malta il-Kavallieri ta’ San Ġwann.

Fid-9 ta’ Frar 1799, waqt l-imblokk tal-Franċiżi, huwa nħatar Kummissarju Ċivili ta’ Malta, kariga li dam jokkupa għal sentejn sakemm Malta għaddiet f’idejn l-Ingliżi. Ball miet f’Malta sewwsew fil-Palazz ta’ San Anton nhar il-25 ta’ Ottubru 1809. Huwa ndifen fil-Forti Sant Iermu fil-Belt Valletta. Sena wara mewtu inbena dan il-momument neoklassiku fil-Barrakka ta’ Isfel bħala xhieda tal-imħabba li l-poplu Malti kellu lejn dan il-bniedem kbir. Illum ftit huma dawk li jafu min kien dan Alexander Ball u wisq inqas jafu li għandu monument f’dan il-ġnien.

Minn fuq is-swar

Il-monument ta' Ball

Meta tkun f’dan il-ġnien minbarra dak li hemm fih, tkun tista’ tgawdi wkoll dehriet mill-isbaħ. Minn fuq is-swar li jservu bħala l-ħajt tal-ġnien tista’ tara veduta mill-isbaħ tal-port il-kbir, tas-swar tat-tliet ibliet, Il-Birgu, Bormla u l-Isla, il-gardjola, il-forti Sant Anġlu kif ukoll l-attività marittima li l-Port il-Kbir huwa mimli biha. Il-pixkerija li llum ma għadiex taqdi x-xogħol li kienet tagħmel għal bosta snin. Vapuri tal-kummerċ, vapuri li jġorru eluf ta’ turisti li jżuru Malta għal ġurnata, dgħajjes ta’ Maltin dilettanti tal-baħar u laneċ bit-turisti jiddominaw ix-xena meraviljuża li wieħed jara min dan il-ġnien.  Id-daħla tal-Port il-Kbir, il-pont li llum reġa’ qiegħed jgħaqqad il-break water u l-monument tal-qanpiena li tfakkar l-assedji ta’ Malta. Dan huwa wkoll monument ieħor li minkejja li ma jinstabx fil-Barrakka ta’ Isfel, xorta waħda jidher sewwa minnha. Il-qanpiena li fih dan il-monument tiżen 10 tunnellati. Il-monument kien inawgurat mir-Reġina Eliżabetta II fid-29 ta’ Mejju 1992 f’għeluq il-ħamsin sena mill-għoti tal-George Cross lill-gżejjer Maltin. Iżda l-ħsieb wara dan il-monument ma huwiex li jfakkar biss il-vittmi tat-tieni gwerra iżda anke lil dawk tal- Assedju l-Kbir tal-1565. Propju dan il-post, kemm fl-Assedju l-Kbir kif ukoll matul il-gwerra, kien wieħed strateġiku għax jgħasses id-daħla tal-Port il-kbir, l-aktar port importanti tal-pajjiż.

Ċkejken veru l-ġnien tal-Barrakka ta’ Isfel imma jirrakkonta parti mill-istorja ta’ pajjiżna. Ta’ min iżuru meta jkun il-Belt u jkollu ftit ħin!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 13 ta' Ottubru 2018

Il-fqajjar ta’ Assisi

San Franġisk ta' Emvin Cremona (Parroċċa S. Ġorġ Qormi)

Ix-xahar ta’ Ottubru jagħtina t-tifkira ta’ xi wħud mill-aktar qaddisin magħrufin u maħbubin. Fl-4 ta’ dan ix-xahar niċċelebraw wieħed mill-aktar qaddisin li l-kult tiegħu insibuh mifrux mal-erbat irjieħ tad-dinja. Qiegħed nirreferi għal San Franġisk ta’ Assisi, il-qaddis li twieled fil-ġid u l-għana imma ħalla  kollox u ħaddan il-faqar.

X’faqar

Illum il-ġurnata l-faqar nitkellmu dwaru imma ftit li xejn nafu x’inhu jekk ma nkunux direttament fih għaliex il-ħajja mgħaġġla li qegħdin ngħixu lanqas tħallilna ħin naħsbu f’ħaddieħor. Allura jekk il-proxxmu tiegħi jkun qed ibati l-faqar għandi mnejn ngħaddi minn ħdejh kuljum u lanqas ninduna bl-istat li jkun fih. L-importanti li jiena ninsab għaddej tajjeb!

Franġisku ta’ Assisi jissejjaħ “fqajjar” imma liema faqar ħaddan? Il-faqar li għex fih San Franġisk ma kienx il-miżerja li ħafna jaħsbu imma kien dak Evanġeliku, li jfisser li tħobb lil Alla aktar minn kollox u ma tkunx marbut mal-ħwejjeġ tad-dinja b’mod li dawn isiru allat għalik. Sfortunatament illum sar għandna ħafna allat foloz, l-alla flus, l-alla fama, l-alla divertiment, l-alla moda, l-alla xiri bla rażan, l-alla libertà f’kollox u nistgħu nibqgħu sejrin. Il-fqajjar ta’ Assisi Alla wieħed kellu u ftaqar għaliH billi ħabbu aktar mill-ħwejjeġ l-oħra li kellu. Naħseb li din il-ħaġa ta’ min jirrifletti fuqha u nsiru nafu sewwa d-differenza bejn faqar u miżerja!

Sehem Franġisku

Li San Franġisk kien ta’ għajnuna kbira lill-Knisja ta’ Kristu hija ħaġa magħrufa sewwa u ma hemmx għalfejn wieħed jitkellem fuqha għaliex l-istiorja ta’ dan il-qaddis jafha kważi kulħadd. Jekk hawn min ma jafhiex nissuġġerilu jara l-film “Brother sun sister moon” jew dak ta’ Raul Bova “Francesco” u jsir jafha u jara kemm hi ħelwa ħajjet Franġisku. Imma San Franġisk ħalla wkoll wirt li jmur lil hinn mil-fidi u l-Knisja.

Sa żmien Franġisku ta’ Assisi, ġemgħa ta’ rġiel jew nisa li kienu jiddeċiedu li jgħixu flimkien għall-glorja ta’ Alla kienu jiffurmaw monasteru u jgħixu f’ħajja ta’ klawsura. Kienu jissejħu monaċi, jew bil-Malti rħieb; kelma li ftit li xejn għadna nużawha billi Malta ma għandniex monaċi maskili u dawk femminili jissejħu sorijiet tal-klawsura. Bit-twaqqif tal-Ordni ta’ Franġisku u l-Ordni tal-kontemporanju tiegħu Duminku ta’ Gużman, bdew jitwaqqfu l-kunventi. Id-differenza ma hijiex biss fl-isem imma anke fil-mod ta’ ħajja li wieħed jgħix fihom. Monasteru ġejja mill-kelmiet “mono stare”: wieħed jgħix waħdu, maqtugħ mill-oħrajn kemm jista’ jkun. Kunvent ġejja mill-kelmiet “con vivere”: ngħixu fimkien. Sa żmien dawn il-qaddisin il-membru tal-komunità kien jissejjaħ monaku, jew bil-Malti raħeb; fl-ordnijiet ta’ Franġisku u Duminku bdew jissejħu Fratelli, li biż-żmien bdejna nsejħulhom frajiet.

Ħaġa oħra li ta’ min isemmi hija li San Franġisk huwa ewlieni fil-kitba tal-ilsien Taljan. Sa żmienu kulħadd kien jikteb bi djaletti differetni imma l-kantiku tiegħu li jissejaħ “L-għanja tal-Ħolqien” inkiteb bi kliem li jqarreb ħafna lit-Taljan. Fit-tagħlim tal-lingwistika Taljana dan il-kantiku huwa meqjus bħala l-ewwel ktiba bit-Taljan. Jekk wieħed jaqra din il-poeżija fl-oriġinal tagħha ma jsibiex diffiċli biex jifhimha sewwa, ovvjament jekk ikun jaf bit-Taljan. U din inkitbet għall-ħabta tal-1226, is-sena li fiha miet dan il-qaddis famuż.

Dawn huma ftit ħsibijiet dwar din il-figura kbira fil-Knisja li ħalliet il-marka tagħha anke ’l barra mill-ambitu ekleżjali.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' Il-Mument - 7 ta' Ottubru 2018

Il-Gżejjer Eolie

Lil hinn mill-kosta tan-naħa ta’ fuq ta’ Sqallija nsibu numru ta’ ġżejjer li flimkien jissejħu l-Gżejjer Eolie jew hemm min isejħilhom Lipari. Dawn il-gżejjer huma art vulkanika li jagħmlu parti mill-provinċja ta’ Messina. Dan l-arċipelagu, li fih seba’ gżejjer żgħar, kull ma jmur qiegħed isir attrazzjoni turistika fil-Baħar Tirren u ta’ kull sena, jew aħjar ta’ kull sajf, għax fix-xitwa mhux daqstant faċli żżurhom, imorru fihom aktar minn nofs miljun turist. Tajjeb inkunu nafu xi ħaġa dwarhom, min jaf forsi għas-sena d-dieħla? Wara kollox dawn huma gzejjer qrib ħafna ta’ pajjiżna!

Storja

Il-preżenza tal-bniedem fuq dawn il-gżejjer hija antika ħafna u nistgħu ngħidu li sa miż-żmien Neolitiku il-bniedem kien diġà medd riġlejh fuqhom. Mela qegħdin ngħidu li l-istorja ta’ dawn il-blatiet tmur lura bejn il-5,000 u l-4,000 sena qabel Kristu. Billi dawn il-ġżejjer huma vulkani, il-lava tagħhom kienet minn dejjem imfittxija għall-użu tal-bniedem. Forsi hawn min jistaqsi din it-tip ta’ ġebla għalfejn kienet tintuża. Din kienet tintuża mill-bniedem neolitiku biex jagħmel il-ponot tal-vleġeġ li bihom kien jikkaċċja l-annimali jew biex jiddefendi lilu nnifsu.

Fi żmien ir-Rumani dawn il-gżejjer kienu punt fejn jingħaqdu l-Etruski, il-Griegi u l-Feniċi. Madwar żewġ sekli u nofs wara Kristu dawn il-ġżejjer għaddew minn taħt il-Kartaġinżi għal taħt it-tmexxija ta’ Ruma. Minnhom beda jkun esportat il-melħ u l-inbid. Il-ftit nies li kienu jgħixu fuq dawn i-gżejjer kienu jgħadduha tajjeb għax kemm il-melħ kif ukoll l-inbid kienu prodotti imfittxijin sewwa fost il-poplu tal-Imperu u billi  mill-baħar mhux neqsin u l-art vulkanika hija fertili ħafna, dawn il-prodotti kienu abbundanti.

Meta l-għarab bdew jassaltjaw ftit ftit lill-Ewropa, dawn il-gżejjer waqgħu f’idejhom. Fis-sekli ta’ wara dan l-arċipelagu ra fih mexxejja Spanjoli u biż-żmien imtlew b’residenti Sqallin u Taljani.

Isem

Interessanti kif dan l-arċipelagu ħa dan l-isem. Hemm leġġenda li tgħid li l-alla Grieg Eolo, l-alla li jikmanda l-irjieħ, kien jgħix fuq il-gżira ta’ Lipari u minn fuqha kien ibassar it-temp billi joqgħod iħares lejn il-forma tad-duħħan li kien joħroġ mill-vulkan Stomboli. Bis-saħħa tat-tbassir tiegħu s-sajjieda tal-gżira, ili ma kinux ftit, kienu jkunu jistgħu jkunu jafu meta għandhom joħorġu għas-sajd u meta għandhom jibqgħu d-dar. Grazzi għal din il-ħaġa dan l-alla sar maħbub ferm mal-poplu tant li semma l-ġżejjer tiegħu għalih. Din hija sempliċi leġġenda, l-oriġini tal-isem huwa mitluf fl-istorja twila li għandhom dan il-gżejjer.

Liema huma

Bix-xieraq li nsemmu l-gżejjer kollha b’isimhom għax sa issa semmejna biss l-isem tal-grupp sħiħ.

Lipari

L-akbar gżira minnhon hija dik li ġġib l-isem ta’ Lipari. Fil-bidu għidt li hemm min isejjaħ dan l-arċipelagu Lipari, sewwasew bħal Malta, l-arċipelagu Malti ma huwiex biss il-gżira ta’ Malta imma fih lil Għawdex, lil Kemmuna u għadd ta’ gżejjer oħrajn; l-istess Lipari. Din fiha 37 kilometru kwadru u fuqha jgħixu madwar ħdax-il elf abitant. Ir-raħal prinċiali fuq il-gżira jġib l-istess isem tagħha: Lipari.

It-tieni l-akbar gżira hija Salina. Isem il-gżira bla dubju ttieħed mill-melħ li kienet tipproduċi. Fiha kważi 27 kilometru kwadru. Din il-ġżira fiha ħafna għejjun ta’ ilma u għalhekk minn dejjem kien jitkabbar fiha ammot ta’ għeneb għall-inbid. Illum joqgħodu fuqha madwar elfejn u tliet mitt ruħ.

Vulcano hija l-eqreb gżira lejn Sqallija minnhom kollha. Fiha 20 kilometru kwadru u jgħixu fiha ftit aktar minn seba’ mitt ruħ. Isem il-gżira jurina li fuqha hemm vulkan.

Stromboli hija l-gżira l-aktar imbegħda minn Sqallija. Fuqha nsibu wkoll vulkan attiv. Id-daqs tagħha huwa ta’ 12-il kilometru kwadru. Hemm madwar erba’ mitt ruħ jgħixu fiha. Ma’ din il-gżira insibu blata bl-isem ta’ Strombolicchio li xi wħud iqisuha bħala gżira oħra. Filicudi hija l-ħames l-akbar ġżira u fiha madwar 9 kilometri kwadri. Residenti fuqha nsibu ftit aktar minn mitejn. Il-gżira l-oħra hija Alicudi u fiha ftit aktar minn  5 kilmetri kwadri. Fiha madwar mitt resident. L-iżgħar gżira minn dan l-arċipelagu hija Panarea b’daqs ta’ tliet kilmetri u nofs kwadri. Madwar mitejn u ħamsin ruħ jgħixu fuq din i-gżira li magħha hemm il-gżejjer ċkejknin ta’ Basiluzzo, Dattilo u Lisca Bianca.

Dawn huma l-gżejjer Eolie.

Salina

Biex tasal

Fuq l-ebda gżira minn dan ma jeżiti ajruport għalhekk wieħed irid jasal għalihom permezz tal-baħar.  Jeżiti post fejn jista’ jinżel helicopter, imma ajruplan le. Wieħed jista’ jasal bl-Alascafi li jitiqu minn Messina, min Palermo kif ukoll minn Napli. Il-helicopter jaħdem mill-ajruporti ta’ Paermo, Catania, Reggio Calabria u Lamezia Terme. Ovvjament l-aħjar ħaġa kieku wieħed jasal għalihom b’yacht, imma mhux kulħadd għandu aċċess għal wieħed!

Fis-sena 2000 il-UNESCO ddikkjart lil dawn il-gżejjer bħala patrimonju tal-umanità, U tassew huma patrimonju għax huma ġenna fuq l-art, ġenna biex ngħidu hekk  tefgħa ta’ ġebla bogħod minn artna!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 6 ta' Ottubru 2018