Omografi

Kull ilsien li jeżisti fid-dinja huwa mibni minn numru ta’ kliem li jinftiehem minn dak il-grupp ta’ persuni li jkunu jitkellmu dak l-ilsien. Aktar ma jkun kbir il-grupp li jitkellmu dak l-ilsien, aktar tkun kbira l-għażla tal-kliem li jkun hemm fih. Għalhekk l-Ingliż huwa ilsien għani għax huwa mitkellem minn bosta miljuni, filwaqt li l-Malti huwa ifqar fil-kliem minħabba n-numru żgħir ta’ dawk li jitkellmuh. Minkejja li ilsiem ikun għani, xorta insibu kliem li jkollu aktar minn tifsira waħda minkejja li jkun jinkiteb l-istess. Dawn il-kliem jissejħu ‘omografi’, li kelma ġejja mill-Grieg omògraphos, li tfisser l-istess sinjali ta’ kitba, l-stess grafika.

Fl-ilsna li nafu

Aħna l-Maltin kważi kollha nitkellmu tliet ilsna, l-aktar il-Malti, l-Ingliż u t-Taljan. Ejjew inħallu barra l-mod kif nitkellmuhom għax jekk nieqfu fuq dan is-suġġett ma nispiċċaw qatt. F’ dawn l-ilsna insibu omografi li jistgħu jħawduna jekk ma nkunux nafu sewwa dak l-ilsien. It-Taljani kienu jagħmlu differenza fil-kitba tal-kelma billi jużaw l-aċċenti. Illum ħadd aktar ma jikteb l-aċċenti fuq il-kliem u hekk sirna nsibu principi, it-tfal subien tar-re, u principi, dawk ir-regoli li nimxi magħhom, miktubin l-istess. Fis-sew dawn għandhom jinkitbu prìncipi meta nkunu qegħdin insemmu lill-ulied ir-re u princìpi meta nsemmu r-regoli. It-Taljani ma għadhomx jużaw aċċenti meta jiktbu imma meta jitkellmu ma jlissnux iż-żewġ kelmiet l-istess. Kliem ieħor li nsibu miktub l-istess huwa viola, li jista’ jkun lewn jew inkella l-azzjoni ta’ bniedem li kiser il-liġi, mill-verb violare, botta li tista’ tkun bettija tal-inbid jew kelma li ngħid biex niġbed saqajn xi ħadd.

Fl-ingliż insibu omografi wkoll li għandna mnejn naqrawhom spiss bla ma nagħtu każ li għandhom aktar minn tifsira waħda. Per eżempju l-kelma lead tista’ tfisser l-azzjoni ta’ min imexxi jew inkella ċomb. Billi fl-Ingliż il-verb ma joqgħodx mingħajr is-suġġett, allura dlonk nintebħu għal xiex ikun qiegħed jirreferi l-kittieb. Omografi Ingliżi oħra huma: tear, li tista’ tfisser iċċarrat jew demgħa, row li tista’ tfisser qadfa jew ringiela u wind, li tista’ tfisser tagħti l-ħabel lill-arloġġ jew inkella riħ. Minkejja li dan il-kliem jinkiteb l-istess, mhux bilfors li jinħass l-istess u għalhekk wieħed irid jitħarreġ sewwa biex jippronunzja Ingliż tajjeb. Dawn huma biss ftit eżempji mill-bosta omografiċi li nsibu fl-Inġliż. F’ dan l-ilsien insibu wkoll kliem omofoni, li jinkiteb differenti imma jinħass l-istess. Fost l-aktar li jgerfxuna insibu weather, it-temp, u whether, jekk u accept, naċċetta u except li tfisser minbarra.

It-Tromba

Fil-Malti wkoll insibu omografi u billi l-ilsien tagħna huwa wieħed b’ numru ta’ kliem inqas mill-ilsna li semmejna aktar il fuq, xi kelma jista’ jkollha mhux żewġ tifsiriet imma tlieta jew erbgħa jew aktar ukoll. Ħafna minna jiftakruha l-poeżija ta’ Carmel G. Cauchi bl-isem ‘It-Tromba’ li kellna fil-ktieb ‘Id-Denfil’ fil-primarja. F’ din il-poeżija ħelwa, il-poeta jgħidilna li tromba tista’ tkun il-kamra tal-bejt fejn jispiċċa t-taraġ, jew parti mill-ispiritiera li konna nsibu fil-kċejjen tan-nanniet. Tromba tista’ tkun ukoll l-imnieħer tal-iljunfant, jew il-parti ta’ żarbun goff li nilbsu fix-xita. Tista’ tkun ukoll strument mużikali jew inkella kurrent qawwi ta’ riħ li jagħmel ħafna ħsara. Tromba hija wkoll strument li bih tara qrib dak li jkun bogħod. Cauchi jagħtina seba’ tifsiriet ta’ kelma li tinkiteb l-istess. Ma nafx jekk hawnx kelma oħra la fil-Malti u lanqas  f’ xi lsien ieħor li għandha daqstant tifsiriet differenti. Naseb li t-tromba Maltija għandha r-rekord dinji tal-omografija.

Fil-Malti insibu wkoll xi omofoni bħal ‘dar’, fejn noqgħodu, u ‘dahar’, il-parti tal-ġisem, jew ‘nar’, dak li jsaħħan il-kamra, jew ‘nhar’, li huwa l-jum.

Omogarfu importanti

Fl-ilsien tagħna għandna omografu li hemm min spiss ma jintebaħx biħ. Qiegħed ngħid għall-kelma ‘Fidil’. Fidil jista’ jkun dak li jemmen, dak li jsegwi l-ideoloġija, it-twemmin ta’ persuna jew entità. Din hija kelma ġejja mit-Taljan. Għat-Taljani fedele tfisser dak li ma jitraddixxix, dak li jemmen, dak li għandu l-fidi. Imma fil-Malti għandna tifsira oħra tal-kelma ‘fidil’. Lil dak li nbellgħulu r-ross bil-labra, lil dak li jemmen kull ma ngħidulu, insejħulu ‘fidil’ ukoll.

Sfortunatament ċerti mexxejja ma jifhmux li din il-kelma fiha żewġ tifsiriet, jew jippruvaw ma jifhmux li hemm omografu u jgħaqqdu kollox flimkien. Ir-riżultat ta’ dan ix-xogħol ikun li l-fidili jkunu stmati ta’ fidili. Fi kliem ieħor ngħidu li hemm min jistma lis-segwaċi daqslikieku kienu boloh! Min jistma lill-fidili ta’ fidili jispiċċa biex jitlef il-qaleb u l-ġbejna! Sfortunatament dan jiġri spiss.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon, 22 ta' Novembru 2014