Ftit te

 

M’ilux kont Ruma qiegħed nagħti rtir lil grupp ta’ sorijiet. Fost dawn is-sorijiet kien hemm tnejn minn Sri Lanka. Wara l-ikla ta’ filgħaxija dawn iż-żewġ sorijiet kienu jħejju t-te għal min ikun irid. Ladarba kont hemm ma kontx ser nitlef l-okkażjoni li nduq dan it-te. Nistħajjilkom tgħiduli: “Mela qatt ma doqt te?” Te iva doqt imma t-te li kienu jħejju dawn is-sorijiet kien tabilħaqq tajjeb u fakkarni fit-te li konna nixorbu meta konna għadna tfal, meta konna nitfgħu l-weraq tat-te nfarrak fil-passatur u nitfgħu l-misħun fuqu. Illum bit-tea bags sar aktar faċli tagħmel belgħa te imma ejjew nammettu li fit-togħma ma għandux x’jaqsam ma’ dak it-te li kienu jagħmlu ommijietna. Illum tazza te ma fihiex il-palat li kien ikollha meta konna għadna tfal.

Ftit storja

Forsi ftit jafu li t-te huwa t-tieni l-aktar xarba li tinxtorob madwar id-dinja. Jiġi sewwasew wara l-ilma. It-te huwa xarba aromatika ppreparata billi jitferra ilma sħun jew jagħli fuq weraq niexef  jew ukoll frisk tal-Camellia sinensis, arbuxxell li jħaddar is-sena kollha u li huwa indiġeni għall-Asja tal-Lvant li probabbilment oriġina fil-fruntieri tal-Lbiċ taċ-Ċina u tat-Tramuntana tal-Myanmar. L-aktar riferenza antika li għandna għal din ix-xarba tmur lura għall-bidu tat-tielet seklu wara Kristu. It-tabib Ċiniż, Hua Tuo, li għex bejn is-sena 140 u s-sena 208 isemmiha f’waħda mill-kitbiet mediċi tiegħu. Iżda t-te ma baqax jintuża biss bħala mediċina u sar xarba popolari ħafna fi żmien id-dinastija Ċiniża Tang li mexxiet lil dan il-pajjiż bejn is-snin 618 u 907. Minn hemm din ix-xarba nfirxet kważi mal-pajjiżi Ażjatiċi kollha. Tajjeb iżda ngħidu li n-nies fl-Asja tal-Lvant tal-qedem għal sekli sħaħ, forsi anke millenji, kienu jieklu l-weraq tat-te qabel ma bdew jikkunsmawh bħala xarba. Kienu jinqatgħu l-weraq nejjin u jżiduhom mas-sopop.

Fis-sekli XV u XVI kienu bosta saċerdoti u reliġjużi Ewropej, l-aktar il-Ġiżwiti, li marru bħala missjunarji fl-Asja. Dawn, flimkien ma’ negozjanti Portuġiżi, daħħlu x-xarba tat-te fl-Ewropa. Hekk nistgħu ngħidu li x-xarba tat-te daħlet fil-kontinent tagħna. L-ewwel referenza Ewropea għat-te nsibuha mniżżla fil-manuskritt Delle Navigationi e Viaggi miktub mill-Venezjan Giambattista Ramusio fl-1545.

Bil-ħakma tal-Indja mill-Imperu Brittaniku, l-Ingliżi saru aktar midħla ta’ din ix-xarba tant li l-akbar ammont ta’ te lejn l-Ewropa beda jasal  minn dan is-subkontinent. L-ewwel ħanut li beda jservi t-te fl-Ingilterra kien il-ħanut tal-kafè ta’ Thomas Garway fl-1657. Il- Kumpanija Ngliża tal-Indja tal-Lvant bdiet timportah fl-1669 u matul is-seklu ta’ wara t-te sar l-aktar oġġett importanti fil-kummerċ Ingliż mal-Orjent. Il-konsum tat-te fil-Gran Brittanja kiber ħafna u sar drawwa nazzjonali kif għadu sal-lum. Iż-żieda tal-ħalib mat-te fl-Ewropa tissemma l-ewwel darba fl-1680 minn Madame de Sévigné, awtriċi minn Pariġi. Fl-Ewropa tal-Lvant, bħar-Russja, il-Polonja u l-Ungerija,  it-te spiss jiġi kkunsmat bil -lumi, sew meraq kif ukoll flieli. Anke fl-Indja hemm tradizzjoni, għalkemm żgħira ħafna, li t-te jinxtorob bil-meraq tal-lumi.

Isem

Din ix-xarba jew pjanta għandha prinċipalment tliet ismijiet madwar id-dinja kollha. Din il-ħaġa tirrifletti l-istorja tat-tixrid tal-kultura u l-kummerċ tax-xorb tat-te miċ-Ċina għal diversi pajjiżi madwar id-dinja. Kważi l-kliem kollu għat-te mad-dinja kollha jaqgħu fi tliet gruppi li huma: te, cha jew chai. Aktarx li fl-Ewropa l-ewwel isem għal din ix-xarba kien cha li daħal mill-Portugiżi li bdew jinportaw it-te mill-Makaw. Il-kelma te, li wara kollox nużaw anke aħna l-Maltin daħlet fl-Ewropa fis-seklu XVII permezz tal-Olandiżi, li ġabuha mill-kelma tal-Malay teh, jew direttament mill-pronunzja tê fl-ilsien Ċiniż (jew djalett) imsejjaħ Min.

Xi ġrali!

La qed insemmi l-ismijiet li bihom tissejjaħ din ix-xarba nixtieq naqsam magħkom esperjenza li ġratli bosta snin ilu. Kont Praga, ir-Repubblika Ċeka u dħalt f’ħanut flimkien ma’ koppja ħabiba tiegħi. Kien Novembru u kienet kesħa xxoqq il-għadam. Ma nafx kemm dommna nippruvaw infehmu lil dak li ġie jservina li ridna kikkra te kull wieħed. Fl-aħħar qalilna li kien fehem u qalilna li dak jissejjaħ Chai. Waslu t-tliet kikri bit-te u issa ridna naraw kif ser infehmu lil dan il-bniedem li ridna l-ħalib. Minn hemm u  minn hawn ftehmna u hu donnu ċċassa li konna ser nitfgħu l-ħalib mat-te. Intant la talbna l-ħalib hu ġabilna buqar żgħir bil-ħalib. Tfajna ftit ħalib fit-te imma kif doqnieh indunajna li t-te kien bil-lumi. Hekk iservuh hemmhekk. Mhux ta’ b’xejn iċċassa l-kamrier meta tlabnieh il-ħalib! Tlaqna l-kikkri fuq il-mejda u ma xrobna xejn. Ma konniex lesti nerġgħu nippruvaw infehmuh li ridna te bla lumi. Għidna: “kemm ġie biċ-ċajt dan iċ-Chai!”, ħallasna u tlaqna l-barra bl-aptit ta’ kikra te!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 13 ta' April 2024