Il-Ħakem u l-ħakkiem

Fix-xahar ta’ Settembru, aħna l-Maltin niċċelebraw żewġ festi nazzjonali, fit-8, jum il-Vitorja u fil-21, jum l-Indipendenza. F’ dawn il-jumejn partikolari, bħal fil-jiem nazzjonali l-oħra, fi tmiem il-quddies inkantaw l-Innu Nazzjonali Malti. Dan nistgħu nagħmluh għax l-Innu Malti huwa wkoll talba, ħaġa li niddubita jekk issibiex f’innu nazzjonali ieħor fid-dinja.

Min jaħkimha

Spiss nisimgħu lil min jgħid li l-Innu Malti għandu jinbidillu l-kliem “ min jaħkimha”. Xi wħud isosstnu li dan għandu jsir “min imexxiha”. Imma nistgħu naqbdu u nbiddlu dak li rridu aħna? Jekk nazzardaw nibdlu kelma waħda mill-kliem oriġinali li kiteb Dun Karm Psaila inkunu qisna qbadna xi statwa jew xi pittura ta’ artist kbir u bl-iskuża tar-restawr, biddilna kif għoġob lilna għax ngħidu li l-ħtiġijiet jew il-gosti tal-lum huma differenti minn dawk ta’ meta kienet saret dik l-opra tal-arti. Kieku nagħmlu hekk inkunu qegħdin nagħmlu bħal dak li kellu ż-żarbun iweġġgħu u minflok xtara żarbun ieħor, qata’ s-swaba ta’ saqajh barra biex iż-żarbun jibqa’ jiġieh.

Tifsir tal-kelma

Mikiel Anton Vassalli

Il-kelma “ħakem”, li minnha ġejja wkoll il-kelma “ħakkiem” jew “min jaħkimha” għandna t-tendenza li nassoċċjawha ma’ dik li hija tiranija jew oppressjoni. Fil-verità it-tifsira tagħha ma hijiex hekk. Fil-Miklem Malti ta’ Erin Saracino-Inglott il-kelma “Ħākem” ġejja mill-Għarbi u l-istudjuż Franċiż François-Louis-Marcelin Beaussier jgħid li din il-kelma tfisser “juge, gouverneur, chef de village, espèce de maire” jiġifieri imħallef, gvernatur, kap ta’ raħal, tip ta’ sindku. Saracino-Inglott ikompli jgħidilna li t-terminu storiku huwa titlu għoli ta’ kap amministratur tal-gżira ta’ Malta mogħti mir-re fiż-żmien l-antik […]. Jgħidilna wkoll li skont Vassalli, “Ħākem” tfisser “Filosofo, uomo saggio e prudente, giudice, presidente dei giudici, […] e siccome anticamente il governo e la somma potestà si affidava ai filosofi ad agli uomini savi, cosi questi deputati a governare venivano chiamati Ħākem”.  Ħassieb, raġel għaref u prudenti, imħallef, president tal-imħallfin. U għax qabel il-gvern u l-poter kollu kien ikun mogħti f’ idejn il-ħassieba u irġiel għorrief, dawn id-deputati li jigvernaw kienu jissejħu Ħākem.

Meta niflu sewwa

Jekk niflu sewwa dawn il-ftit tifsiriet nindunaw li bl-ebda mod il-kelma Ħākem ma hija marbuta ma’ xi tip ta’ tmexxija ħażina, ma moħqrija, oppressjoni jew tiranija, hija biss kelma oħra għall-mexxej. Bażikament Saracino-Inglott jibqa’ fuq dak li jgħidilna Mikiel Anton Vassalli dwar il-kelma Ħākem, imma meta jitratta l-kelma “Ħakkiem”, jgħidilna li Vassalli u oħrajn ma jniżżluhiex fid-dizzjunarji tagħhom, huwa juża ton differenti għat-tifsira tagħha. Il-Miklem fost oħrajn  jgħidilna li din il-kelma tfisser min iżomm taħt ir-rieda tiegħu, ġen[eralment] bi dnewwa lil ħaddieħor speċ[jalment] ġens barrani, u jagħmel minnu dak li jaqbel lilu. Il-lessikografu issa jibda jitfa’ ftit sens ta’ oppressjoni. Imma tajjeb inżommu wkoll quddiem għajnejna il-perjodu li kiteb fih Vassalli u l-perjodu li fih inkiteb il-Miklem Malti. Vassalli għex  bejn l-1764 u l-1829 u Saracino-Inglott bejn l-1904 u l-1983 bil-Miklem Malti joħroġ fl-1975. Għandu mnejn li t-tifsira tal-kelma “Ħakkiem” inbniet matul is-snin u żvijat mill-oriġinal “Ħākem”.

Dun Karm

Il-kittieb tal-Innu Malti għex bejn l-1871 u l-1961. Nistgħu ngħidu li bejn wieħed u ieħor kien kontemporanju ta’ Saraċino-Inglott u għalhekk it-tifsira negattiva tal-kelma “ħakma” nimmaġina li kien jafha. Ma rridux ninsew lanqas li l-Innu Malti inkiteb fl-1920, jiġifieri 55 sena qabel ma kien ippubblikat il-Miklem.

Dun Karm Psaila

Imma anke jekk it-tifsira ta’ “ħakkiem” kellha s-sens negattiv, qatt ma nista’ nimmaġina li Dun Karm kiteb innu forma ta’ talba fejn jitlob għal min ikun qiegħed jgħakkes jew imexxi b’ mod ħażin lill-gżejjer tagħna. Jiena nemmen li Psaila, meta kiteb il-kliem “min jaħkimha”, kellu f’ moħħu lil min imexxi, min jikmanda lil Malta, kellu f’ moħħu is-sens ta’ “Ħākem” bħalma kellu Vassalli. Anke jekk naraw it-traduzzjoni ta’ dan l-innu f’ ilsna barranin insibu li din il-kelma bl-Ingliż hija “rules”, bit-Taljan “governa” u bil-Franċiż “dirigeants”. F’ dawn l-ilsna bl-ebda mod ma jintuża nom li juri tiranija jew oppressjoni.

Jien u int

Irridu inkunu jien u int li kull meta nisimgħu l-kliem tal-innu nazzjonali tagħna, fil-kliem “min jaħkimha” ikollna f’ moħħna lil min imexxiha. Il-mexxejja mhux biss politiċi imma kull tip ta’ mexxej li lkoll flimkien imexxu lil dinl-art ħelwa, l-omm li tatna isimha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon tas-Sibt 27 ta' Settembru 2014