MILIED MALTI

 

Presepju Malti

Jum wara jum, ġimgħa wara ġimgħa, xahar wara xahar u nistgħu ngħidu li gerrbet sena oħra, sena li bdejnieha f’pandemija u fl-istess pandemija sejrin intemmuha. F’dawn il-jiem ta’ festi li ġejjin minkejja li f’sitwazzjonijiet normali jkunu jiem ta’ ħruġ, laqgħat, festeġġjamenti u x’naf jien, din is-sena żgur li jkun hawn ħafna li jippreferu jibqgħu ġewwa darhom. Li tgħaddi dawn il-festi f’darek, ma’ tal-familja, ma hijiex xi ħaġa kerha. Wara kollox dawn huma festi li jressquna lejn il-familja, festi li nistgħu ngħadduhom id-dar.

It-Taljani għandhom qawl li jgħid: “Natale con i tuoi, Pasqua con chi vuoi”, il-Milied għaddieh ma’ tal-familja imbagħad l-Għid il-Kbir għaddieh ma’ min trid. Kemm jagħmel sens dan il-qawl u għandu mnejn din is-sena aktar minn qatt qabel, Għandna mnejn din is-sena nerġgħu ngawdu xi ftit minn dak il-Milied li konna ngħixu fi tfulitna, Milied li aktarx insejna t-togħma tiegħu.

Drawwiet Maltin

Aħna l-Maltin għandna għal qalbna ix-xena tat-twelid ta’ Ġesù. Minkejja li l-presepju ma għandux oriġini Maltija, xorta waħda din id-drawwa ħadnieha mingħand il-ġirien tagħna t-Taljani u għamilnieha tagħna wkoll. Mhux talli għamilnieha tagħna, imma ma nkunx qed niżbalja jekk ngħid li llum aktar komuni ssib presepju f’dar Maltija milli f’waħda Taljana.

Purċissjoni tal-Bambin

Żewġ drawwiet uniċi ta’ pajjiżna huma l-purċissjoni tal-Bambin Ġesù u l-prietka tat-tifel fil-quddiesa ta’ nofsillejl. Dawn iż-żewġ drawwiet raw tibdil matul is-snin u din is-sena l-purċissjoni tal-Milied tat bidu għal argument tabilħaqq bis-sens. Ladarba saret il-mixja ta’ solidarjetà tal-President, għaliex ma għandhiex issir il-purċissjoni tal-Bambin? Jekk dħalna fir-raba’ mewġa tal-pandemija tal-covid 19, dħalna kollha kemm aħna, il-virus ma jagħmilx distinzjoni bejn purċissjoni organizzata mill-Museum jew minn mixja organizzata mill-President tar-Repubblika! Intant ma rridx nintilef fuq dan l-argument għax hu twil ħafna. Kien hemm lokalitajiet li l-purċissjoni tal-Bambin ilha li spiċċat għax il-qasam tal-Museum kellu jagħlaq, biss ix-xewqa għal dik il-purċissjoni għadha tinstab fil-qalb ta’ kull Malti ta’ ċerta età għax din hija purċissjoni li toħodna lura fiż-żmien u terġa’ ġġibna tfal fil-fond ta’ qalbna. Rigward il-prietka tat-tifel ngħidu li llum ma għadiex issir biss minn tifel imma spiss qed naraw xi tifla tagħmilha. Personalmet ma tantx naqbel ma’ din il-bidla u ser ngħid għalfejn. Il-prietka tat-tifel inħolqot aktar bħala att mhux liturġiku. It-tifel kien jimita lill-qassis u aktar milli għall-kontenut in-nies tiggosta l-ġesti li jagħmel dan it-tifel għax tistħajlu qassis ċkejken. Issa ladarba qassisin nisa ma jeżistux fil-Knisja Kattolika, meta tifla tagħmel il-prietka titlef ħafna mill-iskop li għaliha nħolqot. Naf li ħa jkun hawn min ma jaqbilx miegħi, imma dan hu dak li nemmen jien u dawk li ma jaqblux miegħi għandhom dritt iżommu t-twemmin tagħhom.

Il-kċina Maltija

Qagħaq tgal-għasel

Ladarba l-Milied huwa festa tal-familja, ma jistax jonqos li l-ikel għandu parti importanti f’din il-festa. Il-kċina Maltija għandha numru ta’ riċetti marbutin ma’ dan iż-żmien sabiħ. Il-qagħaq tal-għasel huma ħelu tal-Milied minkejja li llum il-ġurnata nsibuhom matul is-sena kollha. Din hija ħaġa li tassew tħallini perpless għax il-prinjolata nsibuha biss fil-karnival, il-figolli nsibuhom biss fl-Għid il-Kbir u l-għadam tal-mejtin insibuhom biss f’Novembru. Allura ħelu tal-Milied bħalma huma l-qagħaq tal-għasel kif sirna nsibhom is-sena kollha? Ma’ qagħqa tal-għasel imbagħad tmur tajba skutella mbuljuta sħuna! Intant illum mal-ħelu Malti sirna nsibu wkoll il-kejk tal-Milied. Nemmen li dan daħal f’pajjiżna minħabba l-ħakma Brittanika. Aktar qrib tagħna bdejna ninportaw ukoll il-pannettone mill-Italja u llum dan sab ukoll postu fuq il-Mejda tal-ikla tal-Milied. Ngħid id-dritt, jien il-kċina Taljana nħobbha u dejjemm ngħid li hija l-itjeb kċina fid-dinja, imma bejn il-kejk tal-Milied u l-pannettone jkolli nistqarr li din id-darba jirbħu l-Ingliżi.

L-ikla tradizzjonali Maltija ta’ nhar il-Milied aktarx li huwa d-dundjan, biss illum issib ħafna li ma jiekluhx. Biex ngħidu d-dritt din id-drawwa daħlet fostna wkoll mill-Ingliżi. Id-dundjan sar jittiekel f’jum il-Milied f’bosta pajjiżi li bħalna kienu kolonja Brittanika. Dari d-dundjan ta’ jum il-Milied kien jittieħed il-forn biex jissajjar. Billi familti kienet familja ta’ furnara, għadni niftakar il-forn tan-nanniet b’xi għaxar jew tużżana dundjani lesti biex jiddaħħlu fil-forn tal-qiegħa. Minħabba li d-dundjan huwa tajra kbira u llum il-familji ma għadhomx numerużi bħal qabel, ħafna ma għadhomx isajruh, biss wieħed illum isib jixtri partijiet tad-dundjan u b’hekk ma jkollux għalfejn jixtri dundjan sħiħ. Imbagħad hemm min ma jiggustax il-laħam tad-dundjan allura f’jum il-Milied iħejji xi koxxa tal-majjal jew xi biċċa ħaruf. L-importatni li l-familja tkun flimkien dakinhar.

Dawn huma drawwiet, antiki kif ukoll ġodda, li jiffurmaw il-Milied Malti.

Nixtieq nieħu din l-okkażjoni biex nawgura lilkom ilkoll Milied hieni.

Fr Reno Muscat 

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 18 ta' Diċembru 2021

INBID SĦUN

 

Minkejja li pajjiżna ma huwiex xi wieħed minn dawk li t-temperatura fih tinżel taħt iz-zero u tkun kesħa xxoqq il-għadam, xorta waħda xitwa Maltija taf tkun xi ftit jew wisq kiefra. Il-Maltin ta’ dari kienu jilqgħu għal dawk il-ftit jiem li tabilħaqq tkun kesħa qalila billi jlestu ikliet aktar sħan. Xarba popolari mal-Maltin fil-jien kesħin kienet l-imbuljuta, qastan mgħolli bil-kokotina u xi ingredjetni oħra li kultant kienu jkunu sigrieti biex l-imbuljuta ta’ dak li jkun ikollha togħma unika. Illum li s-safar sar parti minn ħajjitna u permezz tal-internet sirna parti minn dinja li iktar tista’ tissejjaħ raħal milli pjaneta, bdejna nadottaw drawwiet li qabel jew ftit li xejn konna nafu bihom jew li ma konna nafu xejn dwarhom. Fost dawn id-drawwiet, fi żmien il-kesħa, li aktarx nassoċċjawha ma’ żmien il-Milied, bdejna nixorbu l-inbid sħun, jew kif inhu aktar magħruf, il-Mulled wine.

Fi Praga

Is-suq tal-Milied fi Praga

Ngħid għalija l-ewwel darba li smajt bil-mulled wine kien ġewwa l-belt Kapitali tar-Repubblika Ċeka – Praga. Kont żort din il-belt xi ftit ġimgħat qabel il-Milied u fil-pjazza ewlenija ta’ din il-belt kien hemm armat suq tal-Milied, suq li għadu jintrama kull sena, għajr f’dawn is-snin tal-pandemija. Hemmhekk niftakar bdejt inxomm riħa tfuħ li ma kontx naf x’inhi. Hija ħaġa normali li meta tkun f’pajjiż barrani tiltaqa’ ma’ ikel u xorb li qatt ma tkun doqtu jew smajt bih. Bdejt nara n-nies jixtru tazzi bix-xorb u għalhekk tħajjar nixtri tazza minnu jien ukoll. Dak iż-żmien l-internet kien għadu bogħod wisq minn ħajti u mill-ħajja ta’ dawk kollha tampari jew akbar minni.  Qiegħed insemmi ż-żmien li t-tielet millenju kien għad jonqsu ftit biex jibda u għalhekk biex tfittex fuq xi pajjiż li tkun ser iżżur kien ikollok tikkuntenta bl-enċiklopedija u bil-katalgi li kienu joħorġu l-agenziji tal-ivjaġġar. Dawn minkejja li kienu jagħtuk ħjiel, xorta kien ikun limitat it-tagħrif li jwasslu. Allura ngħid għalija qatt ma kont smajt bil-mulled wine. Doqtu u ngħid id-dritt għoġobni mill-ewwel u qabel ħallejt dak is-suq tal-Milied erġajt ħadt tazza oħra minnu. Tassew kien inaqqas il-kesħa! Is-silġ ta’ taħt riġlejja bdejt nistħajlu tajjar artab – għax għandi l-impressjoni li l-inbid sħun jitla’ għar-ras aktar malajr milli meta jkun kiesaħ. Fis-snin ta’ wara, mort fejn mort, u żort liema suq tal-Milied żort, dejjem sibt minn dan l-inbid sħun u dejjem doqtu!

Storja

L-inbid imsaħħan għandu wkoll l-istorja tiegħu. L-inbid imsaħħan u miżjud il-ħwawar kien jintuża f'Ruma matul it-tieni seklu. Ir-Rumani vvjaġġaw madwar l-Ewropa, rebħu u ħakmu ħafna minnha u fejn ma ħakkmux kienu jinnegozjaw mal-poplu ta’ dak il-pajjiż. Il-leġjuni tas-suldai ħadu magħhom l-inbid u t-tkabbir tad-dwieli sax-xtut tax-xmajjar Rhine u Danubju u sal-fruntiera Skoċċiża. Ħadu wkoll ir-riċetti tagħhom fosthom tal-inbid imsaħħan fil-jiem kesħin. Bosta mijiet ta’ snin wara, sewwasew fl-1390 fl-Ingilterra kien ippubblikat ktieb tar-riċetti bl-isem: “The Forme of Cury” u fih kien hemm imniżżla ir-riċetta tal-mulled wine. Dan il-ktieb jgħidlek biex mal-inbid iżżid il-kannella, il-ġinġer, nocemoskata, bżar, imsiemer tal-qronfol u għadd ta’ ħwarar oħra. L-inbid għandu jkun aħmar u minbarra dawn l-ingredjenti jiżdied ukoll iz-zokkor. Is-sabiħa hi li dan il-ktieb ma jagħtix kwantitajiet allura kulħadd kien jitfa’ hu skont il-gosti tiegħu. Skont ktieb tar-riċetti ieħor li ħareġ fl-Ingilterra fl-1961 bl-isem: “Mrs Beeton's Book of Household Management” insibu miktub li mhux faċli wieħed jagħti eżatt il-porzjonijiet tal-ingredjenti għax kulħadd għandu l-preferenzi tiegħu. Illum insibu verżjonijiet anke mhux alkoħoliċi ta’ mulled wine.

Varjazzjonijiet

L-inbid imsaħħan insibuh f’bosta pajjiżi u minbarra r-riċetta jinbidel ukoll l-isem. Il-Glühwein huwa popolari fil-Ġermanja, l-Awstrija u fir-reġjun Franċiż tal-Alsazja. Fis-swieq tal-Milied li jintramaw fl-Alsazja wieħed isib jixtri biss minn dan l-inbid bħala xorb alkoħoliku. L-ebda xorb alkoħoliku ieħor ma jidħol f’dawn is-swieq. F’pajjiżi nordiċi, bħall-Finlandja, l-Estonja, id-Danimarka u l-Isvezja jisserva dak li jissejjaħ  gløgg jew glögi filwaqt li fil-Balkani nsibu l-kuhano vino. Interessanti li fl-Italja jissejjaħ vin brulé, isem bil-Franċiż li jfisser inbid maħruq filwaqt li fi Franza jsejħulu vin chaud: inbid sħun. Nistgħu nibqgħu nsemmu, imma l-għan tagħna mhux l-isem imma l-prodott. Sa issa semmejt biss pajjiżi Ewropej, biss dan ix-xorb huwa wkoll popolari fl-Amerika Latina.

Ingredjenti

L-ingredjent prinċipali f’din ix-xarba huwa l-inbid. Wieħed jista’ juża kemm inbid abjad kif ukoll aħmar, imma l-aħmar huwa preferut. Bħala ħwawar ma jistgħux jonqsu l-kannella, li tagħti togħma partikolari lil kull riċetta li tidħol fiha u l-imsiemer tal-qronfol. Imbagħad kulħadd jista’ jżid il-ħwawar preferuti tiegħu bħal ħlewwa jew star aniseed. Flieli tal-laring u xi ftit meraq tiegħu jkomplu jtejbuh filwaqt li hawn min iżidu flieli tal-lumi wkoll, gosti! Hu x’inhu illum l-inbid imsaħħan sab ukoll postu f’pajjiżna u kull ma jmur dejjem qed isir popoalri l-aktar fil-jiem li resqin, il-jiem tal-festi tal-Milied.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 11 ta' Diċembru 2021

PUTIRJAL

 

Bħal kull belt oħra fid-dinja li hija mdawra bis-swar, il-belt kapitali tagħna l-Maltin għandha għadd ta’ bibien li jdaħħluk fiha. Il-Belt Valletta għandha d-daħla prinċipali tagħha minn dak li bosta Matin għadhom isejħulu Putijal; kelma ġejja mill-kelmiet Taljani “Porta Reale”, il-bieb tas-salten, sewwasew kif kien jissejjaħ fi żmien li Malta kienet titmexxa mis-Slaten jew kif nafuhom aktar, il-Gran Mastri tal-Ordni ta’ San Ġwann.

L-ewwel bieb

Id-daħla prinċipali tal-belt mibnija mill-ġentlomi għall-ġentlomi, kif bix-xieraq tissejjaħ il-Belt Valletta, oriġinarjament inbniet mal-kumplament tal-bini l-ieħor ta’ din il-belt maħsuba minn La Valette u tkomliet mis-suċċessuri tiegħu. L-isem proprju tal-bieb kien Porta San Giorgio. Billi San Ġorġ huwa l-qaddis patrun tas-suldati, il-kavallieri kienu ħasbu biex dan il-bieb jissemma għal dan il-qaddis. Għall-istess qaddis kienet issemmiet it-triq li minn dan il-belt tieħu sat-tarf l-ieħor tal-belt u għalih ukoll issemma l-misraħ f’nofs din it-triq, sewwasew quddiem il-palazz tas-Sultan. Illum dan il-misraħ għadu jġib l-isem oriġinali tiegħu: Misraħ San Ġorġ.  Kien il-perit Francesco Lapparelli li ħażżeż il-pjanata ta’ dan il-bieb. Kien bieb aktarx sempliċi u nieqes minn kull disinn elaborat. L-għan tal-bieb ma kienx li jsebbaħ iżda li jżomm lura lill-għadu milli jidħol fil-belt. Quddiem il-bieb kien hemm pont tal-injam li kien jittella’ f’każ ta’ xi attakk mill-għadu. Lejn tmiem is-seklu XVI il-Gran Mastru Verdala kien sebbaħ dan il-bieb u issa beda jissejjaħ Porta Reale. Il-Maltin malajr għawġu dawn il-kelmtejn u għamlu minnhom kelma waħda li għadna nużawha bosta drabi sal-lum il-ġurnata: Putirjal.

Wara Verdala

Malta tmexxiet minn tliet Gran Mastri wara Verdala li ma missew xejn mill-bieb ta’ Putirjal iżda Antoine de Paule waqqa’ u bena mill-ġdid dan il-bieb. Din id-darba kien perit Malti li ddisinjah: Tumas Dingli. Il-bieb il-ġdid kien fih aktar x’tara. Kien fih ukoll żewġ daħliet mal-ġnub tad-daħla prinċipali tan-nofs. Il-pont tal-injam tħalla fil-post biex ikun jista’ jittella’ f’każ ta’ ħtieġa. Meta Malta għaddiet f’idejn il-Franċiżi, dawn biddlu isem il-bieb u bdew isejħulu Porte Nationale għalkemm għandi dubju kemm il-Maltin laqgħu dan l-isem. Nassumi li bħalma ma aċċettawx lill-Franċiżi daqstant ieħor aċċettaw l-isem li taw lil Putirjal! Fi żmien l-Ingliżi saru xi tibdiliet f’dan il-bieb. Sfotunatament b’dawn iż-żidiet intilef id-disinn oriġinali ta’ Tumas Dingli.

Fuq tlieta toqgħod il-borma

Fl-1853 twaqqa’ l-bieb ta’ Dingli biex minfloku nbena wieħed ġdid fuq pjanta ta’  Francis Ringler Thomson. Dan il-bieb kien fih żewġ arkati prinċipali kif ukoll żewġ bibien fil-ġnub kif kien dak ta’ qablu. Fuq id-daħliet tal-ġnub kien hemm żewġ niċeċ bl-statwi tal-Gran mastri L’Isle Adam u la Valette. Dawn tkissru matul it-tieni gwerra dinjija. Fuq ġewwa tal-bieb kien hemm bust tal-Papa Piju V, bħala rikonoxximent tal-għajnuna tiegħu fil-bini ta’ din il-belt. Illum dan il-bust insibuh ħdejn il-bini tal-qorti fi Triq ir-Repubblika. Anke l-isem ta’ dan il-bieb inbidel fi żmien li l-gżejjer tagħna kienu f’idejn il-Brittaniċi. Kingsgate kien beda jissejjaħ u t-triq prinċipali tal-Belt Kingsway. Biss il-Maltin xorta baqgħu jsejħu lill-bieb, Putirjal u lit-triq Strada Rjali! Bil-Malti beda jissejjaħ “Bieb il-belt”.

Meta Tlieta mhux biżżejjed

Kien ilu jinħass li dak il-bieb minkejja s-sbuħija tiegħu ma kienx prattiku għal belt ħajja bħalma kienet il-Belt Valletta ta’ wara l-gwerra. Fl-1964 twaqqa’ dan il-bieb u minn floku nbena ieħor fuq pjanta tal-arkitett Taljan Alziro Bergonzo. Minkejja li issa l-belt kapitali ta’ Malta kellha bieb prinċipali komdu, l-istil tiegħu xejn ma ntlaqa’ tajjeb mal-poplu Malti. F’belt barokka bieb sempliċi bħal dak ma jinżilx tajjeb u għalhekk dejjem qala’ kritika ħarxa. Il-ħsieb li jinbidel kien ilu jberren f’moħħ il-Maltin sakemm fl-aħħar intgħażel il-perit ta’ fama internazzjonali Renzo Piano biex jippjanta il-ħames bieb.

Fetħa jew bieb?

Meta nitkellmu fuq il-proġett tad-daħla tal-belt illum niġu f’dubju jekk insejħulhiex “bieb” jew sempliċiment “fetħa”. Hi x’inhi hija d-daħla li nsibu llum u trid tifhem il-ħsieb tal-perit biex tappreżżaha. Illum meta s-swar saru biss ornament, saru biss wirt tal-umanità, id-disinjatur tad-daħla ried li dak li jidħol il-belt iħossu qed jiġi milqugħ bl-akbar unur. Għalhekk hemm dawk iż-żewġ arbli dritti, donnhom xwabel qed isellmu lil min jidħol jew joħroġ mill-kapitali tagħna. Kritika qala’ ħafna imma maż-żmien qiegħed jindara wkoll, u min jaf ladarba l-Perit Piano ma jibqax magħna, kemm inkunu kburin li f’pajjiżna għandna xogħol ta’ dan il-bniedem kbir li għandu xogħlu fl-aqwa bliet tad-dinja!

Illum ħadkom dawra mal-bieb ta’ Putirjal. Nistqarr li kien ritratt antik, li juri l-karozzi tal-linja kollha kuluri differenti madwar il-funtana tat-tritoni bil-bieb ta’ Putirjal fl-isfont li ħajjarni nfttex ftit dwar dan il-bieb li min jaf kemm-il daba ngħaddu minnu bla ma nħabblu rasna xi storja għandu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 4 ta' Diċembru 2021