PUTIRJAL

 

Bħal kull belt oħra fid-dinja li hija mdawra bis-swar, il-belt kapitali tagħna l-Maltin għandha għadd ta’ bibien li jdaħħluk fiha. Il-Belt Valletta għandha d-daħla prinċipali tagħha minn dak li bosta Matin għadhom isejħulu Putijal; kelma ġejja mill-kelmiet Taljani “Porta Reale”, il-bieb tas-salten, sewwasew kif kien jissejjaħ fi żmien li Malta kienet titmexxa mis-Slaten jew kif nafuhom aktar, il-Gran Mastri tal-Ordni ta’ San Ġwann.

L-ewwel bieb

Id-daħla prinċipali tal-belt mibnija mill-ġentlomi għall-ġentlomi, kif bix-xieraq tissejjaħ il-Belt Valletta, oriġinarjament inbniet mal-kumplament tal-bini l-ieħor ta’ din il-belt maħsuba minn La Valette u tkomliet mis-suċċessuri tiegħu. L-isem proprju tal-bieb kien Porta San Giorgio. Billi San Ġorġ huwa l-qaddis patrun tas-suldati, il-kavallieri kienu ħasbu biex dan il-bieb jissemma għal dan il-qaddis. Għall-istess qaddis kienet issemmiet it-triq li minn dan il-belt tieħu sat-tarf l-ieħor tal-belt u għalih ukoll issemma l-misraħ f’nofs din it-triq, sewwasew quddiem il-palazz tas-Sultan. Illum dan il-misraħ għadu jġib l-isem oriġinali tiegħu: Misraħ San Ġorġ.  Kien il-perit Francesco Lapparelli li ħażżeż il-pjanata ta’ dan il-bieb. Kien bieb aktarx sempliċi u nieqes minn kull disinn elaborat. L-għan tal-bieb ma kienx li jsebbaħ iżda li jżomm lura lill-għadu milli jidħol fil-belt. Quddiem il-bieb kien hemm pont tal-injam li kien jittella’ f’każ ta’ xi attakk mill-għadu. Lejn tmiem is-seklu XVI il-Gran Mastru Verdala kien sebbaħ dan il-bieb u issa beda jissejjaħ Porta Reale. Il-Maltin malajr għawġu dawn il-kelmtejn u għamlu minnhom kelma waħda li għadna nużawha bosta drabi sal-lum il-ġurnata: Putirjal.

Wara Verdala

Malta tmexxiet minn tliet Gran Mastri wara Verdala li ma missew xejn mill-bieb ta’ Putirjal iżda Antoine de Paule waqqa’ u bena mill-ġdid dan il-bieb. Din id-darba kien perit Malti li ddisinjah: Tumas Dingli. Il-bieb il-ġdid kien fih aktar x’tara. Kien fih ukoll żewġ daħliet mal-ġnub tad-daħla prinċipali tan-nofs. Il-pont tal-injam tħalla fil-post biex ikun jista’ jittella’ f’każ ta’ ħtieġa. Meta Malta għaddiet f’idejn il-Franċiżi, dawn biddlu isem il-bieb u bdew isejħulu Porte Nationale għalkemm għandi dubju kemm il-Maltin laqgħu dan l-isem. Nassumi li bħalma ma aċċettawx lill-Franċiżi daqstant ieħor aċċettaw l-isem li taw lil Putirjal! Fi żmien l-Ingliżi saru xi tibdiliet f’dan il-bieb. Sfotunatament b’dawn iż-żidiet intilef id-disinn oriġinali ta’ Tumas Dingli.

Fuq tlieta toqgħod il-borma

Fl-1853 twaqqa’ l-bieb ta’ Dingli biex minfloku nbena wieħed ġdid fuq pjanta ta’  Francis Ringler Thomson. Dan il-bieb kien fih żewġ arkati prinċipali kif ukoll żewġ bibien fil-ġnub kif kien dak ta’ qablu. Fuq id-daħliet tal-ġnub kien hemm żewġ niċeċ bl-statwi tal-Gran mastri L’Isle Adam u la Valette. Dawn tkissru matul it-tieni gwerra dinjija. Fuq ġewwa tal-bieb kien hemm bust tal-Papa Piju V, bħala rikonoxximent tal-għajnuna tiegħu fil-bini ta’ din il-belt. Illum dan il-bust insibuh ħdejn il-bini tal-qorti fi Triq ir-Repubblika. Anke l-isem ta’ dan il-bieb inbidel fi żmien li l-gżejjer tagħna kienu f’idejn il-Brittaniċi. Kingsgate kien beda jissejjaħ u t-triq prinċipali tal-Belt Kingsway. Biss il-Maltin xorta baqgħu jsejħu lill-bieb, Putirjal u lit-triq Strada Rjali! Bil-Malti beda jissejjaħ “Bieb il-belt”.

Meta Tlieta mhux biżżejjed

Kien ilu jinħass li dak il-bieb minkejja s-sbuħija tiegħu ma kienx prattiku għal belt ħajja bħalma kienet il-Belt Valletta ta’ wara l-gwerra. Fl-1964 twaqqa’ dan il-bieb u minn floku nbena ieħor fuq pjanta tal-arkitett Taljan Alziro Bergonzo. Minkejja li issa l-belt kapitali ta’ Malta kellha bieb prinċipali komdu, l-istil tiegħu xejn ma ntlaqa’ tajjeb mal-poplu Malti. F’belt barokka bieb sempliċi bħal dak ma jinżilx tajjeb u għalhekk dejjem qala’ kritika ħarxa. Il-ħsieb li jinbidel kien ilu jberren f’moħħ il-Maltin sakemm fl-aħħar intgħażel il-perit ta’ fama internazzjonali Renzo Piano biex jippjanta il-ħames bieb.

Fetħa jew bieb?

Meta nitkellmu fuq il-proġett tad-daħla tal-belt illum niġu f’dubju jekk insejħulhiex “bieb” jew sempliċiment “fetħa”. Hi x’inhi hija d-daħla li nsibu llum u trid tifhem il-ħsieb tal-perit biex tappreżżaha. Illum meta s-swar saru biss ornament, saru biss wirt tal-umanità, id-disinjatur tad-daħla ried li dak li jidħol il-belt iħossu qed jiġi milqugħ bl-akbar unur. Għalhekk hemm dawk iż-żewġ arbli dritti, donnhom xwabel qed isellmu lil min jidħol jew joħroġ mill-kapitali tagħna. Kritika qala’ ħafna imma maż-żmien qiegħed jindara wkoll, u min jaf ladarba l-Perit Piano ma jibqax magħna, kemm inkunu kburin li f’pajjiżna għandna xogħol ta’ dan il-bniedem kbir li għandu xogħlu fl-aqwa bliet tad-dinja!

Illum ħadkom dawra mal-bieb ta’ Putirjal. Nistqarr li kien ritratt antik, li juri l-karozzi tal-linja kollha kuluri differenti madwar il-funtana tat-tritoni bil-bieb ta’ Putirjal fl-isfont li ħajjarni nfttex ftit dwar dan il-bieb li min jaf kemm-il daba ngħaddu minnu bla ma nħabblu rasna xi storja għandu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 4 ta' Diċembru 2021