Rand

 

Kultant noħroġ ftit fit-terazzin li għandi wara kamarti u noqgħod inħares ftit lejn il-ġnien tal-ġar tagħna. Fost bosta siġar li għandu, fosthom taċ-ċitru u dwieli tal-għeneb, għandu sigra tar-rand. Il-moħħ ma jafx b’limiti u bla ma naf m’ilux wisq bdejt naseb fuq din il-pjanta, jew siġra li sa minn sekli twal ilu kienet tgawdi ċerta stima. Ir-randa hija pjanta aromatika kif ukoll mediċinali mifruxa sewwa fil-pajjiżi tal-Mediterran. Peress li ħafna drabi s-siġra tar-rand tkun miżbura din tidher fil-forma ta’ arbuxxell ta’ daqsijiet varji, iżda hija fil-verità hija siġra li tista’ titla’ u tikber anke sa 10 metri fit-tul.

Is-siġra

Ir-rand kien introdott fl-Ewropa mill-Asja Minuri. Din il-pjanta sabiħa kellha l-oriġini tagħha fil-Greċja fejn il-leġġenda, iddedikata lil Apollo, bil-friegħi tagħha ġew inkurunati eroj, figuri illustri tal-arti u tal-ħajja sportiva. Mill-Asja, il-pjanti tar-rand infirxu madwar l-Ewropa. Din hija siġra li tikber sewwa fiż-żona tal-Mediterran u spiss ir-rand huwa użat biex jinħolqu ħitan dekorattivi madwar ġonna.

Hija pjanta użata fil-kċina, pereżempju fi zlazi magħrufin għall-fwieħa u togħma tagħhom. Il-weraq żgħar, miġbura fis-sajf, huma aromatiċi ħafna iżda jistgħu jinħasad fi kwalunkwe staġun u huma użati kemm friski kif ukoll imnixxfa biex jagħti togħma lil-laħam, ħut u sopop. Il-frott tas-siġra jimmatura fil-ħarifa. Grazzi għaż-żjut essenzjali tagħha, ir-rand jintuża fil-mediċina.

Mitoloġija

Fil-mitoloġija Greko-Rumana, ir-rand kien pjanta sagra u kien jissimbolizza l-għerf u l-glorja: kuruna tar-rand kienet iddawwar ir-ras tar-rebbieħa fl-olimpjadi u kienet tfisser l-ogħla unur għal poeta. Għalhekk ir-rand għandu t-tifsira figurattiva ta’ rebħa, fama, trijonf u unur. Barra minn hekk, din il-pjanta kienet sagra għal Apollo peress li Daphne, il-maħbuba tiegħu, talbet li tiġi eliminata l-kawża tal-ġibda ta’ Apollo lejha, u għalhekk id-dehra umana tagħha tneħħiet u nbidlet f’randa. Imbagħad Apollo poġġa l-pjanta tar-Rand fil-ġnien tiegħu u ħalef li jilbisha fuq rasu f’forma ta’ kuruni għal dejjem, u qal li r-Rumani jagħmlu l-istess waqt il-parati. Fl-Italja hija tradizzjoni li l-gradwati ġodda kollha jilbsu kuruna tar-rand.

Fil-Bibbja

Nafu li kien il-Botaniku Karlu Linneus li introduċa l-isem xjentifiku biex jindika pjanti iżda fi żminijiet bibliċi u għal ħafna sekli l-isem komuni kien għadu jintuża biex issir magħrufa pjanta . L-​istudjużi tal-​Bibbja ltaqgħu maʼ diffikultajiet biex jittraduċu tali ismijiet f'diversi lingwi. Illum hemm madwar 2000 verżjoni tal-Bibbja f'diversi lingwi u anke jekk ir-referenza dejjem tmur għat-testi mill-Ebrajk u l-Aramajk u għall-verżjoni msejħa VULGATA, tradotta minn San Ġirolmu mill-Grieg għal-Latin, l-użu ta’ kliem differenti setgħu ġġeneraw differenzi fl-interpretazzjoni tal-ismijiet tal-pjanti indikati bl-Ebrajk u bl-Aramajk. Pjanta setgħet kellha ismijiet differenti f'postijiet jew pajjiżi differenti, jew dan istess isem jista’ kien jintuża biex jindika pjanti differenti f'postijiet differenti.  Pereżempju, waħda mill-pjanti msemmija fil-ktieb ta’ Isaija, kapitlu 44, vers 14, fid-diversi edizzjonijiet tal-Bibbja hija identifikata bi tliet modi differenti: bħala arżnu, bħala fraxxnu jew bħala rand. Fl-edizzjoni Maltija ma nsibux ir-rand imma nsibu hekk: Imur jaqta' l-injam taċ-ċedru, jieħu xi biċċa tal-ballut jew ruvlu, li jikber b'saħħtu fil-foresta, jew iħawwel l-arżnu li x-xita tkabbar.

Kuruna tar-rand

Insibu bosta okkażjonijiet fejn jitpoġġew kuruni tar-rand fuq xi monumenti f’okkażjonijiet partikolari. Mhux kulħadd jaf, fil-fatt, li l-kuruni tar-rand fil-Greċja tal-qedem kienu diġà sinjali komparabbli ma’ dawk moderni: dak iż-żmien, il-kuruna tar-rand kienet tintuża bħala rikonoxximent tal-mertu jew biex tindika għarfien u għerf. Mhux ta’ b’xejn li l-kuruna tar-rand tal-Greċja tal-qedem, u l-istess jgħodd għal dik Rumana, kienet tissejjaħ ukoll il- kuruna trijonfali. Dan is-simbolu kien attribwit pereżempju lil dawk li jirbħu l-logħob f’Pythian, jiġifieri l-logħob li kien isir qabel dawk Olimpiċi, fis- santwarju ta’ Apollo f’Delphi. Partikolarità pjuttost magħrufa ta’ dawn il-logħob hija li, kuntrarjament għal dak li kien se jiġri aktar tard fil-Logħob Olimpiku, mużiċisti u poeti setgħu jipparteċipaw ukoll fil-Logħob ta’ Pythian, li għalihom kienu jsiru kompetizzjonijiet speċjali. Ir-rebbieħa kollha ta’ dawn il-kompetizzjonijiet kienu jirċċievu kuruna tar-rand bħala rigal, il-pjanta kkonsagrata lil Apollo.

Xorb

Għalkemm mhux daqstant komuni, jeżisti wkoll xorb magħmul mill-weraq tar-rand. Ħafna drabi dan isir fid-djar u jisserva wara l-ikel bħala diġestiv. Dan huwa xorb popolari f’ċerti reġjuni Taljani fosthpom Sqallija, il-Calaria u l-Campania. Nassigurakom li huwa tajjeb ħafna u jekk ikollkom ċans li dduquh titilfuhx!           

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Novembru 2024

Spiċċaw għal kollox . . jew kważi

 M’ilux rajt ritratt antik ta’ post f’Malta fejn fuq il-bjut tad-djar kien mimli antenni tat-televixin. Dlonk ġie f’moħħi kemm hwejjeġ spiċċaw minn fostna f’nofs seklu. Għall-istorja ġamsin sena ma humux wisq imma fil-ħajja ta’ individwu huma ammont sostanzjali ta’ żmien li fih wieħed ikun jista’ jara bosta tibdiliet.

Minn fuq il-bejt għal isfel

Nerġa’ nsemmi l-antenni ta’ fuq il-bejt. Illum biex tara wieħed irid ikun fuq xi dar antika. Fis-snin sebgħin kienet ħaġa normali. Tassew li kienu jkerrħu l-ambjent tar-raħal Malti imma llum minflok arbli tat-televixin għandna wires ma’ kullimkien, ħafna drabi mgħoddijin bl-addoċċ li personalment narahom agħar mill-ariels ta’ fuq il-bjut. Intant, l-antenna tat-televizjoni kienet teżisti biex wieħed ikun jista’ jara l-istazzjonijiet televiżivi. Mela ninżlu minn fuq il-bejt u nidħlu ġewwa. Nofs seklu ilu ħafna kienu dawk li kellhom televiżjoni. Tabilħaqq mhux kulħadd, imma ejjew ngħidu li l-maġġoranza tal-Maltin kellhom wieħed. U meta ngħid wieħed tabilħaqq ifisser wieħed. Mhux bħal-lum, fejn f’dar aktarx issib aktar televiżjonijiet milli membri tal-familja. Id-daqs tat-televiżjoni kien differenti minn dak tal-lum. Kaxxa kbira, bla remote control u biex tqableb minn stazzjon għal ieħor trid tqum minn fejn tkun u tmur tagħfas buttuna. L-istampa ma kinitx bil-kulur bħal tal-lum imma abjad u iswed. U xi ngħidu għall-istazzjonijiet. Konna naraw tliet stazzjonijeit kollox, il-Malti, ir-Rai 1 u Rai 2 li kulħadd kien isejjaħ is-“Secondo”. U kien hemm settijiet tat-televiżjoni li ma kinux jaqbduh is-secondo. Programmi ma kienx ikun hemm il-ġurnata kollha. Television Malta kien jibda fis-6 ta’ filgħaxija u forsi jagħmel sal-11 jew l-aktar l-aktar nofsillejl. Jibda bl-aħbarijiet fil-qosor u wara jkun hemm il-programmi għat-tfal. Fit-8.00pm l-aħbarijiet u wara jkomplu l-programmi b’xi film jew serie. Ħaġa oħra li ntemmet minn fuq it-televiżjoni hija l-announcer. Ħamsin sena ilu kien ikun hem tfajliet li jħabbru xi jkun imiss jintwera.

Kien hawn xi aġenti tat-televiżjonijiet li meta wieħed kien jixtri televiżjoni kien jingħata xi rigal miegħu. Wieħed minn dawn l-aġenti kien jagħti gondola żgħira. Allura kull min kien ikollu televiżjoni ta’ din id-ditta kien ikollu waħda minn dawn il-gondoli.

It-telefon

Għalkemm it-telefon bil-wire ma spiċċax għal kollox minn djarna, nistgħu ngħidu li żmienu għadda u postu ħadu l-mobile. Fis-snin sebgħin ftit kienu dawk li kellhom telefon id-dar imma ftit ftit kienu bdew jiżdiedu. Biex wieħed jagħmel telfonata kien aktarx ikolu jmur f’ġabina tat-telefon pubbliku, li minnhom konna nsibu f’kull belt u raħal. Illum telefon pubbliku ma għadux jintuża u t-telefon fid-djar qiegħed agonija. Mat-telefon konna naraw id-direttorju, bin-numri tat-telefon ta’ min kellu dan is-servizz. Id-diretorju spiċċa għal kollox. Ħamsin sena ilu s-sistema telefonika kienet differenti għal kollox minn dik li għandna llum. Kien hemm każi fejn biex iċċempel lil xi ħadd l-ewwel kien iwieġbek l-operator u inti tgħidlu n-numru li tkun trid u jqabbdek hu. X’differenza mil-lum! Spiċċaw ukoll it-telefons li biex iċċempel minnhom kellhom rota li tiddawwar skont in-numru li trid. Dawn kienu ħadulhom posthom settijiet tat-telefon bil-buttuni tan-numri.

Ir-Rediffusion

Sas-snin li qed insemmu kien jeżisti r-Rediffusion minflok ir-radju. Dan kien ikun il-kumpanija għal bosta nisa tad-dar matul il-ġurnata. Darba fix-xahar kien jiġi impjegat tal-kumpanija jiġbor il-kera ta’ dan is-servizz. Kien hem żewġ stazzjonijiet fuq ir-Rediffusion, wieħed bil-Malti u ieħor bl-Ingliż. Ir-radju ħa post dan is-servizz li llum spiċċa għal kollox.

Għall-mużika

Ftit ftit bdejna nsibu l-cassette player biex nisimgħu l-mużika. Kien hawn min isejjaħ dawn il-casettes bħala “żigarella” għax fil-verità il-cassette kien ikun fih żigarella li fuqha tkun irreġistrata l-mużika jew il-kliem. Il-gwaj kien mea din iż-żigarella kienet tinqata’ jew titgħaqqad. Konna ndaħħlu lapes fit-toqba tal-cassette u nippruvaw nerġgħu nkebbu ż-żigarella f’postha. Mhux dejjem kien jirnexxielna. Id-diski tal-plastik, li llum qed jerġgħu jsiru popolari, kienu jiswew ħafna aktar mill-casette u għalhekk iż-żigarella saret popolari ħafna sakemm il-compact disk ħa post il-casette player.

U la qed insemmu l-mużika, kif nistgħu ma nsemmux il-kanzunetti sbieħ li kienu joħroġu dak iż-żmien. Mhux qed nirreferi għal diski Amerikani, Ingliżi jew taljani biss, imma anke diski Maltin li ħarġu nofs seklu ilu u għadhom popolari sal-lum

Kemm inbidlet id*dinja f’nofs seklu! Ħafna mill-oġġetti li trabbejna bihom aħna, uliedna u wlied uliedna lanqas biss jafu bihom. Kienet ħajja differenti li llum bil-progress li sar meitu mewta naturali jew waslu iex imutu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Novembru 2024

Il-volontarjat

 

Spiss nisimgħu l-kelma “Volontarjat” u b’xi mod jew ieħor ħafna minna huma involuti f’xi xogħol ta’ volontarjat. Il-volontarjat huwa attività ta’ għajnuna jew servizz imwettqa minn individwi jew gruppi ta’ nies b’mod kompletament ħieles, mingħajr ma wieħed jistenna kumpens finanzjarju lura. Dan it-tip ta’ impenn jista’ jieħu firxa wiesgħa ta’ forom u huwa ta’ ħtieġa kbira għall-komunitajiet individwali kif ukoll għas-soċjetà kollha kemm hi. Il-volontarjat huwa importanti għal diversi raġunijiet. L-ewwel nett għandu rwol kruċjali biex jimla xi vojt li jħallu s-servizzi pubbliċi u biex jindirizza l-isfidi soċjali u ambjentali. Jagħti wkoll lin-nies l-opportunità li jikkontribwixxu b'mod attiv fi kwistjonijiet li huma importanti għalihom. Il-volontarjat joħloq sens ta’ appartenenza u sodisfazzjon personali. Il-volontarjat huwa wkoll mod kif jinbnew konnessjonijiet soċjali, titrawwem is-solidarjetà u jippromwovi bidla pożittiva.

Tipi ta’ volontarjat

Hemm diversi tipi ta' volontarjat, kull wieħed jiffoka fuq aspett speċifiku tal-komunità jew bżonnijiet individwali. Xi eżempji jinkludu volontarjat soċjali li jinvolvi l-għajnuna lil nies fil-bżonn jew żvantaġġati, volontarjat ambjentali li jiffoka fuq il-preservazzjoni tal-ambjent, volontarjat kulturali  li jippromwovi l-arti u l-kultura u nsibu wkoll  volontarjat ta’ emerġenza li joffri għajnuna f’sitwazzjonijiet ta’ kriżi. Il-volontarjat huwa ggwidat minn għadd ta’ valuri ewlenin, fosthom is-solidarjetà, kompassjoni, il-empatija u r-responsabbiltà soċjali . Dawn il-valuri jispiraw l-azzjonijiet tal-voluntiera u jenfasizzaw l-importanza li tgħin lill-oħrajn mingħajr ma tistenna xejn lura. Il-volontarjat jippromwovi wkoll id-diversità u l-inklużjoni, billi jħeġġeġ l-involviment ta’ nies ta’ kull età, sfond, etniċitajiet u reliġjonijiet.

Nies li jagħżlu li jwettqu xi tip ta’ volontarjat isegwu varjetà ta’ għanijiet. L-ewwel, iridu jikkontribwixxu b'mod pożittiv għas-soċjetà u jagħmlu differenza fil-ħajja ta’ ħaddieħor. Fl-istess ħin, ifittxu li jiżviluppaw ħiliet u għarfien ġodda li jkollhom u b'hekk itejbu l-prospetti tal-karriera tagħhom. Il-volontarjat jista' wkoll jissodisfa l-ħtieġa għal għaqda soċjali u sodisfazzjon personali u joffri sens ta' skop u sodisfazzjon lil min iwettqu. Barra minn hekk, dawk li jagħmlu volontarjat spiss jimmiraw li jqajmu kuxjenza dwar kwistjonijiet importanti u jippromwovu bidla soċjali u ambjentali pożittiva.

Benefiċċji tal-volontarjat

Tabilħaqq li l-volontarjat huwa mmirat prinċipalment għal għajnuna lil ħaddieħor iżda il-benefiċċji ta’ din l-attività jmorru wkoll għal min iwettaq ix-xogħol volontarju. Jekk qed tħossok waħdek, iżolat, jew sempliċement trid twessa' ċ-ċirku soċjali tiegħek, il-volontarjat fil-komunità lokali tiegħek huwa mod importanti, u ħafna drabi divertenti, biex tiltaqa' ma' nies ġodda. Fil-fatt, wieħed mill-aħjar modi biex tagħmel ħbieb ġodda u ssaħħaħ ir-relazzjonijiet eżistenti huwa li tidħol f’attività kondiviża, u l-volontarjat jippermettilek li tagħmel dan. Jekk dan l-aħħar mort tgħix f'belt jew pajjiż ġdid, il-volontarjat huwa mod tajjeb u faċli biex tiltaqa' ma' nies ġodda filwaqt li ssaħħaħ ir-rabtiet tiegħek mal-komunità lokali u tespandi l-ħiliet tiegħek. Permezz tal-volontarjat tiltaqa’ ma’ nies li jkollhom l-istess interessi u passjonijiet tiegħek u għalhekk jistgħu jsiru ħbieb ġodda. Li taħdem bħala voluntier tista’ wkoll jagħtik sens ta’ kburija u identità, li tgħin biex tkompli tkabbar l-istima tiegħek innifsek billi toħroġ miż-żona ta’ kumdità tiegħek. Fil-fatt, il-volontarjat jgħinek tħossok aħjar u toħloq ħarsa aktar pożittiva fuq ħajtek u fuq il-miri futuri li jollok. Benefiċċju ieħor tal-volontarjat huwa li l-iffukar fuq ħaddieħor jista’ jagħtina ħarsa aktar profonda tar-realtà tagħna u jgħinna nneħħu minn moħħna ħafna ħsibijiet negattivi. Il-volontarjat ħafna drabi jinvolvi li ngħinu lil dawk fil-bżonn imma jista’ jkun ta’ għajnuna għalina stess biex jurina li, fir-realtà, ħajjitna mhix ħażina kif ħsibna li hi.

Il-volontarju

Il-volontarjat joffri l-opportunità li dak li jwettqu jkollu esperjenzi sinifikanti tal-ħajja. Dan iseħħ billi jipparteċipa b'mod attiv fis-soluzzjoni tal-problemi fil-komunità jew fis-soċjetà inġenerali. Dawk li jwettqu ħidma volontarja jistgħu jħossuhom involuti direttament biex jagħmlu bidliet pożittivi. Dan is-sens ta’ skop jista' jtejjeb ħafna l-istima tagħhom infushom u l-kunfidenza fihom infushom. Fil-fatt, ir-riċerka turi li l-volontarjat jista’ jsaħħaħ l-istima tal-volontiera nfushom u jkabbar il-kunfidenza fihom infushom speċjalment fiż-żgħażagħ u l-adolexxenti li għadhom qed jibdew il-vjaġġ ta’ ħajjithom.

Nuqqas ta’ apprezzament

Sfortunatament ġieli jiġri li l-ħidma tal-volontarju tiġi sottovalutata jew agħar minn hekk ma tkunx apprezzata. Għandu mnejn għax servizz jingħata bla ħlas ftit li xejn ikun apprezzat. Dan il-fatt jista’ jkisser lil dak li jkun qed iwettaq dan ix-xogħol. Għalhekk il-ħidma volontarja għandha ssir fi gruppi biex ikun hemm is-sostenn ta wieħed lil ieħor. Bniedem waħdu meta jara nuqqas ta’ apprezzament f’għemilu faċli jwarrab u jiġi f’moħħu l-qawl Malti: “Ta’ b’xejn aħslu u erfgħu!” Għalhekk wieħed għandu joqgħod attent meta jirċievi xi servizz ta’ volontarjat u japprezza li dak li jkun seta’ wettaq xi ħaġa oħra minflok qed jgħin lilek.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 2 ta' Novembru 2024

Il-Madonna ta’ La Salette

 

Id-dehra Marjana li seħħet fl-1846 ġewwa La Salette, raħal fuq il-muntanji fix-xlokk ta’ Franza, saret lil żewġt itfal, tifel ta’ ħdax-il sena u Mélanie Calvat tifla ta’ erbatax-il sena. Minkejja li din id-dehra hija approvata mill-Knisja, hawn ħafna li ma jafux biha.

It-tfal

Iż-żewġt itfal tad-dehra kienu mir-raħal ta’ Corps, qrib Grenoble u kienu jirgħu l-merħla ta’ raħħal sinjur biex jaqilgħu xi ħaġa għall-familji tagħhom. Kienu jieħdu l-merħla fuq il-muntanja Sous-Les Baisses f’La Salette, li huwa qrib Corps. Kien hemmhekk li fid-19 ta’ Settembru tas-sena 1846 kellhom dehra sopranaturali.

Waqt li kienu fuq xogħolhom, it-tfal qalu li lemħu raġġ ta’ dawl imbagħad mara bilqegħda fuq blata, b’minkbejha fuq irkupptejha u bil-pali ta’ jdejha tgħatti wiċċha mbikki. Il-mara kienet liebsa libsa bajda bil-perli u kellha fardal lewn id-deheb u xall abjad fuq spallejha. Kellha żarbun abjad u madwar saqajha kien hemm il-ward. Fuq rasha kellha bħal kuruna. Madwar għonqha kellha ġiżirana b’kurċifiss imdendel magħha. Fis-salib kien hemm martell u tnalja u l-figura ta’ Kristu msallab kienet tiddi ħafna.

Id-dehra

Meta kellmet lit-tfal il-mara kompliet tibki u tolfoq. L-ewwel bdiet titkellem bil-Franċiż iżda mbagħad bdiet tkellimhom bid-djalett Oċċitan, li bih kienu jitkellmu t-tfal. Il-mara tat sigriet lit-tifel u ieħor lit-tifla u mbagħad qamet, imxiet lejn il-muntanja u għabet. L-għada dan ir-rakkont inkiteb u ġie ffrimat miż-żewġt itfal u minn dawk li kienu semgħu din l-istorja.

It-tfal qalu li waqt l-ilfieq, il-mara qaltilhom li jekk il-poplu ma jindimx u jerġa’ lura lejn it-triq it-tajba, ma tistax tibqa’ żżomm id-driegħ ta’ Binha milli jikkastiga. Hi qaltilhom li titlob bla waqfien lil binha biex ikollu ħniena, iżda n-nies ma tridx taf, tadem nhar ta’ Ħadd u tidgħi. Hija qalet li se jkun hemm kastigi minħabba dawn id-dnubiet, fosthom qerda tal-uċuħ tar-raba’ l-aktar il-patata. Ix-xitwa ta’ wara, jiġifieri dik ta’ bejn l-1846 u 1847 kienet waħda iebsa għall-Ewropa l-aktar għal Franza u l-Irlanda fejn kien hemm ħafna ġuħ. Is-sigrieti li tat lit-tfal ma kellhomx jixxandru iżda dawn aktar tard intqalu lil Papa Piju IX.

Sigrieti

Skont Mélanie Calvat is-sigriet li qaltilha l-mara tad-dehra huwa dan: Jekk in-nies ser tibqa’ taħdem fil-jum tal-Ħadd u ser tibqa’ tidgħi u toffendi lil Alla, se jiġi żmien li d-dinja ssir skjava tad-dimonju. Pariġi se tiċċappas b’kull xorta ta’ atti kriminali u Marsilja ma ddumx ma tgħib ukoll. Il-Papa jkun ippersegwitat minn kullimkien, jisparaw lejh, ikunu jridu joqtluh, iżda ħadd ma jista’ joqtol il-Viġarju ta’ Kristu fid-dinja u fl-aħħar joħroġ rebbieħ. Is-saċerdoti u s-sorijiet li jkunu verament qaddejja ta’ ibni jkunu ppersegwitati u xi wħud ukoll maqtulin minħabba twemminhom. Jiġi żmien ta’ ġuħ. Wara li jiġri dan kollu jkun hemm bosta li jindunaw, jiftħu għajnejhom u jikkonvertu. Dan kollu ma jdumx ma jseħħ, ma jgħaddux ħamsin sena darbtejn.

Skont Maximin Giraud is-sigriet ma kienx iebes daqs ta’ Mélanie. Huwa stqarr hekk: Jekk in-nies sejra tibqa’ hekk, dak li qed ngħidlek ma jdumx ma jseħħ, jekk jinbidlu jasal aktar tard. Franza qerdet l-univers u għad tkun ikkastigata fuq dan. Franza titlef il-fidi, tliet kwarti tal-Franċiżi ma jibqgħux iħaddnu u jipprattikaw il-fidi u l-kwart l-ieħor iħaddnuha bla ma jipprattikawha. Wara li l-pajjiżi jikkonvertu terġa’ tasal il-ħniena ta’ Alla fid-dinja kollha. Pajjiż kbira ’il fuq minn Franza, li llum huwa Protestant għad jikkonverti u d-dinja kollha tikkonverti, iżda sakemm iseħħ dan għad ikun hawn taħwid kbir kemm fil-Knisja u kullimkien. Il-Papa jkun ippersegwitat u s-suċċessur tiegħu jkun Papa li ħadd qatt ma jkun basar. Wara dan jirrenja s-sliem, iżda ma jdumx wisq. Iqum monstru biex itellef dan is-sliem. Dan kollu jasal fuq il-pajjiż u fid-dinja tal-anqas sas-sena 2000.

Il-messaġġ

It-tfal sabu oppożizzjoni kbira meta bdew ixerrdu l-messaġġ tal-Madonna, iżda huma baqgħu jxanduh. Sal-isqof stess ma kienx wisq favur li jibdew l-investigazzjonijiet dwar id-dehra iżda wara erba’ snin twaqqfu żewġ kummissjonijiet biex  jistħarrġu sewwa d-dehra.  Fl-1855 l-Isqof ta’ Grenoble iddikkjara li d-dehra kienet seħħet tassew u għalhekk awtorizza il-kult tal-Madonna ta’ La Salette.

Maximin għadda ħajja mhux wisq stabbli. Ipprova l-ħajja reliġjuża u daħal f’seminarju iżda dik ma kinitx it-triq għalih. Ħadem bħala spiżjar. Reġa’ lura f’Corps fejn miet fl-1 ta’ Marzu 1875 meta lanqas kellu 40 sena. Mélanie wara d-dehra daħlet soru u ħadet l-isem ta’ Sor Marija tas-Salib. Ħadmet ħafna kemm fi Franza kif ukoll fl-Ingilterra, fil-Greċja u fl-Italja. L-aħħar snin ta’ ħajjitha għaddiethom ġewwa Altamura fil-Puglia, l-Italja. Hemmhekk bi ftehim mal-isqof, ħadd ma kien jaf min hi. Hija mietet fil-lejl ta’ bejn it-13 u l-14 ta’ Diċembru tas-sena 1904 fl-età ta’ 73 sena.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 26 ta' Ottubru 2024

Għajn Rażul u l-inħawi

 

Aħna u neżlin miż-żona magħrufa bħala l-Veċċa, f’San Pawl il-Baħar lejn ix-Xemxija nsibu għajn tal-ilma magħrufa bħala Għajn Rażul.  Għajn kulħadd jaf xi tfisser imma rażul hija kelma għandha mnejn ġejja mill-kelma Għarbija Rasul li tfisser messaġġier u f’dan il-każ inkunu qed nirreferu għall-Appostlu San Pawl għax għall-Maltin wassal il-messaġġ tan-Nazzarenu. Hawn min imbagħad isostni li l-isem tal- rażul huwa derivazzjoni mill-ilsien tal-Feniċi, kelma li tabilħaqq tfisser appostlu.

L-għajn

Dinl-għajn hi ddekorata b’mod sabiħ ħafna. Fil-parti ta’ fuq tagħha nsibu  statwa żgħira minquxa fil-ġebla Maltija, ta’ San Pawl, hemm ukoll l-arma tal-Gran Mastru Vilhena li kien sultan ta’ dawn il-gżejjer bejn l-1722 u l-1736. Taħt l-istatwa hemm kitba bil-Latin li tmur lura sal-1725, jiġifieri sa żmien il-Gran Mastru Vilhena. Fil-bidu ktibt li l-isem Għajn Rażul ifisser l-Għajn tal-Appostlu San Pawl, minħabba li Rasul hi kelma Għarbija li tfisser messaġġier. Iżda hemm min jaħseb mod ieħor. Rażul jew Rażun seta’ kien l-isem tal-proprjetarju ta’ xi oqsma fl-inħawi, jiġifieri isem jew il-laqam ta’ dak li kien jagħmel użu minn dik in-nixxiegħa tal-ilma.

Storja jew tradizzjoni

L-istorja ta’ din il-għajn hija marbuta b’mod sinifikanti mat-tradizzjoni tan-nawfraġju ta’ San Pawl fil-gżejjer Maltin. L-Atti tal-Appostli jiddeskrivu b’mod ċar ħafna kif wara n-nawfraġju, in-nies tal-post , u hawn nassumu li kienu l-Maltin, marru jgħinu lil dawk li kienu fuq ix-xini li sofra n-nawfraġju. Mar-rakkont tal-Atti tal-Appostli, kapitlu 28, inżidu l-leġġenda lokali li tirrakkonta li n-nies tal-lokal ħadu magħhom ħwejjeġ, ikel u ilma iżda kien hemm bżonn aktar ilma. Issa l-ilma minn dejjem problema f’pajjiżna. Meta ra dan, San Pawl ħa l-bastun tiegħu, ħabbat bih fuq l-art  għal tliet darbiet u dlonk ħarġet nixxiegħa fil-post fejn illum hemm din il-għajn.

Ma nafux fiċ-ċert meta din l-għajn twaqqfet għall-ewwel darba iżda sors wieħed isostni li l-parti ta’ isfel tal-għajn kienet imnaqqxa minn blokka waħda antika ta’ granit ta’ data u provenjenza inċerta. Din il-funtana storika tidher li ġiet imċaqalqa waqt xogħlijiet ta’ twessigħ tat-toroq għall-ħabta tas-sena 1900 u minn dakinhar ġiet restawrata mill-inqas darbtejn, l-ewwel darba fl-1989, u t-tieni darba fl-2009. Il-funtana ta’ Għajn Rażul f’San Pawl il-Baħar kienet inkluża fil-Lista għall-Ħarsien tal-Antikitajiet tal-1932 u kienet skedata mill-Mepa bħala monument nazzjonali ta’ Grad 1.

Il-Veċċa

Il-post fejn insibu Għajn Rażul jagħmel kemm mal-Kunsill Lokali kif ukoll mal-Parroċċa ta’ San Pawl il-Baħar iżda huwa magħruf bħala  l-Veċċa. Imma minn fejn oriġina dan l-isem għandna mnejn nistaqsu?

Veċċa huwa l-isem ta’ żewġ inħawi, naħa f’Malta u oħra f’Għawdex. Toponimu li fid-dokumenti nsibuh miktub bħala Vecca. Jista’ jkun li dan it-toponimu ġej mit-Taljan vecchia. F’Għawdex insibu żona li hija magħrufa bħala l-Ħotba tal-Veċċa, art li tinsab bejn il-Qolla l-Bajda u Ta’ Gelmus. F’Malta l-Veċċa hi dik in-naħa tal-bajja ta’ San Pawl il-Baħar, qrib Għajn Rażul. Jista’ jkun li l-Veċċa bdiet tissejjaħ hekk għax min kien jaqra dan l-isem flok vecchia kien jaqraha veċċa u biex ngħidu d-dritt hemm xi djaletti Taljani li minflok Vecchia jgħidu Veccia.

Xemxija

Dan kollu jinsab fiż-żona tax-Xemxija, post imdawwar mill-kampanja u wħud mill-aktar widien fertili f’Malta. Hemm ukoll port tas-sajd pittoresk żgħir. Iż-żona madwar ix-Xemxija ilha abitata sa minn żminijiet preistoriċi. Fiha numru ta’ siti arkeoloġiċi li jinkludu għadd taʼ oqbra mħaffrin fil- blat, fdalijiet taʼ żewġ tempji megalitiċi u aktar.

Fl-1715, l- Ordni ta’ San Ġwann, f’din ix-xaqliba, bena l-Batterija ta’ Arrias bħala parti minn sensiela ta’ fortifikazzjonijiet li jiddefendu l-kosta ta’ Malta. Kienet imsejħa wkoll Xemxija Battery peress li kienet fuq in-naħa tal-bajja tax-Xemxija u għalhekk l-inħawi ta' madwarha saret magħrufa bħala Xemxija. Illum, il-forti hija ristorant.

Fl-1839, l-Ingliżi bnew akwedott biex iwassal l-ilma f’dawk l-inħawi. L-ilma kien jasal minn akwedott taħt l-art f’żona fil-Wardija, magħrufa bħala tal-Ballut, li testendi għal akwedott fuq l-art u mbagħad għal ġibjun li kien hemm  fix-Xemxija. Il-konservazzjoni tal-ilma kienet meħtieġa għall-militar Ingliż u ż-żwiemel tagħhom, li kienu jwettqu l-ħidma tagħhom għad-difiża tal-inħawi fil-qrib.

Illum fix-Xemxija nsibu diversi blokki ta’ appartamenti li għamlu lil dan is-subborg ta’ San Pawl il-Baħar żona residenzjali popolari. Huwa wkoll post ta’ ristoranti u barijiet. Il-bajja llum ma għadux isir għum fiha, imma fi ċkunitna kienet waħda mill-bajjiet l-aktar popolari.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 19 ta' Ottubru 2024

Carlo Acutis

 

Sa ftit żmien ilu ftit kienu dawk li qatt kienu semgħu bl-isem ta’ Carlo Acutis. Illum il-folja nqalbet u l-isem ta’ dan iż-żagħżugħ sar magħruf sewwa. Sa ftit snin ilu min kien iżur Assisi kien iżur il-qabar ta’ San Franġisk; illum minbarra dan iżur ukoll il-qabar ta’ Carlo Acutis. Nhar il-Ħamis 23 ta’ Mejju 2024, il-Papa Franġisku, waqt l-udjenza laqa’ lill-Kardinal Marcello Semeraro, Prefett tad-Dikasteru għall-Kawżi tal-Qaddisin u awtorizza lill-istess Dikasterju jippromulga d-digriet dwar il-miraklu attribwit lill-Beatu Carlo Acutis. B’din id-deċiżjoni tal-Papa, il-kawża ġiet konkluża b’suċċess u nfetħet it-triq għall-kanonizzazzjoni ta’ dan il-qaddis ta’ żmienna. Il-kanonizzazzjoni tiegħu aktarx ssir matul il-Ġublew tas-sena 2025.

Min hu

Carlo Acutis twieled f'Londra fit-3 ta' Mejju 1991, iben Andrea Acutis, minn Turin l-Italja u Antonia Salzano. Il-koppja kienet iżżewġet is-sena ta’ qabel u kienet qed tgħix fir-Renju Unit minħabba x-xogħol ta’ Andrea. It-tifel kien imsemmi għan-nannu tiegħu, missier missieru. Ftit wara  din il-familja reġgħet lura lejn l-Italja u kienet toqgħod fil-belt ta’ Milan. Iċ-ċkejken Carlo attenda l-iskola elementari u primarja tas-sorijiet Marcelline u l-iskola sekondarja fl-Istitut Leone XIII immexxi mill-patrijiet Ġiżwiti.

Minn età żgħira kellu fidi Kattolika qawwija ħafna minkejja li l-familja tiegħu ma kinitx reliġjuża wisq.

Teknoloġija moderna

Fost il-passjonijiet kbar tiegħu, iż-żagħżugħ Acutis kellu t-teknoloġija tal-informatika li kien jużaha biex ixerred u jagħti xhieda tal-fidi permezz tal-ħolqien ta' websajts. Huwa ħa ħsieb jibni wirja online dwar il-mirakli Ewkaristiċi madwar id-dinja. Din il-wirja żaret il-ħames kontinenti kollha u ġiet murija fi kważi 10,000 parroċċa fl- Istati Uniti tal-Amerika biss, u fil-bqija tad-dinja f’mijiet ta’ parroċċi u f'xi wħud mill- aktar santwarji Marjani famuż, bħal Fatima , Lourdes u Guadalupe. Għal din ir-raġuni qed ikun maħsub li fil-futur Carlo Acutis jiġi dikjarat bħala l-qaddis patrun tal-Internet.

Mard u mewt

Fl-2006, fl-età ta' 15-il sena, f'daqqa waħda nħakem mill-marda tal-lewkimja, li minħabba fiha miet fit-12 ta' Ottubru fl-isptar San Gerardo f'Monza. Qabel ma miet, Carlo qal li ried joffri t-tbatijiet tiegħu għall-Papa u għall-Knisja u wiegħed lil ommu Antonia li kien se jagħtiha ħafna sinjali. L-omm wara ddikjarat li kellha dehra ta’ Carlo f’ħolma fejn qalilha li kien se jkollha tfal oħra.  Dan fil-fatt seħħ fl-2010, meta twieldu t-tewmin Michele u Francesca Acutis. Huwa ġie midfun, kif kien talab espressament, fiċ-ċimiterju ta’ Assisi, fejn baqa’ sakemm ġie trasferit fis-Santwarju ta’ Santa Maria Maggiore, f’Assisi fis-6 ta’ April 2019.

Lejn il-qima tal-artali

Fil-15 ta’ Frar 2013 inbeda l-proċess għall-beatifikazzjoni ta’ Carlo Acutis, liema proċess intemm fl-24 ta’ Novembru 2016. Fil-5 ta’ Lulju 2018 ġie ddikjarat venerabbli mill-Papa Franġisku. Għall-finijiet ta’ beatifikazzjoni, il-Knisja Kattolika teħtieġ ir-rikonoxximent ta’ miraklu permezz tal-interċessjoni ta’ dak li jkun. Fil-każ ta’ Carlo Acutis il-miraklu seħħ ma’ Matheus, tifel Brażiljan ta’ sitt snin li kellu marda fil-frixa, marda li ma kinitx tħalli lil Matheus jiekol la ikel solidu u lanqas likwidu. Il-fejqan “istantanju, sħiħ u dejjiemi” ta’ Matheus kien meqjus bħala inspjegabbli mill-Kunsill Mediku tal-Kongregazzjoni għall-Kawżi tal-Qaddisin. Fil-21 ta’ Frar 2020, fl-eqqel tal-pandemija tal-Covid 19, il-Papa Franġisku rrikonoxxa dan il-miraklu. Iċ-ċerimonja tal-beatifikazzjoni ta’ Acutis saret f’Assisi fl-10 ta’ Ottubru 2020 u kienet ippreseduta mill-Kardinal Agostino Vallini li rappreżenta lill-Papa.

Lejn il-qdusija

Fit-23 ta’ Mejju 2024, il-Papa Franġisku awtorizza lid-Dikasteru għall-Kawżi tal-Qaddisin biex jippubblika d-digriet dwar ir-rikonoxximent tat-tieni miraklu attribwit għall-interċessjoni tal-Beatu Carlo Acutis, dwar il-fejqan ta’ Valeria Valverde, tfajla mill-Costa Rica. Din it-tfajla, fit-2 ta' Lulju 2022, kienet qed issuq ir-rota meta waqgħet u ġarrbet ġrieħi gravi f’rasha. It-tobba kienu xettiċi dwar il-fejqan ta’ Valeria u għalhekk ommha, Laura, daret lejn il-Beatu Carlo u talbitu l-fejqan ta’ bintha waqt li kienet pellegrinaġġ f’Assisi u żaret il-qabar tiegħu. It-tfajla fieqet b’mod li t-tobba ma jafux jispjegaw. Dan beda jitqies bħala l-miraklu li kien hemm bżonn biex tibda t-triq għall-Kanonizzazzjoni. Fl-okkażjoni tal-konċistorju tal-1 ta’ Lulju 2024, il-Papa Franġisku qal li l-kanonizzazzjoni ta’ Acutis għandha tiġi ċċelebrata “f’data li għad trid tiġi stabbilita.”

F’Malta

Id-devozzjoni lejn dan il-qaddis ta’ żmienna, li tajjeb ngħidu li kieku għadu ħaj illum għandu 33 sena, kull ma tkur qed tinxterd u tikber. F’għadd ta’ knejjes fil-gżejjer tagħna qed naraw xi xbieha ta’ dan iż-żagħżugħ qaddis, pitturi kif ukoll statwi. Hawn ukoll numru ta’ parroċċi li għandhom relikwa tiegħu. Il-festa tal-Beatu Carlo Acutis issir fit-12 ta’ Ottubru, jum il-mewt tiegħu għad-dinja u t-twelid tiegħu għall-ġenna.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 12 ta' Ottubru 2024

Ottubru

 

Ix-xahar li għadna kemm bdejna, Ottubru, illum huwa l-għaxar xahar fil-kalendarju, biss sakemm beda jintuża l-kalendarju Ġuljan u wara dak Ġregorjan, li nużaw aħna llum, dan ix-xahar kien it-tmien wieħed, u propju għalhekk jismu hekk, għax fil-kalendarju Ruman kien it-tmien wieħed u n-numru tmienja bil-Latin huwa Octo. Fit-tradizzjoni tal-Knisja Kattolika, Ottubru huwa x-Xahar tar-Rużarju Mqaddes. Hemm aktar xi tgħid dwar dan ix-xahar.

Tar-Rużarju

Madonna tar-Rużarju - 
Kolleġjata ta’ San Ġorġ, Ħal Qormi

Il-Festa tal-Madonna tar-Rużarju, li oriġinarjament kienet twaqqfet bħala Festa tal-Madonna tal-Vitorja tiġi ċċelebrata fis-7 ta' Ottubru. Is-7 ta' Ottubru huwa l-anniversarju tar-rebħa tal-flotta magħquda tal- Knisja, imsejħa Lega Mqaddsa li fl-1571 għamlet fuq il- flotta Ottomana fil-Battalja ta' Lepanto. Fl-1571, il-Papa Piju V organizza koalizzjoni ta’ forzi minn Spanja u renji Kristjani iżgħar, repubbliki u ordnijiet militari. Fis-7 ta' Ottubru 1571 ix-xwieni tal- Lega Mqaddsa baħħru minn Messina fi Sqallija u ltaqgħu ma' flotta qawwija Ottomana fil-Battalja ta' Lepanto. Billi kien jaf li l-forzi Kristjani kienu fi żvantaġġ kbir, il-Papa Piju V sejjaħ biex l-Ewropa kollha titlob ir-Rużarju għar-rebħa kif ukoll mexxa purċissjoni bir-rużarju f’Ruma. Papa Piju V waqqaf il-festa tal-Madonna tal-Vitorja sabiex ifakkar ir-rebħa tal-Insara f’Lepantu, liema rebħa attribwixxa lill-Verġni Mqaddsa Marija.

Fl-1573, il-Papa Girgor XIII biddel l-isem tal-festa għal Festa tar-Rużarju Mqaddes, biex tiġi ċċelebrata fl-ewwel Ħadd ta’ Ottubru. Il-patri Dumnikan Juan Lopez fil-ktieb tiegħu tal-1584 dwar ir-rużarju jgħid li l-festa tar-rużarju ġiet imwaqqfa “b’tifkira u b’gratitudni perpetwi tar-rebħa mirakoluża li l-Mulej ta lill-poplu Nisrani f’dak il-jum kontra l-armata Torka.”

Aktar tard

Fl-1671 l-osservanza ta’ din il-festa ġiet estiża minn Papa Klement X għal Spanja kollha, u ftit aktar tard Klement XI, wara r-rebħa fuq it-Torok li kien għamel il-Prinċep Ewġenju fil-Battalja ta’ Petrovaradin fil-5 ta’ Awwissu 1716, nhar il-festa tal -Madonna tas-Silġ, kien ordna li l-festa tar-Rużarju tiġi ċċelebrata mill-knisja universali. Papa Ljun XIII għolla din il-festa għall-grad tat-tieni klassi u żied mal-Litanija tal-Madonna l-invokazzjoni “Sultana tar-Rużarju l-Imqaddes.” Papa Piju X fl-1913 biddel id-data għas-7 ta’ Ottubru, bħala parti mill-isforz tiegħu biex jerġa’ jġib iċ-ċelebrazzjoni tal-liturġija tal-Ħdud kif suppost. Fl-1960 taħt il-Papa Ġwanni XXIII hija mniżżla taħt it-titlu Festa ta' Marija Bambina tar-Rużarju u taħt ir-riformi liturġiċi tal-1969 tal -Papa Pawlu VI tissemma l-Madonna tar-Rużarju bħala tifkira obbligatorja.

Għarfien tal-kanċer

Ottubru huwa wkoll ix-xahar għall-Għarfien tal-kanċer tas-Sider. F’dan ix-xahar ta’ kull sena ssir kampanja internazzjonali dwar is-saħħa organizzata minn organizzazzjonijiet ewlenin tal-kanċer tas-sider. L-għanijiet ta’ din il-kampanja huma li jinġabru flus għar-riċerka dwar il-kawżi, il-prevenzjoni, id-dijanjosi, it-trattament u l-kura tal-kanċer tas-sider u li titqajjem kuxjenza dwar il-kanċer tas-sider. Billi dan it-tip ta’ kanċer huwa l-aktar komuni fost in-nisa u man-nisa huwa marbut il-lewn roża, din il-kampanja ħadet l-isem ta’ Pink October.

Il-kanċer tas-sider maskili, li huwa rari, ġeneralment jiġi injorat. Fl-2009 il-gruppi ta' promozzjoni tal-kanċer tas-sider maskili: Out of the Shadow of Pink, A Man's Pink u l-Brandon Greening Foundation for Breast Cancer in Men, ingħaqdu biex jistabbilixxu globalment it-tielet ġimgħa ta’ Ottubru bħala “Male Breast Cancer Awareness Week.”

U jien x’nista’ nagħmel?

Hemm diversi modi kif nistgħu nieħdu pożizzjoni f’dan ix-xahar biex nappoġġaw lin-nisa bil-kanċer tas-sider madwar id-dinja kollha u nqajmu kuxjenza. Eduka lilek innifsek dwar is-suġġett. Tgħallem aktar dwar il-kanċer tas-sider billi taqra aktar dwaru. Aqra l-istejjer ta’ nies dwar l-esperjenzi tagħhom jew jekk kellek xi esperjenza inti stess aqsamha ma’ ħaddieħor. Hemm diversi modi kif tista’ turi l-appoġġ tiegħek dan ix-xahar, inkluż billi tagħmel donazzjoni lil xi waħda mill-fondazzjonijiet jew għaqdiet li jappoġġjaw ir-riċerka dwar il-kanċer tas-sider kif ukoll billi tippromwovi Xahar ta’ Għarfien dwar il-Kanċer tas-Sider fuq il-mezzi tal-midja soċjali tiegħek. U matul dan ix-xahar, ilbes żigarella roża fuq sidrek biex turi li inti konxju minn din il-marda.

Bejn sajf u xitwa

F’Ottubru l-festi parrokkjali li jkunu ilhom għaddejjin fis-sajf kollu jaslu fi tmiemhom. F’dan ix-xahar issir il-festa tal-Madonna tar-Rużarju f’diversi parroċċi Maltin u Għawdxin kif ukoll issir il-festa ta’ San Franġisk u dik tal-Madonna tas-saħħa fir-Rabat. Hemm xi festi oħra li jkunu ċċ1elebrati f’Ottubru. Billi normalment it-temp ikun għadu jippermetti, f’dan ix-xahar isiru għadd ta’ festivals bħal ngħidu aħna notte bianca. Ottubru huwa x-xahar li flimkien ma’ Novembru jgħaqqad is-sajf max-xitwa, għalkemm illum ma fadalx mezzutemp u minn flokk taċ-ċingi nilbsu mill-ewwel il-flokk tas-suf!

Diversi poeti u awturi famui bħal Katherine Arden, Elizabeth George Speare, Henry Ward Beecher u oħrajn isemmu lil Ottubru bħala l-isbaħ xahar tas-sena.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fIn-Nazzjon - 5 ta' Ottubru 2024

L-arloġġ

 

B'aktar minn 6000 sena ta' preżenza f'ħajjitna, l-arloġġi jistgħu jitqiesu bħala wieħed mill-eqdem apparat li nħolqu mill-antenati tagħna sewwasew fil-post fejn twieled iċ-ċiviltà moderna – il-Babilonja. Billi l-arloġġi tawna l-possibilità biex insegwu l-ħin, noħolqu skedi u nikkontrollaw ir-rutina tagħna ta' kuljum, dawn irnexxielhom jibnu d-dehra taċ-ċiviltà moderna li qed ngħixu fiha llum.

Fil-qedem

Tagħrif storiku tal-ewwel arloġġi magħmulin mill-bniedem huma datati għall-3500 QK meta bennejja Eġizzjani tal-Qedem bdew iwaqqfu obeliski twal ħdejn it-tempji u r-residenzi rjali tagħhom. Dawn l-istrutturi twal tal-ġebel servew l-iskop li jitfgħu d-dell tax-xemx fuq l-ispirali dekorati b’mod preċiż li kienu mqiegħda fuq l-art fejn in-nies setgħu faċilment jaraw il-pożizzjoni tad-dell u b’hekk jikkalkolaw il-ħin attwali tal-ġurnata. Anke jekk inħolqu mudelli inizjali ta’ arloġġi tax-xemx f’Babilonja, ix-xjenzati Eġizzjani ħadu dik l-invenzjoni u avvanzaw l-użu u l-preċiżjoni tagħha fuq perjodu ta’ aktar minn 3 elef sena, li matulhom skoprew is-solstizju tax-xitwa u s-solstizju tas-sajf u ħolqu s-separazzjoni ta’ matul il-jum f’“sigħat” u ħafna aktar.

Aktar tard

Anke jekk l-arloġġi tax-xemx irċevew attenzjoni enormi mix-xjenzati Griegi u Rumani, dawn baqgħu użati ftit li xejn fl-Ewropa kontinentali wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman. Iżda tajjeb ngħidu li dawn baqgħu jintużaw l-aktar mill-gvernijiet, minn nies tal-kummerċ u saru popolari fil-knejjes. Din is-sitwazzjoni nbidlet mal-wasla tar-Rinaxximent u l-espansjoni tax-xjenza, il-manifattura u l-kummerċ ma’ artijiet imbiegħda tal-Lvant Nofsani u l-Asja. Wara li għarfien ġdid tal-arloġġi mekkaniċi miċ-Ċina u l-artijiet Iżlamiċi wasal fl-Ewropa, l-arti tal -manifattura tal-arloġġi mekkaniċi bdiet tinfirex bil-mod. Sal-aħħar tas-seklu 14 bdew jidhru diversi disinji ta’ arloġġi madwar l-Ingilterra, Franza, l-Italja u l-Ġermanja, u finalment laħqu l-qofol fil-ħolqien tal-ewwel hekk imsejjaħ “arloġġ tal-but” minn Peter Henlein. L-invenzjoni tiegħu qanqlet l-imħuħ ta’ innovaturi bla għadd, li eventwalment irnexxielhom jaġġornaw l-arloġġ f’apparat li sar jista’ jinġarr fuq il-persuna, sar ukoll  irħis u fuq kollox preċiż. Minbarra skoperti mekkaniċi  ġodda, saret żieda fil-kapaċità ta' produzzjoni, għalhekk l-użu ta’ arloġġi wkoll inbidel b'mod sinifikanti u daħal ukoll fid-dinja tal-moda. Fl-aħħar tas-snin 1600 l-arloġġi tal-but maskili żdiedu fil-popolarità u baqgħu jintużaw kontinwament għal kważi 250 sena, qabel ma ġew totalment sostitwiti minn arloġġi tal-polz li malajr rebħu d-dinja wara t-tmiem tal-Ewwel Gwerra Dinjija. Illum, l-arloġġi moderni huma magħmula kemm f'forma mekkanika analoga kif ukoll f'forma diġitali, u jistgħu jinstabu kważi kull fejn tħares.

F’Malta

Forsi ftit jafu li f’pajjiżna nsibu wieħed mill-eqdem strument biex jikkalkula l-ħin. Fi żminijiet preistoriċi u fi żminijiet aktar tard il-bniedem ta attenzjoni għaż-żmien u l-ħin billi kien intebaħ li s-sema hu dak li jindikalu l-medda ta’ żmien tal-ġurnata u dawk tax-xhur. Dawn in-nies li bnew it-tempji megalitiċi tant kienu konxji ta’ dan li orjentaw il-biċċa l-kbira tat-tempji tagħhom biex iħarsu lejn ix-Xlokk biex jipprovdu mezz ta’ allinjament max-xemx meta tkun tielgħa. It-tempju tal-Imnajdra huwa bini bħal dan fejn l-allinjament tat-tempju kien maħsub apposta biex jilqa’ r-raġġi tax-xemx hekk kif din titla’. B’hekk kien ikun ikkalkulat il-ħin u ż-żmien.

F’Malta u Għawdex wieħed jista’ jsib madwar 50 arloġġ tax-xemx li huma mifruxa f’bosta bliet u rħula. L-arloġġ Malti huwa dak indurat u mpitter u għandu tradizzjoni twila ħafna li tmur lura sas-seklu 17. Dan aktar huwa magħruf bħala l-Arloġġ tal-Lira, dan l-arloġġ uniku tal-ħajt Malti seta’ jinstab f’palazzi, kunventi, djar għonja u Bereġ tal-Kavallieri speċjalment fl-aħħar tas- seklu 18. Apparti li juru l-ħin, dawn l-arloġġi servew ukoll skop dekorattiv.

Malta kellna wkoll nies li saru famużi għall-manifattura tal-arloġġi. Ħafna knejjes Maltin illum jiftaħru li mal-faċċata tagħhom għandhom arloġġ ta’ Sapiano. Michelangelo Sapiano twieled l-Imqabba fl-1826. Meta kellu 14-il sena fetaħ ħanut tat-tiswija tal-arloġġi u ta’ età daqshekk żgħira rnexxielu jsewwi l-arloġġ tal-Knisja Parrokkjali tal-Imqabba meta arluġġara oħra ma setgħux jagħmlu dan. Sapiano huwa famuż l-aktar għal arloġġi kbar li kienu jsiru għall-knejjes, kunventi u sagristiji f’diversi bliet u rħula f’Malta u Għawdex u wkoll għal arloġġ kbir li għamel għall-Knisja ta’ Santa Katarina ta’ Lixandra fl-Eġittu. Żewġ Maltin oħra li saru popolari għall-ħila tagħhom fil-bini tal-arloġġi kienu Pietro Tanti u ibnu Giovanni Antonio, li għexu u ħademu fl-ewwel nofs tas-seklu tmintax. Hemm oħrajn ukoll.

Illum tajna ħarsa lejn apparat li lkoll nużaw u ftit naħsbu dwar l-istorja tiegħu – l-arloġġ li tagħmel x’tagħmel ma tista’ twaqqfu qatt.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 28 ta' Settembru 2024

Bil-pensjoni

 

Dan l-aħħar kont qed ninnota li l-laptop tiegħi kien qiegħed jieħu wisq fit-tul f’xogħlu. Nistqarr li kien ilu għandi aktar minn 10 snin u allura ħsibt li wasal il-waqt li nibdlu. Ma ridtx nissogra li nitlef ix-xogħol kollu li kelli fuqu. Għalhekk tfajt dak kollu li ħsibt li għad niġi bżonnu fuq laptop ieħor. Meta tfejtu u poġġejtu fuq l-ixkaffa ħassejt bħal rimors f’qalbi. Tidħqux bija, imma ħassejt li se nitlef biċċa minni nnifsi. Poġġejtu fuq l-ixkaffa u għidtlu: “Strieħ, grazzi tas-snin li tajtni, issa wasal iż-żmien li toħroġ bil-pensjoni!”

X’sibt

Jiena u nitfa’ d-dokumenti minn fuq il-laptop il-qadim għal fuq il-ġdid bdejt nara mijiet ta’ files li kont insejthom imma meta rajthom ġabuli ħafna nostalġija. Sibt mijiet ta’ artikli li ktibt matul is-snin għal dan il-ġurnal u għal xi pubblikazzjonijiet oħra. Sibt folder bin-notamenti li kont nieħu waqt il-lezzjonijiet tal-università meta kont għadni Ruma qed nispeċjalizza fil-ġurnaliżmu. Bdiet tiġini t-tentazzjoni niftaħ il-files u nerġa’ naqra n-notamenti li kont ktibt, imma ma kienx possibbli, ma statjtx nitlef ħin għax bdejt nibża’ li l-laptop jintefa u ma jixgħelx aktar! Billi jien saċerdot, sibt ħafna files bi prietki, omeliji, tridwijiet, paniġierċi u eżerċizzi. Nistqarr magħkom li xi wħud minnhom kont insejt li għamilthom. Sibt ħafna korrispondenza, ittri li kont ktibt. Sibt il-files bil-kitba ta’ xi wħud mill-kotba li ppubblikajt. Sibt ritratti li llum nista’ nsejħilhom antiki, sibt mużika, insomma sibt ħafna minn dak li għaddejt minnu matul dawn l-aħħar għaxra jew ħdax-il sena.

Ftakart f’missieri

Jien u nwarrab il-laptop il-qadim ġie f’moħħi missieri. Madwar 6 snin ilu ħajjartu jibdel il-karozza. Kienet ilha għandu xi 30 sena. Meta ddeċieda li jneħħi l-qadima taptap tnejn fuq is-saqaf tagħha u qalilha: “Mela inti daqshekk, żmienek għamiltu!” Dakinhar ma stajtx nifhem x’kien qiegħed iħoss imma llum esperjenzajt dak li ħass missieri dakinhar.

Forsi tgħidlu: “Imma possibbli torbot qalbek ma’ magna?” Ngħidilkom li mhux torbot qalbek ma’ magna imma tkun qed twarrab xi ħaġa li tkun għext magħha tul ta’ snin u ssir xi ħaġa li mhux faċli tgħaddi mingħajrha. U meta din il-magna ma tkunx ħolqitlek inkwiet aktar tintrabat magħha. Għax dan kif jgħidu, dak li għandek taf xi jsarraf, il-ġdid għad tkun trid tara xi jsarraf.

Il-bniedem

Bħalma l-apparat elettroniku u l-makkinarju jgħaddi żmienhom, hekk ukoll jiġri lill-bniedem. Jasal żmien li jkollu jieqaf mill-attività li min jaf kemm ikun ilu jagħmel u jagħti postu lil ħaddieħor, ikollu joħroġ bil-pensjoni. Imma l-bniedem ma huwiex apparat elettroniku u lanqas biċċa makkinarju. Jekk karozza tiskarappjaha jew twarrabha, jekk apparat elettroniku titfgħu f’ġenb sakemm idejqek u tarmih, bniedem ma tistax twarrbu f’ġenb jew tarmih. Iżda sfortunatament ġieli nisimgħu b’każi fejn ix-xjuħ jitwarrbu wara li min jaf kemm ikunu ħadmu.

F’dar tal-anzjani

Illum ma tantx għad fadal ulied li jistgħu jieħdu ħsieb il-ġenituri tagħhom meta jixjieħu. Il-ħajja li jgħix il-bniedem tal-lum hija għal kollox differenti minn dik li konna ngħixu nofs seklu ilu. Illum il-mara taħdem daqs u kultant aktar mir-raġel u l-ħin li jifdlilha aktarx tiddedikah għall-familja u għalhekk ma jifdalx ħin biex tikkura lill-ġenituri. Xhieda ta’ dan li qed ngħid huwa n-numru ta’ djar tal-anzjani li hawn. Ħamsin sena ilu kienu waħdiet, illum għandna ruxmata. Bil-fors, għax l-ulied ma jistgħux ilaħħqu max-xogħol, mal-familja tagħhom u mal-ġenituri.

Naf li għal ħafna, meta jiġu biex jieħdu d-deċiżjoni li jpoġġu lil xi ħadd mill-ġenituri f’xi dar, tkun bħal daqqa ta’ stallett, imma din tkun l-aħħar u l-aħjar ħaġa li jkunu jistgħu jagħmlu. Imma hemm min ipoġġi lill-ġenituri f’xi dar u jinsiehom, bħalma jiena poġġejt il-laptop fuq l-ixkaffa u ftit żmien ieħor qisu qatt ma kien xejn. Anzi jien nista’ ngħid li diġà qed ninsieh il-laptop l-antik għax dan l-artiklu qed niktbu fuq il-ġdid.

Penzjonanti

Illum ħafna li jaslu għall-età tal-irtirar qed jibqgħu jaħdmu, u ngħid għalija hija deċiżjoni għaqlija. Tabilħaqq li dak li jkun ikun ilu jaħdem għomru u issa li wasal għall-penzjoni jista’ jieħu l-mistrieħ li jixraqlu, imma ladarba dak it-tali jkun għadu attiv u b’saħħtu ma għandux jintelaq. Forsi jnaqqas is-sigħat tax-xogħol, imma mhux jieqaf għal kollox. Il-Malti jgħid li x-xogħol huwa salmura tal-ġisem, jekk bniedem jibqa’ attiv jibqa’ jgħix aħjar milli kieku jintelaq. Imbagħad iż-żmien waħdu juri lil dak li jkun li ż-żmien tal-waqfien minn kollox ikun wasal. Sewwasew kif urieni l-laptop tiegħi

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 21 ta' Settembru 2024

Arkivju Sigriet tal-Vatikan

 

Mhux darba jew tnejn nisimgħu bl-arkivju msejjaħ “sigriet” li jinsab fil-Belt-Stat tal-Vatikan u spiss nisimgħu eseġerazzjonijiet dwaru, li fih hekk uj li fih hekk. Saħansitra darba qrajt li fih hemm maġna taż-żmien, li tieħdok lura fis-snin! Dawn huma kollha fantasiji u ħmerijiet. L-arkivju sigriet tal-Vatikan huwa dak il-post fejn hemm merfugħin l-atti u d-dokumenti tas-Santa Sede li għandhom x’jaqsmu mal-gvern u l-attività pastorali tal-Papa u tal-uffiċċji li għandhom x’ jaqsmu mas-Santa Sede.

 X’sigrieti fih?

Il-kelma sigriet ma għandiex tittieħed fis-sens ta’ xi ħaġa li ħadd ma jaf biha. Fil-fatt din il-kelma ġejja mill-kelma Latina medjevali  “secretum” li tfisser privat jew personali. Huwa post fejn jinżammu dokumenti li għandhom x’jaqsmu mal-Knisja Kattolika. Dan l-arkivju kien mibdi minn Papa Pawlu V (1605 – 1621). Il-Papa Urbani VIII (1623 – 1644) żied ma’ dan l-arkivju għadd ta’ reġistri u kotba li kienu jagħmlu parti mill-Kamra Appostolika. Il-Kamra Appostoilika kienet tieħu ħsieb il-finanzi tal-Istati Pontifiċji. Billi bejn l-1309 u l-1377 il-Papa ma kienx Ruma imma Avignon fi Franza, ħafna minn dawn ir-reġistri kienu għadhom hemmhekk. Fi żmien il-Papa Alessandru VII (1655 – 1667) il-korrispondenza tas-segreterija tal-Istat tal-Papa bdiet titpoġġa f’dan l-arkivju wkoll.

 Għal min qiegħed?

L-arkivju tal-Vatikan iservi qabel xejn għall-Papa u għall-Kurja Romana, jiġifieri għas-Santa Sede, imma fl-1881 dan infetaħ biex l-istudjużi jkunu jistgħu jikkonsultawh u b’hekk sar ċentru ta’ riċerka mill-aktar importanti fid-dinja. Hawn diġà bdejna nwaqqgħu l-argumenti li jgħidu li ħadd ma jaf x’hemm moħbi f’dan l-arkivju. Ovvjament ma tistax taqbad u tidħol sempliċiment beix taqta’ l-kurżità, imma min ikollu permess, għal skopijiet ta’ riċerka, ikollu aċċess għal dan il-post li tant iqanqal kurżità.

 Skola

Marbuta mal-arkivju hemm l-iskola Arkivistika imwaqqfa minn Papa Ljun XIII (1878 – 1903) fl-1 ta’ Mejju 1884. Minbarra s-sengħa ta’ kif wieħed iżomm arkivju, din l-iskola tispeċjaliżża wkoll fil-Paleografija, jew aħjar l-istorja tal-kitba u d-Diplomatika, jew aħjar is-sengħa li jintgħaraf dokument awtentiku minn wieħed li jkun kopja. Kors f’din l-iskola jdum sentejn imma jsiru korsijiet iqsar li jitrattaw dixxiplina waħda biss.

 X’fih sewwa?

Intant l-arkivju nistgħu naqsmu f’ sitt taqsimiet:

1.    1   It-taqsima li tiġbor dokumenti marbutin mal-Kurja Rumana, is-segretarju tal-Istat tal-Vatikan, it-tribunal u tal-kummissjonijiet anke dawk li llum ma għadhomx jeżistu.

2.    2   It-taqsima li tirrigwarda r-rapreżentatni tal-Papa. Hawn insibu korrispondenza tan- Nunzjaturi mal-pajjiżi.

3.    3   It-Taqsima li għandha x’ taqsam ma’ arkivji ta’ familji jew ta’ persuni privati. F’din it-taqsima nsibu arkivji sħaħ ta’ familji u persuni nobbli.

4.    4   It-taqsima li tirrigwarda l-Konċilji. Hawn insibu d-dokumentazzjoni kollha tat-tliet konċilji ekumenici tal-Knisja Kattolika, dak ta’ Trento (1545 – 1563), il-Vatikan 1 (1869 – 1870) u l-Vatikan II (1962 – 1965). Hawn insibu wkoll dokumenti ta’ konċilji medjevali kif ukoll sinodi lokali.

5.      5 It-taqsima li għandha x’ taqsam ma’ ordnijiet reliġjużi, monasteri, abaziji u fratellanzi. Din hija l-parti l-iktar storika.

6.      6 It-taqsima li tiġbor fiha il-kumplament

 X’kobor fih?

Jingħad li f’dan l-arkivju hemm erbgħa u tmenin (84) kilometru ta’ xkafef li fuqhom hemm impoġġijin wieħed ħdejn l-ieħor, 35,000 volum. Minħabba li l-materjal dejjem jiżdied kellu jiżdied l-ispażju tal-arkivju wkoll u għalhekk fl-1980 żdied spażju billi saru kmamar taħt l-art. Mhux kulħadd jista’ jidħol jagħmel użu minn dan l-arkivju imma dawk l-istudjużi kwalifikati jistgħu japplikaw għall-permess tad-dħul u jekk dak li jkun verament ikollu skop ta’ riċerka u studja, il-permess jingħatalu. Ma jistax imur xi ħadd li ma għandu l-ebda kwalifika fir-riċerka u jitlob il-permess u jistenna li jingħatalu. Immaħina kieku jista’ jidħol kulħadd x’folla jkun hemm u kemm ħsara tista’ ssir!

 Qedem

L-aktar dokumenti antiki f’dan l-arkivju jmorru lura sa tmiem is-seklu VIII. Minn żmien il-Papa Innoċenz III (1198 – 1216) il-korrispondenza bdiet tinżamm kollha u b’mod organizzat kif għandha tkun u għalhekk fl-arkivju nsejjaħ “Sigriet!” tal-Papa,  id-dokumenti ta’ qabel dan iż-żmien huma skarsi. Fost id-dokumenti interessanti li nsibu hemm ittri ta’ Michelangelo (1475 – 1564) kif ukoll il-korrispondenza tar-Re Enriku VIII tal-Ingliterrra (1491 – 1547) fejn fl-1527 jitlob l-annullament taż-żwieġ tiegħu minn ma’ Katarina ta’ Aragona.

 Illum

L-era teknoloġika u diġitali li qed jgħid fiha l-bniedem tal-lum biddlet ukoll il-mod kif wieħed jikkonsulta dan l-arkivju. Illum numru sostanzjali ta’ dokumenti jinsabu wkoll f’forma diġitali. Dan minbarra li jgħin lir-riċerkatur, għax ma jkollux għalfejn imur Ruma, imma jinqeda permezz tal-internet, jgħin ukoll fil-konservazzjoni tal-arkivju għax b’hekk ma jintmissx il-volum li tkun qed issir riċerka fuqu bl-idejn.

Dan huwa s-sigriet ta’ dan il-post li min jaf kemm qanqal fantasija fl-imħuħ!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 7 ta' Settembru 2024