Ir-rummien

Minkejja li r-rummien jikber f’pajjiżna, ma nistgħux ngħidu li din hija xi frotta popolari wisq magħna l-Maltin. Jista’ jkun minħabba l-fatt li fiha ħafna żerriegħa li tista’ ddejjaq lil min jiekol din il-frotta. Ħasra għax minbarra li hija frotta tajba fit-togħma fiha bosta vitamini u minerali bżonjużi għalina l-bnedmin.

Frotta popolari

Ir-rummien beda jkun ikkultivat fejn illum insibu l-Iran u n-naħa ta’ fuq tal-Indja eluf ta’ snin ilu. Minn hemm inxtered lejn il-Mediterran, l-aktar in-naħa tal-Afrika ta’ fuq. Dan ma jfissirx li fl-Ewropa ma bediex ikun ikkultivat ukoll, iżda l-ambjent Afrikan huwa tajjeb għas-siġra tar-rummien, mhux bħal siġar oħra li jippreferu ambjent anqas xott. Meta l-Ispanjoli waslu fil-kontinent Amerikan, dawn ħadu magħhom din il-frotta u intorduċewha hemmhekk, fejn saret popolari wkoll.

Ir-rummien jissemma fil-Bibbja wkoll. Insibu riferiment għalih fil-ktieb tal-Eżodu kif ukoll fil-ktieb tan-Numri. F’dan il-ktieb insibu l-poplu Lhudi fid-deżert igorr ma’ Mosè għaliex hemmhekk ma jsibx dak li kien isib l-Egittu, fost oħrajn ir-rummien. Ir-rummien imbagħad huwa wieħed mill-għadd  ta’ frott u prodotti oħra imwegħdin li kellu jsib fl-Art Imwegħda l-poplu Lhudi. Fil-ktieb tal-Għanja tal-Għanjiet il-maħbub jgħid li ħaddejn il-maħbuba tiegħu donnhom biċċtejn rummiena. Hemm aktar fejn insibu r-rummien fil-Bibbja, imma ejjew nieqfu hawn.

Ir-rummiena għall-poplu Lhudi kienet meqjusa bħala frotta b’bosta sinifikati. Ħafna jxebħuha mal-virtù għax isostnu li r-rummiena fiha 613 żerriegħa, sewwasew daqs kemm hemm kmandamenti fit-Torah. Fil-fatt is-siġra tar-rummien kienet tidher fuq waħda mill-muniti Ebrej antiki. Xi studjużi Lhud jemmnu li fil-ġnien tal-Eden is-siġra tal-frotta projbita ma kinitx it-tuffieħa iżda rummiena.

Ikel u xorb

Bosta minna meta jkollna rummiena ma naħsbu f’xejn għajr li nqaxxruha u niekluha. Wara li nqaxxruha u forsi qabel ma nikluha, inħaru lejn idejna u naraw li l-meraq ta’ din il-frotta ikun ħalla t-tbajja fuq idejna. Il-lewn ħamrani tar-rummiena huwa magħruf għall-qawwa tiegħu. Fil-fatt dan il-meraq fil-qedem kien jituża biex jinżebgħu d-drappijiet bih u sal-lum il-ġilda kannella, jew kif isibuha xi wħud; ħamra, għadha tingħata l-kulur bir-rummien; ovvjament qed nirreferi għal dik il-ġilda li għadha tinħadem b’mod antik u mhux il-ġilda sintetika li saret komuni.

Intant, ir-rummiena tista’ wkoll tingħasar. Il-meraq ta’ din il-frotta huwa tassew tajjeb. Ngħid id-dritt qatt ma kton doqtu sakemm kont il-Marokk. Nista’ ngħid li r-rummien magħsur huwa differenti minn meta tieklu biż-żerriegħa.

F’ikel tipiku Iranjan, ir-rummien jintuża għal mar-ross, mat-tiġieġ kif ukoll issir soppa tiegħu. F’xi platti oħra, ir-rummien jintuża biex iżejjen il-platt tal-ikel, li ma jkunx deżerta.

Simboliżmu

Ir-rummiena hija attribwita ma’ bosta simboli. Għall-Eġiżjani tal-qedem din kienet simbolu tal-ambizzjoni, għax minn frotta waħda joħorġu mijiet ta’ żerriegħa u min ikun ambizzjuż minn oġġett wieħed jipprova joħroġ kemm jista’. Sinifikat ieħor għall-ġens Eġiżjan antik meta jħares lejn ir-rummiena kien il-prosperità. L-istess, meta tiftaħ rummiena joħorġu ħafna żerriegħa u għalhekk  kienu jissimbolizzawha mal-abbundanza. Għandu mnejn li minn dan il-ħsieb twieldet f’moħħ l-Insara li r-rummiena hija simbolu tal-providenza ta’ Alla.

Hawn tiġi f’moħħi t-triq li nsibu mhux wisq bogħod tal-bażilika ta’ San Ġorġ tar-Rabat Għawdex. Jidhirli li din jisimha Triq il-Providenza u fiha nsibu niċċa tal-Madonna bil-bambin Ġesù li f’idu għandu rummiena. Din mhux l-unika triq f’pajjiżna li ġġib dan l-isem, imma ma nafx jekk jeżistux aktar xbihat bħal din li semmejt.

La semmejt Għawdex ma nistax inħalli barra milli nsemmi li f’din il-gżira nsibu bajja pittoreska li ġġib l-isem ta’ Ħondoq ir-Rummien. Din il-bajja ċkejkna, faċċata tal-gżira ta’ Kemmuna hija wieħed mill-isbaħ postijiet li hemm fil-gżira tat-tliet għoljiet. Ma nafx minn fejn ħa ismu dan il-post imma nimmaġina li fil-qedem kien hemm bosta siġar ta’ dan il-frott.

Is-siġra

Is-siġra tar-rummien ma tirdx wisq kura u tista’ tikber anke f’postijiet xotti. Fil-fatt jekk siġra minnhom ikollha ħafna ilma l-għeruq tagħha ħafna drabi jiġu attakkati minn fungi u jeqirduha. Siġra minn dawn tista’ tgħix sa mitejn sena u tista’ tikber sa għaxar metri. L-ewwel frott li tibda tagħti s-siġra jkun wara xi tliet snin iżda ħafna drabi din ma tkunx tiflaħ iżżommu u għalhekk jaqa’. Ta’ ħames snin is-siġra tibda tagħti l-frott sewwa. L-għadd ta’ frott li siġra tista’ tagħti jiddependi mill-kobor tagħha u meta siġra tixjieh tispiċċa kważi kważi ma tagħti l-ebda frott. Din is-siġra ġieli titkabbar bħala bonsai. Fiċ-ċokon din is-siġra hija mill-isbaħ u anke tagħti frott ċkejken.

Illum rajna xi ħaġa dwar frotta li minkejja li nsibuha f’pajjiżna, u narawha anke għall-bejgħ għand tal-ħaxix ftit li xejn nafu dwarha. Tajjeb jekk nibdew niekluha aktar.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  30 ta' Novembru 2019

Sardegna

Il-Maltin saru jsiefru ħafna aktar minn qabel. Dari s-safar kien xi ħaġa rari imma llum sirna nsiefru għal bosta raġunijiet fosthom il-mistrieħ. Post li ftit li xejn konna nafu dwaru aħna l-Maltin minkejja li mhux wisq bogħod minn gżiritna huwa l-ġżira Taljana ta’ Sardegna.

Cagliari

Ftit tagħrif

Sardegna hija t-tieni l-akbar gżira fil-Mediterran, wara dik ta’ Sqallija. Hija gżira kbira li fiha ftit aktar minn 24,000 kilometru kwadru u ilha abitata mill-bniedem sa miż-żmien prestoriku. Il-Feniċi kienu jaħkmu l-gżira għal xi żmien u warajhom ħadu t-tmexxija ta’ din l-art ir-Rumani. Wara l-waqa’ tal-Imperu Ruman  kemm il-Vandali, kemm il-Goti kif ukoll il-Biżantini tefgħu saqajhom fuq Saredgna. Billi goegrafikament din il-gżira hija qrib l-Afrika, ma jistax jonqos li kien hemm ukoll ħakma tal-Għarab sakemm twaqqaf ir-Renju ta’ Saredgna taħt ir-Renju ta’ Aragona fi Spanja. Dan ir-renju għadda taħt idejn il-familja Savoia sakemm ingħaqdet l-Italja u saret tagħmel parti mir-Renju tal-Italja u aktar tard mat-tmiem tal-monarkija, parti mir-Repubblika Taljana. Storja twila u mħawra tabilħaqq u meta jkollok storja bħal din ma jistax jonqos li jkun hemm bosta x’wieħed jara meta jżur dan il-post.

L-eqreb art lejn din il-gżira hija gżira oħra, dik ta’ Korsika, li llum tagħmel parti mir-Repubblika Franċiża. Il-kanal li jifred dawn iż-żewġ gżejjer u biex ngħidu hekk, żewġ nazzjonijiet ukoll, huwa twil ħdax il-kilometru u jissejjaħ l-istrett jew kanal ta’ Bonifaċju. Biex nifthemu, dawn iż-żewġ gżejjer huma mbegħda ftit aktar milli huma mbegħda Malta u Għawdex. Il-kapitali ta’ Saredegna tissejjaħ Cagliari u tinsab fil-parti ta’ isfel tal-gżira. Sardegna minkejja li hija parti mir-Repubblika Taljana u għalhekk l-ilsien uffiċjali huwa t-Taljan, għandha djalett jew aħjar lingwa tagħha li huwa s-Sard, li mhux faċli tifhmu.

Meta żort din il-gżira stħajjiltni mort Għawdex fuq skala wisq akbar. Bħal Għawdex, hawnhekk l-ibliet u l-irħula huma maqtugħin għalihom u ma jmissux ma’ xulxin bħall-irħula ta’ Malta. F’Sardegna jgħixu ftit aktar minn miljun u nofs persuna, numru relattiviment żgħir meta tqis il-kobor tal-gżira.

Bandiera

Il-gżira ta’ Sardegna għandha wkoll il-bandiera tagħha. Din turi salib aħmar fuq sfond abjad u f’kull parti tal-bandiera tidher ras ta’ bniedem ta’ lewn iswed b’għajnejh mgħammdin. Hemm leġġenda li tgħid li waqt ħbit mill-Għarab fl-1096 deher San Ġorġ fis-sema u dehru wkoll erba’ rjus ta’ Torok. Għalhekk is-salib aħmar fuq sfond abjad hija l-banidera ta’ San Ġorġ u l-erba’ rjus huma tat-Torok, imma hawn min ma jaqbilx ma’ din il-leġġenda. Sa ftit għexieren ta’ snin ilu din il-bandiera kellha lit-Torok iħarsu lejn in-naħa tal-arblu imma llum it-Torok qed jidhru jħarsu lejn in-naħa l-oħra, dettall li ftit jafu bih. Kien hemm varjazzjonin oħra f’din il-bandiera, ġieli t-Torok ma dehrux bil-faxxa madwar rashom u quddiem għajnejhom.

Cagliari

Il-belt kapitali hija Cagliari. Hija belt mal-baħar u fiha jgħixu aktar minn 400 elf ruħ, ftit inqas minn terz tal-popolazzjoni kollha tal-gżira. Hawn wieħed isib ħajja differenti mill-kumplament tal-gżira, għax jekk lil hinn minn din il-belt hemm l-agrikoltura, ir-raba’ u l-kumplament, hawnhekk isib dak kollu li wieħed isisb fi bliet kbar Ewropej oħra. Hemm x’wieħed jara, hemm fejn wieħed jiddeverti u hemm x’wieħed iżur.

F’parti mix-xatt ta’ Cagliari darba niżlu żewġ fjammingi. Is-Sardi minflok sparawlhom ħallewhom hemm u minn tnejn illum hemm kolonja ta’ mijiet jekk mhux eluf ta’ fjammingi li saru wkoll attrazzjoni turistika. Hija tabilħaqq xena mill-isbaħ tara dak il-lewn rioża mal-ikħal tal-baħar u xena spettakolari meta dawn itiru.

Cagliari hija belt li fiha ħafna knejjes. Billi Cagliari hiija arċidjoċesi fiha wkoll il-katidral iddedikat lill-Madonna u lil Santa Ċeċilja. F’Cagliari hemm knisja devota ħafna ddedikata lill-Madonna tal-arja t-tajba, bis-Sard Madonna di Bonaria. Meta xi baħrin Sardi qasmu lejn l-Arġentina taw isem din id-devozzjoni lill-belt li llum hija l-kapitali tal-Argentina. Buenos Aires ħadet isimha minn din id-devozzjoni Marjana f’Sardegna.

Fejn il-baħar

Kosta Żmeralda

Billi sardegna hija gżira, ma jistax jonqos li jkollha attrazzjonijiet speċjali fejn jidħol il-baħar u f’Sardegna din l-attrazzjoni ma tonqosx anzi nistgħu ngħidu għandha waħda mill-postijiet l-aktar magħrufin fid-dinja fejn jidhol ġmiel naturali fejn il-baħar: il-Kosta Żmeralda. Kif jindika isimha stess, din mhux biss bajja imma hija kosta sħiħa ta’ ġmiel li ma jistax jiġi spejgat fi ftit kliem. Baħar ċar kristal u ambjent mill-aqwa. Mhux ta’ b’xejn li jingħad li hawnhekk hawn l-aktar bini li jiswa flus fid-dinja kollha! Din il-kosta, li fiha bosta bajjiet tinstab fil-parti ta’ fuq tal-gżira. F’ din il-parti tal-gżira nsibu wkoll l-arċipielgu ta’ seba’ gżejjer żgħar magħruf bħala tal-Madalena.

Mhux faċli tgħid kollox fi ftit spażju dwar din il-gżira sabiħa. Illum għidna farka waħda mill-ħafna li hemm xi tgħid.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Novembru 2019

Il-Kuskus

Illum il-ġurnata fuq l-ixkafef tal-ħwienet tagħna sirna nsibu bosta prodotti li dari lanqas biss konna noħolmu bihom u lanqas biss konna nafu x’inhuma. Dan it-tibdil kellu jseħħ minħabba l-għadd kbir ta’ barranin li jżuru pajjiżna ta’ kull sena kif ukoll minħabba li għadd ta’ barranin tħalltu mal-Maltin u bdew jgħixu f’pajjiżna. Dan il-fenomenu ma seħħx biss f’pajjiżna imma narawh fid-dinja kollha, anzi naħseb li pajjiżna dam ma beda jgħix dan il-fenomenu.

Wieħed mill-prodotti li llum daħal sewwa f’pajjiżna huwa il-kuskus, donnu smid oħxon li jintuża fi platti tradizzjonalment ġejjin mill-Afrika ta’ fuq, għalkemm illum sar ingredjent li tħallat mal-ingredjenti li ilna nsibu f’pajjiżna mijiet ta’ snin.

Ma kontx naf x’inhu

Mela meta kelli xi seba’ snin, il-familja tiegħek kienet għamlet safra. Konna morna Marsilja għand xi qraba li kienu twieldu Tuneż imma mal-indipendenza ta’ dan il-post, billi ma kinux Tuneżin imma ta’ dixxendenza Maltija, għażlu li jmorru jgħixu fi Franza. Il-kuntatti bejnietna kienu nqatgħu minħabba li bosta mix-xjuħ mietu, sakemm kienu ġew Malta xi kuġini ta’ missieri u erġajna sibna lil xulxin u bqajna f’kuntatt sal-lum il-ġurnata.

Intant, meta morna Marsilja konna noqgħodu għand familja minn dawn il-qraba tagħna. Konna nieklu għandhom ukoll. Mela darba minnhom staqsewna jekk konniex inħobbu l-kuskus. Aħna ma konniex nafu x’inhu u mmaġinajna li riedu jgħidulna kusksu, dak il-platt Malti li jkun fih dak it-tip ta’ għaġin donnu żibeġ irqieq ħafna. Qalulna li kien ikel Tuneżin u aħna għidnielhom li ma konniex nafu x’inhu u għalhekk dakinahr kien l-ewwel darba li rajna b’għajnejna dak l-ingredjent li għalina kien ġdid għal kollox. Ma kienx il-kusksu li ħsibna aħna, kien xi ħaġa differenti għal kollox.

Biex ngħid id-dritt din il-ħaġa ġrati wkoll f’okkażjoni simili. Mela konna għadna naslu Marsilja f’din l-istess vaganza, u waħda mit-tfal tal-kuġina ta’ missieri staqsietna: “Tridu Pastis?” Jien ħsibtha sejra toffrilna l-pastizzi imma ġabet flixkun xorb li meta titfa’ grokk minnu f’tazza u żżidu l-ilma, minn likwidu ftit safrani  jiġi ajbad silġ bit-togħma tal-ħelu tas-sugu li tant kont inħobb meta kont għadni tfal. Ilum din ix-xarba għadha waħda mill-favoriti tiegħi.

Platt kuskus imħawwar

Intant il-kuskus erġajt sirt midħla tiegħu meta kbirt u bdejt naħdem ma’ kumpanija Libjana. Il-kollegi tiegħi spiss kienu jistidnuni għal xi ikla f’xi ħanut Għarbi u allura f’dawn il-postijiet ma jistax jonqos li ssib dan il-prodott popolari ħafna mill-Marokk sal-Eġittu, ix-xatt tal-Mediterran tal-Afrika ta’fuq.

Platti bil-kuskus

Il-kuskus jista’ jintuża f’bosta platti differenti. L-aktar wieħed popolari huwa dak bil-ħaruf imma nsibu wkoll platti tal-kuskus bit-tiġieġ u anke biċ-ċanga u llum qed isir aktar popolari l-platt tal-kuskus bla laħam xejn imma mimli ħaxix. Dan sar popolari grazzi għal bosta veġitarjani. Ikolli nistqarr li personalment jiġini itjeb minn kuskus bil-laħam. Għalkemm mhux daqstant komuni, ġieli sibt kuskus servut mal-ħut jew frott tal-baħar. Ma’ dawn il-platti jidħlu sewwa bosta ingredjenti li normalment inqisuhom bħala frott, bħalma huma l-lewż, iż-żbib u l-ġewż tal-indi. Jekk hawn min ma jafx x’inhu ġewż tal-indi ngħidlu li dan ma huwa xejn għajr dak li llum kulħadd isejjaħ coconut. Il-kċina li għaliha jappartjeni dan l-ingredjent hija vasta mmens u fiha tidħol anke xi ftit fantasija u esperimenti. Wieħed Libjan ħabib tiegħi, miżżewweġ Maltija, qalli li spiss isajjar il-kuskus id-dar. Il-mara tiegħu qaltli li hi wkoll ġieli ssajjru imma qatt ma jirnexxielha ġġibu bħal ta’ żewġha minkejja li tagħmel l-istess ingredjenti u metodi li jagħmel hu. Min jaf, tgħid hemm xi sigriet fejn jidħol is-sajran tal-kuskus?

Mitħna tradizzjonali tal-kuskus

F’xi pajjiżi Għarab insibu l-kuskus servut bħala deżerta. Dan jitħallat ma’ għasel, lewż, kannella u passolina u fil-wiċċ titpoġġa l-krema. Tiskanta kemm hu versatili dan il-prodott.

Minn fejn ġej

Il-kelma kuskus aktarx ġejja mill-kelma Għarbija kaskasa li tfisser titħan f’biċċiet irqaq. Fil-fatt il-kuskus ma huwa xejn għajr qamħ mitħun jew imfarrak. Il-qamħ ma jintaħanx bħad-dqiq imma jitħalla eħxen. Darba kelli x-xorti nżur post fejn jintaħan dan l-ingredejnt b’mod antik. Il-mitħna ddur pemezz tal-qawwa tal-ilma tax-xmara li tgħaddi minn wara d-dar li fiha din il-mitħna, ġebla tal-qawwi, bis-saħħa tal-ilma, ddur fuq mejda tal-ġebel ukoll u l-qamħ jgħaddi bejn wiċċ il-mejda u l-ġebla ta’ fuq. Bejniethom, mal-fus li fuqu ddur il-ġebla ta’ fuq, jitpoġġa ċirku biex il-qamħ jintaħan u jsir kuskus. Jekk iċ-ċirku ta’ bejn il-ġebel u l-wiċċ jitneħħa, il-prodott ma jibqax kuskus imma jsir dqiq. Prodott vera sempliċi u mija fil mija naturali.

Jekk qatt ma pruvajt idduq il-kuskus, nispera li wara li qrat dan li ktibt illum, tippruvah, u nispera li jogħġbok!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Novembru 2019

Ġmiel l-ilsna

Il-bniedem għandu fakultà li l-ebda annimal ieħor ma għandu. Il-bniedem għandu r-raġuni u l-intelliġenza, kuntrarjament għall-annimal bla intelliġenza li għandu biss stint. Fost ir-riżultati ta’ din l-intelliġenza nsibu li l-bniedem kapaċi jikkomunika mhux biss bħall-annimali l-oħra iżda kapaċi joħloq ħsejjes li bihom jesprimi l-ħsieb ta’ moħħu u li ħaddieħor jifhem dawk il-ħsejjes u jinduna xi jkun irid ifisser dak ta’ quddiemu. Dan l-eżerċizzju li jidher ikkumplikat mhux ftit ma huwa xejn għajr l-ilsien, il-kliem li nużaw ilkoll kemm aħna biex naqsmu ħsibijietna mal-oħrajn, sew bil-kliem kif ukoll bil-kitba.

L-eqdem ilsna

Il-bniedem minn dejjem ħass il-bżonn li jikomunika b’mod verbali dak li jkun qed iħoss u allura mill-bidu tal-ħolqien tal-bniedem nistgħu ngħidu li bdew jitwieldu l-lingwi. L-istudjużi ta’dan il-qasam għadhom mhumiex mija fil-mija ċerti kemm il-bniedem ilu juża l-lingwa, imma kollha jaqblu li l-lingwi ilhom jeżistu sa minn madwar il-mitt elf sena qabel Kristu. Diffiċli wkoll wieħed ikun jaf liema hija l-eqdem lingwa li kienet teżisti fid-dinja u jekk din għadiex tiġi mitkellma fid-dinja tal-lum jew hemmx xi lingwa derivata minnha li għadha tintuża. Mhux ħaġa ħafifa ssib dan it-tagħrif. Hawn qed nirreferi għal ilsien nitkellem.

Fejn jidħol ilsien miktub l-istorja hija kemmxejn differenti. Il-lingwa Sumera, li kienu jużaw fil-Mesopotamja kif ukoll dik Eġiżjana huma aktarx l-eqdem żewġ ilsna li kienu jinkitbu. Tal-anqas tagħhom għandna xi fdalijiet li jmorru lura sa tliet elef u mitejn sena qabel Kristu. Dawn iż-żewġ ilsna ma għadhomx jintużaw. L-Eġiżjani tal-Eġittu tal-lum ma humiex dixxendenti tal-Eġizjani ta’ żmien il-Fargħun meta kienet tintuża din il-lingwa. Allura jekk ikollna ngħidu liema hi l-lingwa l-aktar antika li għadha tintuża sal-lum wisq probabbli jkollna ngħixu li hija ċ-Ċiniż. Din aktarx bdiet tinkiteb għall-ħabta tal-elf u ħames mitt sena qabel Kristu. Il-Grieg klassiku ukoll beda jinkiteb xi ħmistax-il mitt sena qabel Kristu imma l-Grieg tal-lum huwa dixxendent tal-Grieg ta’ dak iż-żmien.

Għeruq komuni

Studjużi tal-lingwistika jsostnu li jeżistu għeruq komuni f’kull ilsien modern fuq wiċċ id-dinja. L-ipotesi tagħhom hija li l-ewwel lingwa verbali, jew aħjar mitkellma u mifhuma minn ħaddieħor, kienet dik imsejħa Indoewropea. Din oriġinat bejn il-Baħar l-Iswed u l-Baħar Kaspju minn rgħajja u bdiewa li kienu jgħixu f’din in-naħa tad-dinja madwar sebat elef sena ilu. Dawn bdew jinfirxu ’l hemm u ’l hawn u għalhekk bdew jinbtu l-ilsna madwar id-dinja kollha. Illum għad fadal xi ftit frak minn dawn l-ilsna. Dawn l-ilsna inqasmu bejn dawk Injani-Iranjani u dawk Ewropej. Iż-żewġ friegħi komplew jinfirdu. Il-fergħa Ewropea ħarġet minnha l-friegħi Ġermanċi, Romanzi u Slavi filwaqt li l-fergħa Indo-Iranjana ħarġet friegħi oħra bħall-Indjan u ovvjament l-Iranjan jew aħjar il-Persjan. Fil-fond ta’ dawn l-ilsna kollha hemm għeruq komuni minkejja li llum huma ilsna differenti għal kollox minn xulxin.

Ħbieb foloz

Fl-istudju tal-ilsna insibu dawk li jissejħu False Friends, fejn żewġ kelmiet li jkunu jew jinkitbu l-istess f’żewġ ilsna differenti jew ikollhom ħoss jixxiebaħ, ikollhom tifsiriet il bogħod minn xulxin. Każ komuni ħafna huma l-kelmiet Cold bl-Ingliż u Caldo bit-Taljan. Minkejja li jixxiebħu l-Ingliża tfisser ksieħ filwaqt li t-Taljana tfisser sħana, l-oppost totali! Jekk il-kelma “tieni” għat-Taljan tfisser int iżomm, it-tieni persuna singular tal-verb tenere, għalina tieni tfisser bejn tal-ewwel u tat-tielet, żewġ kelmiet għal kollox differenti minn xulxin fit-tifsira minkejja li jinkitbu l-istess.

Billi lsienna huwa semitiku u spiss naħsbu li mal-Għarab nistgħu nitkellmu bla problemi. Il-verità turina xorta oħra. Żewġ eżempji żgħar ngħidhom mill-esperjenza. Ħabib huwa l-maħbub għall xi wħud mill-Għarab filwaqt li jekk trid issemmi ż-żiemel ma’ xi Għarbi aħjar tgħidlu “ħisan” u tevita l-problemi!

Ġmiel u għana

Ngħid għalija jekk tagħtini somma sempliċi, biex inżid jew innaqqas , aktarx li niżbalja, imma fejn tidħol lingwa metaforikament niġġennen. Inkun sejjer fejn inkun sejjer nipprova nitgħallem xi kliem li wara tibqa’ f’moħħi. Baqgħu imwaħħlin f’moħħi dawn il-kelmiet: Dzień dobry, (ġin dobre) il-jum it-tajjeb bil-Pollakk, faleminderit shume, grazzi ħafna bl-Albaniż, Spasiba, li wkoll tfisser grazzi imma bir-Russu. Ovvjament ilsna oħra li studjajt jew li għandi xi ħjiel tagħhom mhux ser noqgħod nikteb dwarhom hawnhekk. Kelma li malli smajtha daqqitli mill-ewwel kienet il-kelma “mukatur”. Din tfisser maktur bid-djalett Naplitan.  Jekk imbagħad infittxu fid-djalett Sqalli hemm kliem li dlonk nindunaw li aħna l-Maltin isselliffih mingħandhom u għamilnih tagħna u minn dawn insibu kemm irridu. Fl-ilsien Berberu, mitkellem fil-Marokk u f’partijiet Arikani oħra, insibu li l-volpi tad-deżert, dak l-annimal b’widnejh twal, jissejjaħ fenek, sewwasew bħalma nsejħu aħna lill-annimal domestiku.

Dan huwa l-ġmiel li wieħed isib meta jidħol fir-ruħ tal-ilsna u jara s-sabiħ tagħhom, jara x’għana u xi ġmiel fihom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Novembru 2019

Taj Mahal

Meta wieħed jitkellem fuq l-Indja bla ma jrid dak li jkun jiġi f’moħħu t-Taj Mahal; simbolu ta’ dan is-subkontinent kbir u sabiħ, ġawhra tal-arkittettura u monument magħruf mal-erbat irjieħ tad-dinja. Dan il-bini huwa wkoll wieħed mis-seba’ għeġubijiet tad-dinja moderna.

Tajjeb nibdew billi naraw sewwa ismu. Jekk irridu nippronunzjaw sewwa isem dan il-mafkar tal-għaġeb irridu ngħidulu Tax Maħal. L-ewwel kelma trid tingħad bħall-ewwel biċċa ta’ meta ngħidu “Ta’ Xbiex”. Mahal hija normali bil-ħ aspirata. Dan il-bini huwa sewwasew mawsulew, qabar il fuq mill-art. Fid-dinja nsibu bosta oqbra ta’ dan it-tip imma l-ebda wieħed ma jisboq il-kobor u forsi anke l-fama tat-Taj Mahal.

Huwa jinsab fil-belt ta’ Agra, mhux bogħod wisq mill-belt kapitali Indjana New Delhi. Qiegħed ngħid mhux bogħod wisq meta nikkalkulaw il-kobor tal-Indja. Hemm madwar mitejn kilometru bejn New Delhi u Agra, imma mitejn kilometru x’inhuma f’pajjiż ta’ kobor enormi bħalma hu l-Indja? Għalina mitejn kilometru jfissru li nkunu wasalna Sirakuża minn Malta, imma għall-Indja ma huma xejn!

Xi tagħrif

Dan il-bini huwa mibni minn irħam abjad maqtugħ mill-Indja stess. Jinsab fuq ix-xatt tax-xmara Yamuna li tgħaddi sewwasew minn wara dal-mawsulew. Kien  l-Imperatur tal-Mugal, Shan Jahan li kien mexxej tal-inħawi bejn is-snin 1628 u 1658 li ordna l-bini tat-Taj Mahal bħala qabar għal Muntaz Mahal, waħda mill-bosta nisa li kellu l-imperatur u l-aktar waħda favorita. Fil-fatt il-kelma Taj Mahal tfisser il-kuruna ta’ Mahal u tabilħaqq li dan il-bini huwa kuruna li tixhed l-imħabba li kellu dan l-imperatur lejn din martu. Din il-mara mietet fl-1631 meta kien għad kellha biss 38 sena. Kienet biss sena iżgħar mill-Imperatur. Hija mietet waqt li kienet qegħda twelled l-erbatax-il wild tagħha u tal-imperatur. Fil-bini hemm ukoll midfun l-istess imperatur li miet fis-sena 1666 fl-għomor ta’ 74 sena.

Il-bini kollu fih moskea u xi binjiet oħra magħluqin fi ġnien mill-isbaħ. B’kollox dawn il-binjiet u l-ġonna jokkupaw 17-il ettaru ta’ art. Il-bini beda sena wara mewt Mahal u kien lest fl-1643 iżda x-xogħol ta’ tisbieħ fuqu baqa’ għaddej għal madwar għaxar snin oħra. Huwa maħsub li dan il-bini sewa tnejn u tletin miljun Rupee, li bejn wieħed u ieħor jiġu xi tminn mitt miljun Ewro. Tistagħġbux bis-somma, il-moskea l-ġdida ta’ Casablanca fil-Marokk daqshekk huwa stmat li ġiet tiswa fis-snin disgħin tas-seklu li għadda! Intant fuq it-Taj Mahal ħadmu madwar għoxrin elf ħaddiem. Xi familji f’Agra llum għadhom jiftaħru li l-antenati tagħhom ħadmu fuq dan il-bini u għadhom huma stess jagħmlu xogħol ta’ artiġjanat fl-irħam.

Il-Unesco ddikjarat lil dan il-bini bħala wirt tal-umanità fl-1983. Tassew li dan huwa l-ġawhra tal-arkitettura Musulmana fl-Indja u wieħed mill-isbaħ kapolavuri tal-bniedem fid-dinja.

Spettaklu

Bosta turisti jżuru dan il-mafkar sabiħ filgħodu kmieni. Ikun għadu ma sebaħx, imma bosta nies ikunu qed jistennew biex jidħlu u jaraw tlugħ ix-xemx  minn hemm ġew. Tabilħaqq spettaklu tara din ix-xena, imma spettaklu hija wkoll id-dehra tal-binja hekk kif tidħol mill-ewwel bieb. Tara dan il-bini b’ koppla enormi u b’erba’ minaretti mal-kantunieri tiegħu. Tkun taf li dħalt f’binja li jiġu jżuruha nies mid-dinja kollha. Tkun qiegħed f’post fejn ġew miġbudin miljuni ta’ ritratti. L-ilma u l-funtani li hemm quddiem il-bieb ċentrali tal-binja tal-nofs ikomplu jkabbru l-ispettaklu. Bil-mod titla’ x-xemx u t-Taj Mahal minn siluwett jibda jidher bil-meravilji kollha tiegħu. Toqrob lejh, tinża’ ż-żarbun u tibda tifli l-arti li hemm tiksi lil dan il-bini minn barra. Minbarra l-bosta disinji li jsebbħu l-bini wieħed isib ukoll għadd ta’ siltiet mill-Koran imnaqqxa mad-disinji ta’ dan il-post meraviljuż. Kollox maħdum minn irħam ikkulurit interzjat fuq l-irħam abjad li bih hu mibni t-Taj Mahal. Spettaklu u meravilja; xejn ma jiddeskrivi aħjar dan il-post.

Periklu

Dan il-post għadda wkoll minn żminijiet perikolużi. L-Indjani jafu x’jiswa dan il-mawsulew u għalhekk jipproteġuh kemm jifilħu. Fl-1942 il-gvern kien kesa l-bini bi struttura tal-ħadid biex jipproteġih minn xi attakk mill-ajru mill-Ġappuniżi. F-1965 u fl-1971 meta kien hemm il-gwerer bejn l-Indja u l-Pakistan reġa’ intuża l-ħadid biex iħares il-bini minn xi attakk. Illum il-periklu huwa aktar dak ambjentali milli militari. L-Indja huwa wieħed mill-aktar pajjiżi b’arja maħmuġa fid-dinja u minħabba raffinerija taż-żejt li kien hemm qrib dan il-bini, kienet qed issirlu ħafna ħsara u l-irħam bajdani tiegħu kien beda jisfar. Illum madwar għaxart elef kilometru kwadri madwar il-monument huma żona kkontrollata mill-arja ħażina. Ix-xita aċiduża li tikkawża l-arja maħmuġa wkoll tagħmel ħsara lit-Taj Mahal.

Huwa stmat li madwar tminn miljun turist iżur dan il-post kull sena. Bil-fors, huwa meravilja, huwa ġawhra li jekk tkun l-Indja jkun dnub mejjet jekk ma żżurux.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 2 ta' Novembru 2019