Ġmiel l-ilsna

Il-bniedem għandu fakultà li l-ebda annimal ieħor ma għandu. Il-bniedem għandu r-raġuni u l-intelliġenza, kuntrarjament għall-annimal bla intelliġenza li għandu biss stint. Fost ir-riżultati ta’ din l-intelliġenza nsibu li l-bniedem kapaċi jikkomunika mhux biss bħall-annimali l-oħra iżda kapaċi joħloq ħsejjes li bihom jesprimi l-ħsieb ta’ moħħu u li ħaddieħor jifhem dawk il-ħsejjes u jinduna xi jkun irid ifisser dak ta’ quddiemu. Dan l-eżerċizzju li jidher ikkumplikat mhux ftit ma huwa xejn għajr l-ilsien, il-kliem li nużaw ilkoll kemm aħna biex naqsmu ħsibijietna mal-oħrajn, sew bil-kliem kif ukoll bil-kitba.

L-eqdem ilsna

Il-bniedem minn dejjem ħass il-bżonn li jikomunika b’mod verbali dak li jkun qed iħoss u allura mill-bidu tal-ħolqien tal-bniedem nistgħu ngħidu li bdew jitwieldu l-lingwi. L-istudjużi ta’dan il-qasam għadhom mhumiex mija fil-mija ċerti kemm il-bniedem ilu juża l-lingwa, imma kollha jaqblu li l-lingwi ilhom jeżistu sa minn madwar il-mitt elf sena qabel Kristu. Diffiċli wkoll wieħed ikun jaf liema hija l-eqdem lingwa li kienet teżisti fid-dinja u jekk din għadiex tiġi mitkellma fid-dinja tal-lum jew hemmx xi lingwa derivata minnha li għadha tintuża. Mhux ħaġa ħafifa ssib dan it-tagħrif. Hawn qed nirreferi għal ilsien nitkellem.

Fejn jidħol ilsien miktub l-istorja hija kemmxejn differenti. Il-lingwa Sumera, li kienu jużaw fil-Mesopotamja kif ukoll dik Eġiżjana huma aktarx l-eqdem żewġ ilsna li kienu jinkitbu. Tal-anqas tagħhom għandna xi fdalijiet li jmorru lura sa tliet elef u mitejn sena qabel Kristu. Dawn iż-żewġ ilsna ma għadhomx jintużaw. L-Eġiżjani tal-Eġittu tal-lum ma humiex dixxendenti tal-Eġizjani ta’ żmien il-Fargħun meta kienet tintuża din il-lingwa. Allura jekk ikollna ngħidu liema hi l-lingwa l-aktar antika li għadha tintuża sal-lum wisq probabbli jkollna ngħixu li hija ċ-Ċiniż. Din aktarx bdiet tinkiteb għall-ħabta tal-elf u ħames mitt sena qabel Kristu. Il-Grieg klassiku ukoll beda jinkiteb xi ħmistax-il mitt sena qabel Kristu imma l-Grieg tal-lum huwa dixxendent tal-Grieg ta’ dak iż-żmien.

Għeruq komuni

Studjużi tal-lingwistika jsostnu li jeżistu għeruq komuni f’kull ilsien modern fuq wiċċ id-dinja. L-ipotesi tagħhom hija li l-ewwel lingwa verbali, jew aħjar mitkellma u mifhuma minn ħaddieħor, kienet dik imsejħa Indoewropea. Din oriġinat bejn il-Baħar l-Iswed u l-Baħar Kaspju minn rgħajja u bdiewa li kienu jgħixu f’din in-naħa tad-dinja madwar sebat elef sena ilu. Dawn bdew jinfirxu ’l hemm u ’l hawn u għalhekk bdew jinbtu l-ilsna madwar id-dinja kollha. Illum għad fadal xi ftit frak minn dawn l-ilsna. Dawn l-ilsna inqasmu bejn dawk Injani-Iranjani u dawk Ewropej. Iż-żewġ friegħi komplew jinfirdu. Il-fergħa Ewropea ħarġet minnha l-friegħi Ġermanċi, Romanzi u Slavi filwaqt li l-fergħa Indo-Iranjana ħarġet friegħi oħra bħall-Indjan u ovvjament l-Iranjan jew aħjar il-Persjan. Fil-fond ta’ dawn l-ilsna kollha hemm għeruq komuni minkejja li llum huma ilsna differenti għal kollox minn xulxin.

Ħbieb foloz

Fl-istudju tal-ilsna insibu dawk li jissejħu False Friends, fejn żewġ kelmiet li jkunu jew jinkitbu l-istess f’żewġ ilsna differenti jew ikollhom ħoss jixxiebaħ, ikollhom tifsiriet il bogħod minn xulxin. Każ komuni ħafna huma l-kelmiet Cold bl-Ingliż u Caldo bit-Taljan. Minkejja li jixxiebħu l-Ingliża tfisser ksieħ filwaqt li t-Taljana tfisser sħana, l-oppost totali! Jekk il-kelma “tieni” għat-Taljan tfisser int iżomm, it-tieni persuna singular tal-verb tenere, għalina tieni tfisser bejn tal-ewwel u tat-tielet, żewġ kelmiet għal kollox differenti minn xulxin fit-tifsira minkejja li jinkitbu l-istess.

Billi lsienna huwa semitiku u spiss naħsbu li mal-Għarab nistgħu nitkellmu bla problemi. Il-verità turina xorta oħra. Żewġ eżempji żgħar ngħidhom mill-esperjenza. Ħabib huwa l-maħbub għall xi wħud mill-Għarab filwaqt li jekk trid issemmi ż-żiemel ma’ xi Għarbi aħjar tgħidlu “ħisan” u tevita l-problemi!

Ġmiel u għana

Ngħid għalija jekk tagħtini somma sempliċi, biex inżid jew innaqqas , aktarx li niżbalja, imma fejn tidħol lingwa metaforikament niġġennen. Inkun sejjer fejn inkun sejjer nipprova nitgħallem xi kliem li wara tibqa’ f’moħħi. Baqgħu imwaħħlin f’moħħi dawn il-kelmiet: Dzień dobry, (ġin dobre) il-jum it-tajjeb bil-Pollakk, faleminderit shume, grazzi ħafna bl-Albaniż, Spasiba, li wkoll tfisser grazzi imma bir-Russu. Ovvjament ilsna oħra li studjajt jew li għandi xi ħjiel tagħhom mhux ser noqgħod nikteb dwarhom hawnhekk. Kelma li malli smajtha daqqitli mill-ewwel kienet il-kelma “mukatur”. Din tfisser maktur bid-djalett Naplitan.  Jekk imbagħad infittxu fid-djalett Sqalli hemm kliem li dlonk nindunaw li aħna l-Maltin isselliffih mingħandhom u għamilnih tagħna u minn dawn insibu kemm irridu. Fl-ilsien Berberu, mitkellem fil-Marokk u f’partijiet Arikani oħra, insibu li l-volpi tad-deżert, dak l-annimal b’widnejh twal, jissejjaħ fenek, sewwasew bħalma nsejħu aħna lill-annimal domestiku.

Dan huwa l-ġmiel li wieħed isib meta jidħol fir-ruħ tal-ilsna u jara s-sabiħ tagħhom, jara x’għana u xi ġmiel fihom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Novembru 2019