Kull laqxa tirfed l-imramma

Ħsibijiet minn fuq tal-linja

Il-garr minħabba s-sigħat twal li jinħlew fit-traffiku ilna nisimgħuh. Jekk kien hawn min kien ħaseb li din hija immaġinazzjoni issa jaf li kellu żball għaliex anke l-gvern ċentrali issa ħabbar li se jipprova jaffronta din il-problema billi jistudja l-possibilità li l-karozzi li jġorru lit-tfal lejn l-iskejjel ma jkunux fit-triq fl-istess ħin li l-ħaddiema jkunu sejrin lejn xogħolhom. Ma ninsewx li t-tfal mhux kollha jaslu l-iskola bil-karozzi l-kbar imma hemm ġenituri li  jwasslu lill-uliedhom huma stess lejn l-iskola u għalhekk jekk din il-miżura jkollha sseħħ, jitnaqqsu anke karozzi privati mit-toroq waqt fil-ħin magħruf bħala rush hour.

Tal-linja

Mill-banda l-oħra nisimgħu garr minħabba n-nuqqas ta’ puntwalità fil-ħin mill-karozzi tal-linja. Irridu nżommu f’ moħħna li karozza tal-linja hija karozza bħal kull karozza oħra u ma għandiex ġwienaħ biex meta ssib it-traffiku tkun tista’ ttir. Tassew li f’ xi partijiet ta’ Malta jeżistu l-bus lanes, imma dawn ma nsibuhomx kullimkien u għalhekk f’ xi parti jew oħra tal-vjaġġ il-karozza tal-linja jkollha tistenna wara ta’ quddiemha. Meta t-toroq tagħna jistaġnaw bil-karozzi, id-dewmien fil-vjaġġ ikun għal kulħadd, tal-linja jew le.

Toroq żejda

Ladarba qegħdin insemmu l-karozzi tal-linja nixtieq naqsam magħkom xi ħsibijiet li jiġuni meta nkun riekeb fuqhom, ħsibijiet li għandhom x’ jaqsmu ma’ dak li qegħdin nitkellmu fuqu llum, il-ħela ta’ ħin fit-traffiku. Ċerti rotot jistgħu jonqsilhom il-ħin tal-vjaġġ bi ftit ħsieb u b’ xi tibdiliet żgħar. Ħalli nagħti xi eżempji: Ir-rotta 213, li mill-Kottonera twassal għall-isptar Mater Dei, tgħaddi minn Triq Aldo Moro il-Marsa. Bħalha jgħaddu dawk il-karozzi kollha li jkunu telqu min-nofsinhar ta’ Malta u li jkunu sejrin l-isptar. Minn fejn iċ-ċimiterju tat-Torok sal-Marsa Park and Ride ma hemmx djar u għalhekk tista’ tgħid li ħadd ma jirkeb għall-isptar mill-waqfiet ta’ dawn it-toroq. Min ikun irid jidħol il-Belt jinqeda b’ numru kbir ta’ karozzi oħra li jgħaddu minn din it-triq. Allura biex jiġi evitat il-ħin, u anke d-diesel, ma jkunx jaqbel li meta dawn il-karozzi jaslu fejn iċ-ċimiterju tat-Torok, minflok jiġbdu għal Triq Aldo Moro, jiġbdu mill-ewwel għall-Park and Ride tal-Marsa?

Il-karozzi li jgħaddu mill-Mellieħa meta jaslu fejn kien hemm il-Belle View, jidħlu jduru dawra fil-Park and Ride ta’ hemmhekk. Dawra inutli li ssir kemm waqt li l-karozza tkun tielgħa lejn il-Mellieħa kif ukoll meta tkun sejra lura. Meta tkun sejra lura l-ħaġa hija agħar għax il-karozza trid taqsam it-triq darbtejn. Kieku jsiru waqfiet fuq iż-żewġ naħiet tat-triq ma niffrankawx il-ħin? U jekk niffrankaw il-ħin ma niffrankawx it-tgergir? Dawn huma biss żewġ eżempji fejn jistgħu jitqassru t-toroq, hemm ħafna oħrajn jekk wieħed joqgħod ftit jaħseb.

Ħela ta’ riżorsi

Ġejt minn ġurnata Għawdex u mort biex nirkeb miċ-Ċirkewwa għall-Belt. Sibt li kelli għażla bejn il-karozza numru 37 u dik bin-numru 41. Dawn telqu fl-istess ħin, mill-istess post u kienu sejrin jaslu wkoll fl-istess post. Il-passiggieri kollha li konna fiż-żewġ karozzi lanqas konna nimlew karozza waħda. Dan allura mhux ħela ta’ riżorsi? Kienu fit-tard dawn iż-żewġ rotot jingħaqdu u jsiru waħda jkunu ffranakati ma nafx kemm il-litru diesel, jkun iffrankat xufier kif ukoll il-wear and tear tal-karozza. Innutajt id-differenza bejn it-tfassil tar-rotot ta’ Malta ma’ dawk ta’ Għawdex. Inħoss li dawn tal-ġżira tat-tliet għoljiet huma aktar imfasslin bil-għaqal.

Paraguni

Jgħidu li l-paraguni oddjużi, imma bla ma rridu jkollna nagħmlu paraguni ma’ servizzi ta’ karozzi tal-linja barra minn Malta biex nippruvaw intejbu l-qagħda ta’ pajjiżna. Personalement l-aktar belt barranija li fiha użajt mezzi ta’ trasport pubbliku hija Ruma u għalhekk dejjem insemmi lilha. Ruma hija belt kaotika li ma tantx nistgħu nipparagonawha ma’ pajjiżna minħabba d-differenza fin-numru ta’ nies li jivjaġġaw ta’ kuljum fiha. Hemmhekk hemm faxxi ta’ ħin fejn il-karozzi tal-linja jkunu aktar frewenti. Hemm ukoll ċerti rotot li f’ xi jiem tal-ġimgħa ma jaħdmux. Hija kwistjoni ta’ pjanifikazzjoni bil-għaqal, pjanifikazzjoni li tipprova ma taħlix riżorsi u fl-istess waqt ma tħallix poplu jgorr minħabba n-nuqqas ta’ servizz.

Ma nippretendix li b’dak li qiegħed ngħid jien sejrin jissolvew il-problemi kollha tat-traffiku li jinstabu f’ pajjiżna, imma bin-naqra n-naqra nistgħu nibdew innaqqsuhom. Ma ninsewx x’ jgħid il-Malti li kull laqxa tirfed l-imramma. U għal min qatt ma sama’ dan il-qawl ngħidlu li dan ifisser li anke l-aktar ħwejjeġ żgħar jistgħu jgħinu fil-komplessità tal-oġġett, kollox għandu l-ħtieġa tiegħu anke jekk ħaġa tkun ċkejkna. 

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon 29 ta' Novembru 2014

Omografi

Kull ilsien li jeżisti fid-dinja huwa mibni minn numru ta’ kliem li jinftiehem minn dak il-grupp ta’ persuni li jkunu jitkellmu dak l-ilsien. Aktar ma jkun kbir il-grupp li jitkellmu dak l-ilsien, aktar tkun kbira l-għażla tal-kliem li jkun hemm fih. Għalhekk l-Ingliż huwa ilsien għani għax huwa mitkellem minn bosta miljuni, filwaqt li l-Malti huwa ifqar fil-kliem minħabba n-numru żgħir ta’ dawk li jitkellmuh. Minkejja li ilsiem ikun għani, xorta insibu kliem li jkollu aktar minn tifsira waħda minkejja li jkun jinkiteb l-istess. Dawn il-kliem jissejħu ‘omografi’, li kelma ġejja mill-Grieg omògraphos, li tfisser l-istess sinjali ta’ kitba, l-stess grafika.

Fl-ilsna li nafu

Aħna l-Maltin kważi kollha nitkellmu tliet ilsna, l-aktar il-Malti, l-Ingliż u t-Taljan. Ejjew inħallu barra l-mod kif nitkellmuhom għax jekk nieqfu fuq dan is-suġġett ma nispiċċaw qatt. F’ dawn l-ilsna insibu omografi li jistgħu jħawduna jekk ma nkunux nafu sewwa dak l-ilsien. It-Taljani kienu jagħmlu differenza fil-kitba tal-kelma billi jużaw l-aċċenti. Illum ħadd aktar ma jikteb l-aċċenti fuq il-kliem u hekk sirna nsibu principi, it-tfal subien tar-re, u principi, dawk ir-regoli li nimxi magħhom, miktubin l-istess. Fis-sew dawn għandhom jinkitbu prìncipi meta nkunu qegħdin insemmu lill-ulied ir-re u princìpi meta nsemmu r-regoli. It-Taljani ma għadhomx jużaw aċċenti meta jiktbu imma meta jitkellmu ma jlissnux iż-żewġ kelmiet l-istess. Kliem ieħor li nsibu miktub l-istess huwa viola, li jista’ jkun lewn jew inkella l-azzjoni ta’ bniedem li kiser il-liġi, mill-verb violare, botta li tista’ tkun bettija tal-inbid jew kelma li ngħid biex niġbed saqajn xi ħadd.

Fl-ingliż insibu omografi wkoll li għandna mnejn naqrawhom spiss bla ma nagħtu każ li għandhom aktar minn tifsira waħda. Per eżempju l-kelma lead tista’ tfisser l-azzjoni ta’ min imexxi jew inkella ċomb. Billi fl-Ingliż il-verb ma joqgħodx mingħajr is-suġġett, allura dlonk nintebħu għal xiex ikun qiegħed jirreferi l-kittieb. Omografi Ingliżi oħra huma: tear, li tista’ tfisser iċċarrat jew demgħa, row li tista’ tfisser qadfa jew ringiela u wind, li tista’ tfisser tagħti l-ħabel lill-arloġġ jew inkella riħ. Minkejja li dan il-kliem jinkiteb l-istess, mhux bilfors li jinħass l-istess u għalhekk wieħed irid jitħarreġ sewwa biex jippronunzja Ingliż tajjeb. Dawn huma biss ftit eżempji mill-bosta omografiċi li nsibu fl-Inġliż. F’ dan l-ilsien insibu wkoll kliem omofoni, li jinkiteb differenti imma jinħass l-istess. Fost l-aktar li jgerfxuna insibu weather, it-temp, u whether, jekk u accept, naċċetta u except li tfisser minbarra.

It-Tromba

Fil-Malti wkoll insibu omografi u billi l-ilsien tagħna huwa wieħed b’ numru ta’ kliem inqas mill-ilsna li semmejna aktar il fuq, xi kelma jista’ jkollha mhux żewġ tifsiriet imma tlieta jew erbgħa jew aktar ukoll. Ħafna minna jiftakruha l-poeżija ta’ Carmel G. Cauchi bl-isem ‘It-Tromba’ li kellna fil-ktieb ‘Id-Denfil’ fil-primarja. F’ din il-poeżija ħelwa, il-poeta jgħidilna li tromba tista’ tkun il-kamra tal-bejt fejn jispiċċa t-taraġ, jew parti mill-ispiritiera li konna nsibu fil-kċejjen tan-nanniet. Tromba tista’ tkun ukoll l-imnieħer tal-iljunfant, jew il-parti ta’ żarbun goff li nilbsu fix-xita. Tista’ tkun ukoll strument mużikali jew inkella kurrent qawwi ta’ riħ li jagħmel ħafna ħsara. Tromba hija wkoll strument li bih tara qrib dak li jkun bogħod. Cauchi jagħtina seba’ tifsiriet ta’ kelma li tinkiteb l-istess. Ma nafx jekk hawnx kelma oħra la fil-Malti u lanqas  f’ xi lsien ieħor li għandha daqstant tifsiriet differenti. Naseb li t-tromba Maltija għandha r-rekord dinji tal-omografija.

Fil-Malti insibu wkoll xi omofoni bħal ‘dar’, fejn noqgħodu, u ‘dahar’, il-parti tal-ġisem, jew ‘nar’, dak li jsaħħan il-kamra, jew ‘nhar’, li huwa l-jum.

Omogarfu importanti

Fl-ilsien tagħna għandna omografu li hemm min spiss ma jintebaħx biħ. Qiegħed ngħid għall-kelma ‘Fidil’. Fidil jista’ jkun dak li jemmen, dak li jsegwi l-ideoloġija, it-twemmin ta’ persuna jew entità. Din hija kelma ġejja mit-Taljan. Għat-Taljani fedele tfisser dak li ma jitraddixxix, dak li jemmen, dak li għandu l-fidi. Imma fil-Malti għandna tifsira oħra tal-kelma ‘fidil’. Lil dak li nbellgħulu r-ross bil-labra, lil dak li jemmen kull ma ngħidulu, insejħulu ‘fidil’ ukoll.

Sfortunatament ċerti mexxejja ma jifhmux li din il-kelma fiha żewġ tifsiriet, jew jippruvaw ma jifhmux li hemm omografu u jgħaqqdu kollox flimkien. Ir-riżultat ta’ dan ix-xogħol ikun li l-fidili jkunu stmati ta’ fidili. Fi kliem ieħor ngħidu li hemm min jistma lis-segwaċi daqslikieku kienu boloh! Min jistma lill-fidili ta’ fidili jispiċċa biex jitlef il-qaleb u l-ġbejna! Sfortunatament dan jiġri spiss.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon, 22 ta' Novembru 2014

New brooms sweep clean

Cliques within the Church and the village ‘festa’

Lately, I read many articles regarding the present situation of the Maltese Church. I must say that I do not go the Curia in Floriana, so I know little of the employees who work there. From what I could understand, it seems that some officials have been occupying their post for quite a long time, stagnating the local Church. Another point discussed was the village festa. We say that new brooms sweep clean but is it really the case? I've got my doubts, and here I express my humble opinion.

Humans tend to stay close to those who share their beliefs, so it's obvious that cliques are formed. We find cliques in schools, workplaces, families, convents, political parties, parishes, clubs, and so on. The reason is that these are groups of people, and wherever they form groups, cliques are born too. The Church is no exception, and here I refer to the entire Church, not just the Church in Malta.

On the other hand, we cannot ignore the fact that people who have been occupying a position for quite a long time, can be of great benefit to the entity, and again I say that the Church is no exception. I cannot imagine a new Archbishop with a brand new staff. I think it would be one big catastrophe because Curia staff know their duties very well and giving them the sack will bring the Curia, and obviously the local Church, to a grinding halt. This is one situation where new brooms will not sweep clean. It would even be unfair to sack the lot. So in my opinion, new staff must be engaged from time to time without dismissing anyone. The new faces must be open-minded and ready to face the reality and the needs of today's Church. Unfortunately, I think that some young priests are more interested in pre-Vatican Council rites and liturgy than facing the truth. Employing priests who prefer going around wearing a cassocks or a soutane will not help the Church find the lost sheep. If new recruits are added to the Curia personnel, a reshuffle every now and then will be healthy and could eliminate cliques.

The village festa has been a battlefield for rather a long time. I have written many a time on this matter and I totally agree with what was said. I feel that many festa enthusiasts are missing the most important part of their festa, i.e. the religious part. This type of approach to the local festa can confuse others. Not participating in the liturgical part of the festa just to organise the band march and all that goes with it is pure paganism. For God's sake, I am not saying that the Maltese festa should cease, but some sort of regulations must be drawn up, and the sooner the better. It's not easy to find the middle way in this matter and I know that talks have been going on for many years.

Let's imagine that the outdoor festivities in our festa are restricted, like less band marches, less fireworks and so on. Do we really think that those festa fanatics will be sitting on the church benches on feast days? I doubt it! But still it doesn't mean that we should leave everything as it is.

Together with the old Curia personnel and the newcomers, I think that even the question regarding the local festa might be resolved. However, new brooms do not always sweep clean!

Fr Reno Muscat

The Malta Independent on Sunday 9 November 2014

Il-mowbajl

Niftakar meta kont żgħir l-għalliema tagħna dejjem kienu jgħidulna li aħjar toħroġ bla flus milli minghajr maktur, għax bla flus minn hemm u minn hawn issib lil xi ħadd jisilfek, imma l-maktur irid ikun tiegħek. Illum din il-problema ssolviet ukoll għax jekk tinsa l-maktur malajr tixtri pakkett imkatar tal-karti, anzi ngħid għalija lanqas għadni nuża mkatar tad-drapp u naħseb li bosta huma bħali. Imma l-importanza li kellu l-maktur qabel, illum ħadha appartat li sirna nsibu fil-but ta’ kulħadd. Qiegħed ngħid għat-telefon ċellulari, jew kif ilkoll nafuh: il-mowbajl.

Mill-fantasija għar-realtà

Fi ċkuniti meta konna naraw xi film li kien ikun fih xi telefon f’ xi karozza, konna ngħidu li dak film tal-gideb u tal-fantasija għax dak iż-żmien ma konniex nimmaġinaw li jista’ jkun hawn aċċess għal kulħadd għal telefon bla wajer. Tabilħaqq li kien hemm il-pulizija u s-suldati li kellhom ir-radju bla fil li bih kienu jikkomunikaw, imma qatt ma mmaġinjana li anke Ċikku l-poplu kellu jkollu telefon bħal dawn. Għall-ewwel li bdew it-telefon ċellulari, dawn kienu kbar u tqal, bl-antenna  u kulħadd kien jinduna li dak li jkun ikollu wieħed għax kienu goffi u ma kienux joqgħodu fil-but. Illum l-apparat ċkien,l-antenna spiċċat u l-piż sar ħafif.

Jagħtik status

Meta dan it-tip ta’ telefon beda jinfirex, sar oġġett li jagħti status lil dak li jkun u kien hemm żmien li konna mmorru f’ restaurant u min kien ikollu mowbajl kien ipoġġih fuq il-mejda mal-frieket is-skieken u l-imgħaref. Kien bhal donnu oġġett li jgħolli l-grad ta’ dak li jkun. Illum l-ebda status ma għadu jagħti l-mowbajl għax sar oġġett li nsibu anke f’ idejn it-tfal.

Żidna l-periklu

Ikollna nammettu li minn kemm ilna li għandna l-mowbajl fil-but, żidna il-periklu fit-toroq tagħna. Kemm-il darba rajt żgħażagħ jaqsmu t-triq u minflok iħarsu lejn il-karozzi, jibqgħu għaddejjin itektku fuq il-mowbajl tagħhom. Agħar min hekk huwa l-fatt li bosta sewwieqa jużaw il-mowbajl waqt li jkunu jsuqu. Dan huwa ksur tal-liġi u hemm piena għal min jinqabad jagħmel din il-ħaġa, imma sfortunatament ħafna jinjoraw il-liġi. Allura jkollna ngħidu li bil-mowbajl żidna l-perikli f’ ħajjitna. Dan biex ma nsemmix il-periklu li bosta żgħażagħ qegħdin jitgħallmu jiktbu b’mod ħażin. L-Ingliżi draw jiktbu How r u? minflok how are you? Iqsar u malajr teħles! It-Taljani jużaw il-K f’ che jew perché. U aħna l-Maltin la teżisti għajn, la akka u xejn.

Nagħti skandlu?

Meta kont Ruma, fil-mowbajl tiegħi niżżilt applikazzjoni li fiha t-talb li aħna s-saċerdoti obbligati ngħidu kuljum.  Kont ninżel fil-knisja għal dan it-talb u nuża l-mowbajl minflok il-ktieb tqil jiżen għaxar kili! Kien hemm min skandalizza ruħu għax skont huma, kien  ikun hemm patri li minflok jitlob kien jioqgħod jilgħab biċ-ċellulari tiegħu. Wieħed parruċċan anzjan imma li jħobb it-teknoloġija għamel bħali. Issa sirna tnejn nużaw il-mowbajl għal-lawdi u għall-vespri. It-tnejn irduppjajna u fl-aħħar kien hemm bosta lajċi li jiġu jitolbu magħna permezz tal-mowbajl. Anzi saħansitra kien hemm min beda jġib miegħu t-tablet u jsegwi minn fuqu. Dak li għall-ewwel kien skandlu fl-aħħar sar stument ta’ ġid.

Il-mowbajl illum

Tkun fuq tal-linja, tkun tistenna fi kju, tkun dieħel il-Belt, tkun tippassiġġa tas-Sliema, tkun Malta, tkun barra dejjem issib lil xiħadd bl-imbierek mowbajl f’idu. Min jikteb messaġġ, min jaqra l-aħbarijiet, min jaqra xi ktieb, min jilgħab xi logħba u l-kumplament. Jiena darba saħansitra ktibt artiklu għal dan il-ġurnal fuq il-mowbajl tiegħi. Żgur li ma huwiex il-mod eċċellenti biex tikteb artiklu, imma f’ każi partikolari jkollok tinqeda b’ dak li ssib.

U bla ma trid tieqaf u taħseb u tgħid x’ użu sar fih il-mowbajl illum. Niktbu bih, inżommu l-appuntamenti fih, naraw il-kalendarju, nieħdu r-ritratti uniġbdu xi biċċa film, nibgħatu l-messaġġi, naqraw l-e mails, nidħlu fil-facebook, nilgħabu l-logħob, naraw fejn qegħdin fid-dinja permezz tal-GPS li xi mowbajl fihom. Illum nistgħu naraw it-televiżjoni minn fuq il-mowbajl ukoll. Il-mowbajl qiegħed iservi wkoll biex min irid iniżżel applikazzjoni għat-talb.

Nagħmlu xi ħaġa oħra b’ dan l-apparat li llum jinstab fil-but ta’ kulħadd? Qiegħed inħoss li donni insejt xi ħaġa fil-lista ta’ hawn fuq. Hekk hu, bilħaqq bil-mowbajl nistgħu nagħmlu telefonata, anzi l-iskop ewlieni ta’ dan l-apparat kien li nċemplu lil xulxin imma llum kważi kważi nagħmlu mitt ħaġa bih minbarra nċemplu.

X’ lussu għandna fil-but illum, apparat li sar importanti daqs kemm kien il-maktur fi ċkuniti.

Fr Reno Muscat

dan l-artiklu deher fin-Nazzjon, 15 ta' Novembru 2014

Il-kotba

Għal tliet snin sħaħ kont noqgħod f’ Kunvent li kif kont noħroġ minn kamarti kont insib ruħi bejn żewġ armarji bil-kotba u quddiemi aktar armadji b’ aktar u aktar kotba. Tliet snin wara f’ kunvent ieħor li wkoll kif noħroġ minn kamarti kont insib il-kotba ma’ wiċċi. Dawn minbarra l-ħafna kotba li jew minħabba studju jew b’ passatemp kelli naqra. Allura nista’ ngħid li kelli bosta snin imdawwar bil-kotba.

Billi f’ dawn il-jiem f’ Malta sejra tinżamm il-fiera tal-ktieb, nixtieq naqsam magħkom Dawn il-ħsibijiet, sewwasew dwar il-ktieb. Forsi dawk is-snin kollha li għamilt ġar ma’ tant kotba giegħluni ninnamra magħhom bla ma indunajt jew forsi l-passjoni għall-kotba kienet ilha fija minn ċkuniti.

Etimoliġija

Il-kelma għarbija għal ktieb hija كتاب (koteb) u għal kitba hija كتابة (kiteba). Ma tridx wisq biex tinduna minn fejn ġejja l-kelma tagħna l-Maltin.  Fl-Inġliż il-kelma book aktarx ġejja mill-kelma boc li din ġejja mill-kelma beech, li huwa njam tal-fagu li minnu setgħu jsiru l-folji tal-karti. Il-kelma Taljana libro ġejja mil-Latin liber, li oriġinarjament kienet tirreferi għall-qoxra tas-siġra li kienet tintuża biex issir il-ktiba fuqha. Kien aktar tard li l-kelma liber bdiet tirreferi għall-opra letterarja innifisha.

Żvilupp u storja

L-ewwel kitbiet fid-dinja kienu jsiru fuq materjal li kien jinstab fil-post, bħal tnaqqix fuq il-ġebel, jew fuq it-tafal, fuq il-qoxra tas-siġar, fuq il-ġilda tal-annimali (pergamena). Biż-żmien, l-Eġiżjani bdew jinsġu, jew jaħdmu l-papiru, għax il-papiru hija folja maħduma. Il-karta żviluppat ukoll u ma baqgħetx tinħadem biss bħall-papiru. Il-format tal-kitba inbidel ukoll. Għall-bidu tal-użu tal-karta jew pergamena il-kitba kienet tkun imremmbla fi skroll. Maż-żmien beda jiġi fformat il-ktieb. Il-kotba kienu jinkitbu bl-idejn, wieħed wieħed. Il-monasteri tal-patrijiet kienu l-postijiet fejn jiġu kkupjati l-kotba. Patri kien jaqra l-ktieb originali u l-oħrajn jiktbu dak li jisimgħu. Din is-sistema kienet tagħti lok għal żbalji jew differenzi fil-kotba. Biżżejjed wieħed jifhem kelma minflok oħra, iniżżel lilha u għandu mnejn jinbidel is-sens kollu. Is-seklu XV kien deċiżiv fil-ħajja tal-ktieb. Bl-invenzjoni tal-istamperija minn Johannes Gutenberg, issa bdew ikunu stampati kotba f’ inqas ħin, b’ inqas spejjes u b’ inqas żbalji. Jekk kien ikun hemm żball f’ wieħed kien ikun hemm żball f’ kollha u għalhekk kienu jagħmlu nota, imsejħa errate corrige, li twissi lill-qarrej li f’ dik il-ktieb, f’ dik it-tali paġna u f’ dak it-tali vers hemm żball u minflok ħaġa trid tinqara oħra.

It-tekonoloġija fl-istampar tal-kotba żviluppat sewwa. Ma baqgħetx biċ-ċomb bħal żmien Gutenberg imma baqa’ jsir titjib u tibdil fis-sistema. Kemm-il darba smajna bl-offset u aktar qrib tagħna bl-istampar diġitali. Dawn huma kollha tappi fl-evoluzzjoni tal-istampar tal-kotba.  Illum biex taqra ktieb mhux bilfors irid ikollok il-ktieb tal-karti stampat f’ idejk. L-e-book sar popolari ma’ bosta nies, l-aktar żgħażagħ. Personalment nippreferi ktieb stampat, imma ġieli kelli ninqeda b’ e-book jien ukoll, jew għax il-kopja tal-karti kienet għalja wisq, jew għax ma kellix bżonn il-ktieb kollu. L-e-book fih il-vantaġġi fuq ktieb stampat. Tista’ tkabbar it-tipa, tibqa’ taqra fid-dlam għax l-e-book reader jew it-tablet jarmi d-dawl minnu nnifsu, jiżen ftit u fl-apparat jista’ jkollok mitt ktieb, xorta l-istess piż jibqa’. Illum anke aħna s-saċerdoti qegħdin insibuha komda li minflok il-brevjar li jiżen nofs wiżna, nużaw e-book għat-talb tagħna. Tidħqux b’ dak li sejjer ngħid..... tgħid għad naraw xi Papa jbierek b’ xi e-book reader minflok bil-lezzjonarju? Qabel ma kienu jeżistu l-kotba, l-lezzjonarju kien ikun fuq skroll u allura l-barka kienet tingħata bl-iskroll, meta daħal il-ktieb, l-iskroll għamel il-wisa’. Issa min jaf il quddiem x’ għad naraw?

Best sellers

Bla dubju l-aktar ktieb li qatt ġie stampat fid-dinja huwa l-Bibbja. Il-Quran ukoll huwa ktieb li kien stampat f’ miljuni ta’ kopji. Kotba li nxtraw bil-miljuni huma l-Manifest tal-Partit Komunista, ta’ Karl Marx, Don Quixote ta’ Miguel de Cervantes, It-Tliet Muskettieri ta’ Alexandre Dumas u Les Misérables ta’ Victor Hugo. Billi dawn huma kotba antiki u ma hemmx drittijiet fuqhom, inqalbu f’ għadd ta’ ilsna u għalhekk mhux faċli tinżamm statistika ta’ kemm kienu stampati kopji tagħhom.

Il-ktieb ta’ Charles Dickens A Tale of Two Cities, kien stampat f’ madwar mitejn miljun kopja. Il-kotba kollha ta’ The Lord of the Rings, ta’ John Ronald Reuel Tolkien kienu stampati f’ madwar mija u ħamsin miljun kopja. The Da Vinci Code, ta’ Dan Brown kien stamapt f’ madwar tmenin miljun kopja.

F’ Malta

F’ pajjiżna għandna mnejn lanqas nafu kemm il-zero fihom dawn iċ-ċifri li semmejna hawn fuq. Tal-inqas fin-numrun ta’ kotba żgur li le. Minħabba ċ-ċokon tagħna, is-suq tal-kotba huwa limitat, l-aktar dawk fl-ilsein Malti. Imma tajjeb li napprezzaw dawn il-kotba tagħna u naqraw minnhom u nħajjru lill-oħrajn jaqraw dak li jkun għoġobna. Tajjeb li jekk inkunu qrajna xi ktieb li għoġobna, inxerrdu l-kelma ma’ sħabna.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon 8 ta' Novembru 2014

L-imigranti, Coleiro Preca, Mallia u Bugeja

Il-kwistjoni ta’ nies Afrikani li jfittxu x-xtut Ewropej b’ mod irregolari hija xi ħaġa li issa ilna snin twal nisimgħu biha. Il-fatt li poplu jimxi minn art għal oħra ma huwiex fenomenu li qegħdin ngħixuh illum biss. Jekk l-ewwel esseri umani kienu jgħixu fil-qarn tal-Afrika, dawn minħabba diversi raġunijiet ħallew arthom u nxterdu mad-dinja kollha. Dan seħħ miljuni ta’ snin ilu. L-istess insibu li ġara fl-Ewropa ċivilizzata meta n-nies li kienu jgħixu lil hinn mix-xmara Danubju, li kienet isservi ta’ fruntiera naturali, qasmu lejn Ruma u ġabu fi tmiemu l-Imperu Ruman. Id-differenza li hemm bejn l-imigrazzjoni ta’ żmien l-ewwel bnedmin jew ta’ żmien l-Imperu Ruman u dik tal-lum hija li qabel il-bniedem kellu tabilfors imur huwa stess fejn l-ikel u llum l-ikel jista’ jitwassallu ħdejh.

F’ pajjiżna għandna dak li l-Ingliżi jsejħulu “mixed feelings”. Minn banda nitħassru lil dawk il-povri bnedmin li jissugraw ħajjithom bit-tama li jsibu ħajja aħjar u mill-banda l-oħra nafu li “Charity begins at home” biex issa nibqgħu għaddejjin bl-ilsien Ingliż.  

Xhieda ta’ kemm huwa minnu dan li qiegħed ngħid huma l-pożizzjonijiet differeni ta’ ċerti politiċi. Il-President Coleiro Preca tgħidilna li l-Maltin ma humiex razzisti u tħeġġiġna biex nintegraw lil dawk il-persuni barranin li għall-għarrieda nsibuhom fuq xtutna. Nafu kemm il-President ta’ Malta hija persuna ta’ qalb kbira u sforz dan is-sentiment tixtieq kieku tgħin kemm jista’ jkun. Għandna mbagħad politiċi imħassbin dwar is-sigurtà ta’ pajjiżna. Il-Ministru Manuel Mallia stqarr li hemm possibiltà li xi terroristi qegħdin jidħlu l-Ewropa ma’ dawn il-gruppi. Malta tagħmel parti mill-Ewropa u għalhekk ma nistgħux nibqgħu friski bħal ħassa. Il-preokkupazzjoni tkompli tikber meta sirna nafu li issa l-Italja waqqfet il-missjoni ta’ salvataġġ imsejħa “Mare Nostrum” u b’hekk il-bieb kompla jinfetaħ beraħ. Ma nagħtix tort lill-gvern Taljan li jwaqqaf missjoni li qegħda tixrob miljuni ta’ ewro mill-pajjiż li jinsab diġa għarkupptejh bil-problemi u l-kriżijiet li għandu.  Mingħajr ma nnaqqas mill-mertu tal-Maltin, imma f’ġieħ is-sewwa, aħna kemm aħna armati biex ngħinu lill-dawn l-imsejkna jew imwaqqfuhom darba għal dejjem jekk hemm xi ħjiel ta’ kriminalità? Issa smajna li Robert Henry Bugeja, kandidat għas-siġġu parlamentari li se jħalli l-Onor. Kamenu Vella stqarr li huwa kontra l-programm l-Istrina, li l-ġbir minnu jmur għall-Comunity Chest Fund. Minn dawn il-fondi qegħdin isiru opri ta’ benifiċenza mal-imigranti irregolari li jidħlu f’ pajjiżna.  Ma hemmx statistika ta’ kemm Maltin jaqblu ma’ Bugeja, imma mill-impressjoni tiegħi naħseb li huma ħafna. U bla ma trid tistaqsi – imma għaliex?

Mhux għax il-Malti mhux ħanin, anzi nafu kemm huwa poplu ta’ qalb kbira u dan insibuh imniżżel fil-Bibbja, fl-ewwel ktieb li qatt semma’ isem pajjiżna.  Ilkoll nifirħu meta nisimgħu din is-silta tinqara: “Meta ħlisna mill-għarqa, sirna nafu li l-gżira kien jisimha Malta. In-nies tagħha ġiebu ruħhom magħna bi ħlewwa li ma bħalha. Laqgħuna tajjeb lilna lkoll u qabbdulna ħuġġieġa, għax kienet bdiet nieżla x-xita u kien il-bard.” [Atti:28: 1-3] Allura, skont kif naħseb jiena,  il-problema tal-Malti  llum hija li tant sar hemm ħtiġijjiet fid-dar tiegħu li kważi mpossibbli jgħin lill-barrani. Jekk verament din hija l-qagħda tagħna, allura dan ma huwiex dnub ta’ omissjoni. Jekk jien inkun fejn il-baħar u nara bniedem qiegħed jegħreq, jien obbligat naqbeż u nsalvah, imma jekk jien ma nafx ngħum ma għandi l-ebda obbligu morali li nintefa l-baħar biex nipprova ngħinu għax nispiċċaw it-tnejn fil-qiegħ.

Jeħtieġ li tassew naqbdu l-barri minn qrunu dwar din il-kwisjoni, insibu politika bogħod minn dik parteġġjana, poltika li fuqha jaqbel kulħadd jekk hu possibli u nibdew inħaddmuha bla iktar telf ta’ żmien. 

Fr Reno Muscat

Entità Inkussiva

Qatt kontu Ruma u tlajtu fuq il-koppla tal-Bażilika ta’ San Pietru fil-Vatikan u ħaristu lejn il-pjazza ta’ quddiem din il-knisja? Jekk le, qatt  rajtu xi ritratt meħud mill-għoli ta’ din il-pjazza? Jekk iva nistedinkom iġġibuha quddien għajnekom. Jekk qatt ma tlajtu fuq il-koppla jew laqnas rajtu xi ritratt, nipprova nispjegalkom ftit jien kif inhi din il-pjazza.

Quddiem il-Bażilika joħorġu bħal par dirgħajn li jdawru lil din il-pjazza meraviljuża. Dawn id-dirgħajn jissejħu il-kolonnat ta’ Pjazza San Pietru għax fihom erba’ faxxi ta’ kolonni wara xulxin. L-idea wara dan d-disinn ta’ din il-pjazza kien propju li l-Knisja tiftaħ dirgħajha biex tilqa’ lil kulħadd. Hekk għadnu jkun għax il-Knisja ta’ Kristu hija bħax-xibka tas-sajjied li fiha jinġabar minn kollox.

Sinodu

Għadha kemm spiċċat l-ewwel parti tas-Sinodu tal-Isqfijiet dwar il-familja. Xi ħtieġa kien hemm li isqfijiet minn madwar id-dinja kollha jinġabru u jiddiskutu l-qagħda tal-familja llum? Kien hemm ħtieġa kbira għax minkejja li l-verità ma tinbidel qatt, jiġifieri dak li għallem Kristu għadu validu sal-lum, u hekk jibqa’ sa tmiem id-dinja, madanakollu is-sitwazzjonijiet u r-realtajiet li qegħdin ngħixu fihom aħna l-bnedmin tat-tielet millenju tal-Kristjaneżmu huma għal kollox differenti minn dawk li għex fihom Kristu. Għalhekk iltaqgħu l-isqfijiet għax jafu li fil-Knisja mwaqqfa minn Kristu hemm post għal kulħadd. Bħalma intqal f’ dan is-sinodu, is-sagramenti ma humiex għall-perfetti imma għal midinbin biex jirrikonċiljaw mal-Imgħallem.  U għax l-isqfijiet, bħal kull saċerdot ieħor, jaf kemm sofferenzi hemm fil-familji tal-lum, imħasset il-ħtieġa li jitlaqqa’ dan is-sinodu.

Divorzjati u miżżewġin mill-ġdid

Waħda mit-temi l-aktar jaħarqu li miss is-sinodu kienet fejn jidħol it-tieni żwieġ. Il-Knisja Kattolika ma taċċettax it-tieni għaqda matrimonjali. B’ differenza għall-Knisja Latina, dik Ortodossa tbierek it-tieni għaqda. Meta qegħdin ngħidu tbierek ma jfissirx li l-Knisja Ortodossa tqis żwieġ ta’ persuni li fl-ewwel imħabba tagħhom ma sabux xorti, bħala sagrament. Le, imma tbierek lil dik il-koppja sabiex tkun taħt il-ħarsien ta’ Alla. B’ din id-differenza bejn dawn iż-żewġ Knejjes spiss tinħoloq konfussjoni fl-imħuħ u ġieli jkun hemm min jistaqsi lilna s-saċerdoti liema huwa t-tagħlim veru tal-Knisja, jew liema Knisja waqqaf Kristu. Dawn huma mistoqsijiet li mhux faċli tweġibhom. Kristu waqqaf Knisja waħda. Il-firda bejn l-Oċċident u l-Orjent saret biż-żmien. It-tagħlim tal-Knisja ma huwiex tagħha imma tal-fundatur tagħha, u għalhekk tlaqqa’ s-sinodu biex wieħed jara x’ hemm xi jsir. Ġieli jiġu persuni u jgħidulek li ilhom tletin, erbgħin jew ħamsin sena miżżewġin u qatt ma tradew lill-parti l-oħra. U jistaqsuk jekk quddiem Alla iż-żwieġ tagħhom huwiex bħal ta’ dawk li biddlu lill-parti l-oħra. Mhux faċli ssib kliem biex tfisser lil dawn it-talin li Alla huwa ħanin u li dawk li ma sabux xorti fl-ewwel żwieġ, xorta huma ulied Alla. Aħna nirraġunaw ta’ bnedmin li aħna. Imnalla Alla ma jirraġunax bħalna għax kieku l-ġenna tkun vojta!

Żwiġijiet validi

Biex żwieġ sagrament ikun validu irid li ż-żewġ partijiet meta jkunu fuq l-altar, ikunu ċerti li dak li qegħdin jagħmlu huwa kuntratt sal-mewt. Jekk parti mill-koppja ma jkolliex dan f’ moħħa, iż-żwieġ ma jkunx jgħodd u jkun null.  Bil-mentalità divorzista li għandha llum niddubita kemm żwiġijiet huma validi! Il-mentalità tal-lum hija waħda konsumista, nibbdlu l-oġġetti li jkollna spiss, minn mowbajl, sa karozza, minn xogħol sa dar. U anke fejn tidħol il-parti l-oħra tal-koppja, daħħlet ukoll din il-mentalità. Meta parti mill-koppja tersaq lejn is-sagrament taż-żwieġ b’ din l-idea ġewwa moħħha, iż-żwieġ ikun fażul, invalidu.

Unjoni Ċivili

Realtà oħra li qegħdin spiss insibu ma’ wiċċna hija ta’ persuni li ma jistgħux jingħaqdu fi żwieġ sagrament. Fost dawn hemm dik il-faxxa li diġa semmejna, iddivorzjati u miżżewġin mill-ġdid u hemm oħrajn. Dawn ukoll huma ulied Alla u bl-ebda mod ma għandhom jiġu esklużi mill-Knisja ta’ Kristu. Ma’ din il-faxxa jidħlu wkoll il-koppji omosesswali. Meta nies li jaqgħu f’ din il-faxxa jiġu jitkellmu magħna s-saċerdoti, dlonk nindunaw bix-xewqa kbira tagħhom li kieku l-qagħda tagħhom ma hijiex dik li hi imma hija waħda regolari. Knisja inkussiva ma tistax twarrab lil dawn in-nies. Dawn jidħlu fix-xibka wkoll.

Ma nkun qiegħed nikxef l-ebda sigriet meta ngħid li fuq dawn iż-żewġ argumenti kien hemm l-inqas qbil fis-sinodu. Fuq iddivorzjati u miżżewġin mill-ġdid li jitqarbnu, 104 ivvutaw favur u 74 kontra, filwaqt li dwar koppji gay, 118 favur u 62 kontra. Dawn id-dati jintabu fis-sit tal-Vatikan għal min jinteressah.

Għalhekk iltaqa’ s-sinodu biex kemm jista’ jkun kulħadd ikun parti mill-makkinarju li jħalli l-Knisja miexja l quddiem. Għalhekk tkellmu l-isqfijiet, biex ulied Alla jħossuhom tassew ulied f’entità inkussiva u mhux waħda li teskludi bl-addoċċ.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fin-Nazzjon 1 ta' Novembru 2014