Festi, festi u aktar festi

L-importanza tal-konservazzjoni tal-opri artistiċi li fihom

Bejn tmiem Mejju u l-bidu ta’ Ġunju f’ pajjiżna jibda –istaġun festiv,  nibdew niċċelebraw il-festi titulari tal-parroċċi tagħna. Nibdew naraw l-antarjoli jitwaħħlu u l-festuni tad-dawl jiddendlu. Kollox jibda juri li waslu l-festi li tant ikun hemm min ilu jaħdem għalihom.

Tul is-snin li ilni nikteb f’ dan il-ġurnal, ma għaddietx sena li ma ktibtx xi ħaġa dwar il-festi, għaliex dawn tant huma vasti li hemm ħafna x’ wieħed jgħid fuqhom. Barraminhekk dan huwa argument li jolqot lil bosta Maltin. Xhieda ta’ dan huwa artiklu tiegħi li kien jismu “Referendum dwar il-Festi” li deher f’  dan il-ġurnal (25 ta' April 2015). Meta poġġejt dan l-artiklu fuq il-blog tiegħi, in-numru ta’ persuni li daħlu jaraw il-blog f’ nofstanhar qabeż in-numru li s-soltu jidħlu f’ xahar. Dan juri l-interess li aħna l-Maltin għandna fejn jidħlu l-festi tagħna u dak kollu marbut magħhom u kien għalhekk li tħajjart nerġa’ nikteb għax naf li hemm interess qawwi fihom.

Festi titulari

Illum lanqas nimmaġinaw parroċċa tradizzjonali Maltija mingħajr festa. Il-festa Maltija llum fiha tiżwieqa ta’ fidi, arti u kultura. Fl-Arċidjoċesi ta’ Malta għandna madwar sebgħin parroċċa u fid-Djoċesi Għawdxija hemm ħmistax-il waħda. Huma waħdiet dawk il-parroċċi li ma jiċċelebrawx il-festa titulari tagħhom. Kien hemm żmien li dawn il-festi kienu jiġu ċċelebrati fil-jum tal-festa tal-qaddis, imma maż-żmien il-festi bdew isiru fis-sajf meta t-temp aktar jippermetti. Illum fadlilna żewġ festi parrokkjali li jiġu ċċelebrati fix-xitwa: San Pawl tal-Belt u l-Kunċizzjoni ta’ Bormla. Minkejja li llum il-poplu għandu fejn jiddeverti matul is-sena kollha, xorta waħda l-festa titulari għadna insibuha fuq nett fil-lista tal-festi u okkażjonijiet oħrajn li jsiru matul is-sena.

Ħela, lussu jew xiex?

Il-festa tal-patrun hija okkażjoni fejn il-Knisja ssir vetrina ta’ opri artistiċi li missirijietna minn dejjem fittxew li jsebbħu t-tempju ta’Alla bihom. Fided u dehbijiet, skultura, pittura u x’naf jien. Din il-ħaġa spiss toħloq lok għal diskussjoni dwar jekk il-Knisja għandiex tbiegħ dawn l-opri biex bil-flus tagħhom tagħmel karità. Tajjeb ngħidu li dawn l-opri bosta minnhom huma antiki u l-ebda prezz ma jista’ jitħallas għalihom għax minn banda għandhom is-snin fuqhom u mill-banda l-oħra dawk l-artisti li ħolquhom ma għadhomx magħna u lanqas jekk isiru kopji tagħhom ma jkunu qatt ta’ preġju daqs l-oriġinali. Tajjeb niftakru wkoll li l-benefatturi li ħallsu għal dawn l-opri għamlu hekk biex dawn jitpoġġew fil-knisja. Jekk jinbiegħu jispiċċaw f’ xi kollezzjoni privata fejn ikunu jistgħu jitgawdew minn ftit nies biss. Fil-knisja jkun jista’ jarahom kulħadd.  Punt ieħor hu li dawn l-opri huma wirt kollettiv tal-parroċċa u l-parruċċani u ħadd ma għandu dritt ibiegħhom jew jiddisponi minnhom għax huma ta’ kulħadd. Mela nasal biex ngħid li min jgħid li l-opri artistiċi fil-knejjes tagħna huma lussu, ikun qiegħed iwarrab minn moħħu li dak huwa patrimonju komuni.

Nibżgħu għall-patrimonju

Ladarba dan kollu huwa patrimonju wieħed għadnu jibża’ għalih. Kien proprju għalhekk li anke l-Unjoni Ewropeja ġieli toffri fondi biex isiru xi restawri fi knejjes jew xi opri li nsibu fihom. Hemm fejn ikunu l-parruċċani stess li joħorġu l-flus għal xi proġett ta’ restawr bħal dan.

Min matul dawn l-aħħar xhur mar l-Imdina u għadda minn quddiem il-ħanut tax-xogħol tal-induraturi li hemm fit-triq ewlenija li tieħdok lejn il-Katidral, seta’ jinduna li kien qiegħed isir restawr fuq statwa. Forsi min hu midħla tal-festi u l-knejjes intebaħ, għandu mnejn oħrajn baqgħu għaddejjin bla ma taw każ. F’ dan il-ħanut tax-xogħol għal dawn l-aħħar xhur kienet qegħda tiġi rrestawrata l-istatwa ta’ San Ġorġ ta’ Ħal Qormi.

Ta’ Ħal Qormi biss?

Il-Qormin isejħu lil San Ġorġ “Ġorġi tagħna” imma meta jkollok ftit tagħrif dwar din l-istatwa ta’ San Ġorġ kważi tasal tgħid li llum din l-istatwa ma hijiex patrimonju tal-Qormin imma ta’ Malta kollha. Din hija statwa li riesqa lejn it-tielet seklu  tal-eżistenza tagħha u għalhekk hija waħda mill-ewwel li saret. Aktarx hija t-tieni waħda għax l-ewwel waħda hija dik ta’ San Nikola tas-Siġġiewi. Tnaqqxet ġewwa pajjiżna stess minn artist Malti u għalhekk l-istess bħall-istatwa ta’ San Nikola hija ta’ importanza għall-istorja tal-arti u l-kultura tagħna. Mingħajr ma noffendu lil Qormin jew lis-Siġġiewin, ngħidu bla tlaqlieq li dak li huma jgħidu li huwa tagħhom, illum sar patrimonju nazzjonali. Għalhekk tajjeb li jitħares u jiġi rrestawrat.

Illum ħadt punt ċkejken dwar il-festi – l-importanza tal-konservazzjoni tal-opri artistiċi li nsibu fihom. Trattajna punt wieħed biss, l-istatwa titulari, għaliex bħala opri hemm baħar bla qies, opri li huma tiegħi u tiegħek .

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 30 ta' Mejju 2015

Ir-Reliġjon: tgħaqqad jew tifred?

Wara li l-grupp leġġendarju The Beatles sfaxxa, il-membri ta’ dan il-grupp baqgħu popolari u baqgħu attivi fil-qasam mużikali. Forsi l-aktar wieħed mill-erba’ membri li baqa’ popolari kien John Lennon. Fl-1971 Lenon ħareġ id-diska “Imagine”. F’ din id-diska l-awtur jipprova jpinġi dinja fejn ma teżisti l-ebda firda, fejn in-nies kollha tad-dinja jgħixu fis-sliem bejniethom, fejn ma hemmx fruntieri ta’ ċittadinanza, kulur, qagħda soċjali jew twemmin. Lennon stess stqarr f’ din id-diska stess li hemm min jaħseb li qiegħed joħlom.

Bla twemmin

Kemm tabilħaqq nistgħu ngħixu f’ dinja fejn ma jkun jeżisti l-ebda twemmin? Il-bniedem fin-natura tiegħu huwa spiritwali. Minn skavi li l-bniedem modern sab, sar jaf kif kien jgħix il-bniedem pre-storiku. Sibna li l-bniedem dejjem kellu kilba għal-ispiritwalità u għalhekk dejjem fittex dak li hemm il fuq minnu. B’ hekk twieldu r-reliġjonijiet. Il-bniedem fittex dejjem dak l-essere suprem li huwa aqwa minnu. Dan l-essere suprem, aħna nsejħulu Alla, ħaddieħor isejjaħlu xi ħaġa oħra imma huwa dak l-essere li l-bnedmin kollha jħossu li hemm fuqhom.

Għalhekk dlonk naraw li l-bniedem ma jistax jgħaddi bla twemmin. Xi wħud li jiċħdu l-fidi tagħhom u jgħidu li ma jemmnu f’ xejn, bosta drabi jagħmlu għadd ta’ kontradizzjonijiet. Wieħed li ma baqgħax jemmen f’ Alla,u ddikjara li ma jemmen f’ xejn aktar, beda jġorr speċi ta’ midalja tal-ħġieġ marbuta ma’ lazz, imdendla ma’ għonqu biex skont hu tbiegħdu mir-riżq ħażin u ġġiblu l-fortuna. Kif jista’ jkun bniedem bħal dan jgħid li ma jemmen f’ xejn? Bniedem bħal dan jemmen f’ alla li dendel ma’ għonqu.

Il-qrun

Dan ifakkarni meta dahri spis skonna naraw xi qrun ta’ barri mdendel f’ xi razzett jew f’ xi bitħa ta’ dar. Konna nemmnu li dan il-qarn seta’ jbiegħdna mill-għajn. Dan ukoll huwa twemmin popolari li min jaf fejn huma l-għeruq tiegħu. Din tal-qrun ma hijiex xi ħaġa tagħna l-Maltin biss għaliex anke t-Taljani spiss jagħmlu forma ta’ qrun bis-swaba ta’ jdejhom biex skont huma jinħelsu mill-mal occhio.

Dan huwa twemmin li nsibu f’ kull poplu u ġens, min f’ forma u min oħra. Allura jkollna ngħidu li bniedem bla twemmin ma jistax jinstab għax kulħadd għandu xi forma jew oħra ta’ alla għalih. Min jipprova jgħid bil-kontra jkun qiegħed jinsa dan l-element importanti fin-natura tal-bniedem, ikun qed jinsa li l-bniedem fin-natura tiegħu huwa spiritwali.

Twemmin tal-massa

Maż-żmien it-twemmin beda jkun organizzat u żviluppaw ir-reliġjonijiet. Illum insibu li l-akbar  reliġjonijiet huma: Il-Kristjaneżmu, fid-diversi friegħi tiegħu. L-Islam, f’ kull tip tiegħu, il-Ħinduiżmu u l-Buddiżmu. Kull forma ta’ reliġjon għaqqdet lil dawk li kienu jħaddnu l-istess twemmin.

Iżda dak li suppost jgħaqqadna bosta drabi kien l-okkażjoni li jifridna. L-istorja tgħallimna li kien hemm bosta battalji, ġliediet u gwerer hekk imsejħina “qaddisa”. Dawn jissejħu hekk sempliċiment għaliex saru f’ isem xi twemmin, għalkemm l-iskop aħħari aktarx li dejjem kien il-ħtif ta’ xi art, il-konkwista tal-ġid ta’ xi poplu li jinzerta ma jkollux it-twemmin ta’ xi qawwa akbar minnu.

Ma jfissirx li kollox huwa ħażin bejn dawn ir-reliġjonijiet. Illum daħlet sewwa fosta l-idea tal-ekumeniżmu. Bosta minna niftakru l-laqgħa li kienet saret ġewwa Assisi f’ Ottubru tal-1986. Kienet laqgħa bejn il-mexxejja tar-reliġjonijiet tad-dinja.Dakinhar kien hemm preżenti il-Papa San Ġwanni Pawlu II.  Laqgħa oħra bħal din saret fl-2011, ġewwa Assisi wkoll, u fiha kien attenda il-Papa Benedettu XVI. L-għan ewlieni ta’dawn il-laqgħat huwa s-sliem bejn il-popli kollha tad-dinja. Dlonk naraw ix-xebħ bejn il-ħsieb ta’ John Lennon u l-iskop tal-laqgħat ekumeniċi.

Fuq skala iżgħar

Il-fridiet ma jeżistux biss bejn ir-reliġjonijiet iżda anke bejn membri tal-istess twemmin. Ma mmorrux il bogħod imma nibqgħu Malta. Kemm piki, tgħajjir, insulti u ġlied ġieli jinqala’ bejn membri ta’ partiti ta’ festi rivali. Il-qaddisin tagħna suppost jgħaqqduna imma ġieli jintużaw biex jifirdu. Grupp fi ħdan parroċċa Maltija kiteb messaġġ fuq il-media soċjali biex jawgura l-festa t-tajba lill-parruċċani tal-parroċċa l-oħra li hemm fl-istess raħal. Imma f’ dan il-messaġġ isem il-qaddis tal-parroċċa l-oħra qatt ma ssemma. Ftakart fil-bojkott li kellu isem Eddie Fenech Adami fuq il-mezzi tax-xandir fis-snin 80! Messaġġ bħal dan huwa kosmetiku u juri li fil-qiegħ ta’ qalb dak li jkun mhux tassew ikun hemm xewqa ta’ festa tajba. Każi bħal dawn aktar jifirdu milli jqarrbuna lejn xulxin.

Lennon qal li joħlom li l-popli kollha jgħixu fis-sliem. Oħlom oħlom Ġann! Mhux għax ma nixtieqx jien ukoll li jkun hawn il-paċi fid-dinja kollha, imma jien forsi realistiku ftit aktar minn Lennon. Nerġa’ nistaqsi: ir-reliġjon tgħaqqad jew tifred? Tista’ tgħaqqad u tista’ tifred,  jalla dejjem tgħaqqad!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 23 ta' Mejju, 2015                    

Etika u edukazzjoni

Etika hija kelma ġejja mill-Grieg antik li tfisser il-karattru, id-drawwiet, il-mod kif wieħed iġib ruħu. Etika hija wkoll fergħa tal-filosofia li tistudja l-morali. Mill-etika joħorġu bosta friegħi oħra bħal pereżempju il-Bioetika, li hija l-mod li wieħed għandu jġib ruħu dwar il-ħajja. Edukazzjoni jew il-verb teduka ġej mill-kelma Latina educere li tfisser toħroġ dak li hemm ġewwa. Ma tridx wisq biex tinduna li hemm rabta bejn l-etika u l-edukazzjoni.

Influwenza Brittanika

F’ pajjiżna, kull fejn iddawwar wiċċek għandek tara xi ħaġa li tfakkrek li għal 164 sena konna kolonja Brittanika. Minkejja li ftit għadhom jintuża it-telefon pubbliku, għax illum kulħadd bil-mobile, għadna naraw xi gabbana tat-telefon ħamra ’l hawn u ’l hemm. Il-kaxxi tal-posta għadhom ħomor u xi wħud minnhom għad għandhom fuqhom l-arma tar-re jew ir-reġina tal-Ingilterra. Biżżejjed tara s-sewqan tal-karozzi, insuqu fuq ix-xellug tat-triq mhux bħal bosta pajjiżi oħrajn. Kliemna fih bosta Ingliżati, mhux bi ksuħat imma għax hekk imdorrijin. In-numru tal-karozza tal-linja, in numri tat-telefon u l-prezzijiet kollha bl-Ingliż inlissnuhom. Dan ma nagħmluhx bi ksuħat imma għax hekk joħorġu b’ mod spontanju.

Xi ħbieb tiegħi, li ma humiex Maltin, spiss jiċċajtaw u jgħiduli li aħna Brittaniċi u mhux Maltin. Wieħed minnhom meta ġie l-ewwel darba Malta, ftit wara l-wasla tiegħu staqsieni fejn hu l-Big Ben għax kollox kien qisu l-Ingilterra. Ħabib ieħor qalli li ma kienx jaf li aħna nsuqu fuq “in-naħa żbaljata tat-triq”, bħalma jagħmlu fl-Ingilterra. Ċajt ħelu li jġiegħlek tifhem li hemm influwnza Brittanika qawwija f’ pajjiżna u li għandna mnejn lanqas nindunaw biha għax aħna mdorrijin fiha.

Etika Brittanika

Il-mod kif persuna Brittanika normalment iġġib ruħha nafuh sewwa u ma hemmx għalfejn noqgħodu ngħidu wisq dwar il-gentleman Ingliż. Minkejja t-temprament mediterranju tagħna, minkejja li aħna l-Maltin inġenerali qatt ma lħaqna l-livell tal-gentleman Ingliż, lanqas nistgħu ngħidu li ċertu komportament ma tgħallimnihx minn dawk li mexxewna għal tant snin. Il-gentleman Ingliż jinża’ l-kappell biex isellem, il-Malti ma jġorrx kappell allura ma jistax jinżgħu, imma jaf isellem bl-akbar edukazzjoni xorta waħda. Fejn jidħol etikett fil-pubbliku ħadna ħafna mill-Ingliżi.

Fil-pubbliku

Fi ċkuniti, minkejja li ma konniex għadna kolonja, kellna bosta tagħlim dwar kif għandna nġbu ruħna fil-pubbliku. Lil min għandna nirrispettaw aktar minn ħaddieħor u ħwejjeġ minn dawn. Kienu jgħallmuna li meta tkun qiegħed tistenna fil-kju, għandek toqgħod wara min imissek. Ma nistgħux ngħidu li l-kju Malti xi darba kien perfett bħall-kju Ingliż, imma nsomma, kien hemm min jipprova. Kienu jgħidulna li jekk inkunu fuq tal-linja għandna nċedu postna lill-persuni adulti, lill-anzjani jew lin-nisa tqal.

Illum donnhom dawn id-drawwiet ma għadhomx moda f’ pajjiżna. Tkun fejn tkun, tkun ġo liema kju tkun dejjem issib lil min jipprova jaqbżek. Tkun f’ tal-linja tara anzjani bilwieqfa għax il-postijiet riservati għalihom jittieħdu minn min jiflaħ joqgħod bilwieqfa.

Ma’ każi bħal dawn iltqajt bil-bosta. Tkun tistenna tal-linja, tkun l-ewwel wieħed, tagħmel xi għoxrin minuta u tiġi tal-linja, ikun hemm post għal passiġġier wieħed u jieħdu ħaddieħor li jkun għadu kif wasal u li bil-wiċċ tost kollu jaqbżek. 

Naħseb li anke lilkom ġieli ġralkom hekk.

Maltin u barranin

Din in-nuqqas ta’ etika issir mhux biss mill-Maltin. Bosta barranin jaslu l-aħħar fuq l-istejġ u jitilgħu l-ewwel bil-konsegwenza li jkun hemm min jibqa’ l-art minkejja li jkun wasal qabilhom. Min jaħseb li qiegħed nirreferi għal barranin ta’ karaġġjon skur ikun qiegħed jiżbalja bil-kbir. Ġieli kont fuq stejġ u waqqaft lil xi persuni milli jitilgħu qabel ħaddieħor. Naf li jħarsuli bl-ikrah, imma dik hija l-ġustizzja, dik hija l-etika. Tiskanta kif anke bosta studenti Maltin saru jaġixxu b’ dan il-mod, edukazzjoni ta’ xejn.

Forsi naħsbu li huma l-Afrikani li jmorru kontra dak li aħna mdorrijin bih. Rajt jiena stess Afrikani jċedu posthom lil nies anzjani. Mhux kollha tabilħaqq, imma ma nistgħux niġġeneralizzaw. Rajt ukoll Maltin li jpoġġu fil-post riservat għall-anzjani u ma jqumux meta jkun hemm anzjan bilwieqfa.

Inħoss li f pajjiżna qegħdin nitilfu bosta u bosta minn dak li tgħallimna fi ċkunitna. Hemm bżonn ta’ edukazzjoni mill-ġdid. Hemm bżonn ta’ kampanji edukattivi biex ma mmorrux lura.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 15 ta' Mejju 2015

Minkejja t-terrur u l-biża’ xorta baqgħu joqgħodu fl-Iraq

Minkejja li l-qagħda ġewwa l-Iraq ma hija xejn stabbli, minkejja li bosta entitajiet wissew biex dak li jkun iħalli dan il-pajjiż kemm jista’ jkun malajr, xorta hemm min għażel li jibqa’ jgħix f’ nofs it-terrur u l-biża’ li ħakkmu lill-Iraq dawn l-aħħar xhur.

Xhieda

“Matul il-lejl ġieli nisimgħu l-isparar, imma b’ xorti tajba qatt ma kien hemm ġlied qalil qrib id-dar tagħna.” Qal wieħed saċerdot li baqa’ jgħix ġewwa r-raħal ta’ Alqosh li jinsab madwar 12-il kilometru bogħod minn fejn l-armata Kurda qegħda tikkumbati lill-ISIS. Dan is-saċerdot huwa mir-raħal ta’ Batnaya u kien l-aħħar wieħed li ħalla dan ir-raħal qabel waslu fih il-Jiħadisti. Minn meta l-ISIS beda l-attakki fuq l-Iraq, għexieren ta’ qassisin u reliġjużi spiċċaw bla saqaf fuq rashom u kellhom jaħarbu. Dawn tilfu mhux biss darhom ,imma l-kunventi tagħhom, l-iskejjel u d-djar tat-tfal li kellhom – tilfu dak li kienu bnew b’ tant tbatija matul is-snin.

Sor Suhama, soru Dumnikana qalet li huma tilfu 23 dar u kunvent. “Fil-kunvent ta’ Qaraqosh konna 26 soru biss biss. Konna komunità sabiħa u kellna ħafna xogħol. Kellna nitilqu u ġejna ngħixu hawnhekk, qrib Erbil il-belt kapitali tal-Kurdistan. Bosta minna għadna noħolmu li xi darba nerġgħu lura lejn Qaraqosh.” Waqt li Sor Suhama kienet qegħda tirrakkonta, soru oħra kienet qegħda tisma’. Ħin bla waqt infexxet tibki u qaltlina: “Minn kemm ilna li ħallejna Qaraqosh, mietu 14-il soru – imma aħna nibqgħu hawn, qalulna bosta drabi biex inħallu l-Iraq, imma n-nies għandha bżonn il-Knisja, għandha bżonna.”

Sor Suhama qalet li huma obbligati jibqgħu man-nies u jekk l-Insara kollha jħallu l-Iraq, is-saċerdoti u s-sorijiet żgur li jkunu l-aħħar nies li jagħmlu dan. Madanakollu hija ma temminx li xi darba għad jispiċċaw l-Insara kollha mill-Iraq.

Sitwazzjoni attwali

Dawk li kellhom jaħarbu minn darhom, fosthom is-sorijiet, issa qegħdin jgħixu f’ caravans. Kull caravan fiha żewġt ikmamar u kamra tal-banju waħda. Sitwazzjoni bħal din minbarra li ma hija xejn pjaċevoli, qegħda ġġib bosta ġlied u nkwiet bejn il-familji li joqgħodu fl-istess caravan u ma’ oħrajn. Hemm madwar 800 familja jgħixu ’l barra minn Erbil. L-irġiel tilfu xogħolhom u għalhekk il-problemi komplew jiżdiedu anke fil-familji. Bosta drabi l-vittmi ta’ dan l-inkwiet fil-familji jkunu t-tfal li ma jafux jiddefendu ruħhom.

Qrib din iż-żona ta’ caravans hemm subborg bl-isem ta’ Kazanzan fejn hemm 3 sorijiet li jagħmlu dak kollu li jistgħu biex jgħollu l-moral tal-Insara fil-post. Organizzaw kindergarten u fi żmien l-Għid li għadda mexxew il-liturġija minħabba n-nuqqas ta’ preżenza ta’ saċerdot.

Seminaristi

Bosta saċerdoti u seminaristi wkoll kienu mġegħlin mill-ISIS biex jaħarbu minn djarhom u dawn sabu kenn fi djar privati. “L-ISIS mhux talli waqqfuna mill-mixja tagħna, imma komplew isaħħulna l-vokazzjoni” qal Randi, seminaristi li kien jistudja fis-seminarju ta’  Erbil. “Kien hawn min hu xxurtjat u rnexxielu jibqa’ ħaj. Dan juri li Alla huwa Alla tal-ħajja u li jieħu ħsiebna” temm jgħid dan is-seminarist Iraqqin. Martin, seminarist ieħor, li huwa diġa djaknu, qal li x-xewqa tiegħu hija li jiġi ordnat saċerdot, jaf li din ix-xewqa li għandu tista’ jdum xhur twal biex isseħħ, imma l-akbar xewqa tiegħu hija li jagħmel l-ewwel quddiesa tiegħu f’ raħal twelidu, Karamlish mhux bogħod wisq minn Qaraqosh. Huwa qal li postu huwa hemmhekk u ma jimmaġinax li jħalli l-Iraq, minkejja li ommu u missieru ħarbu u llum jinsabu ġewwa l-Istati Uniti. “Posti hawnhekk, irrid naqdi lill-poplu tiegħi” qal Martin.

Jistgħu jitilqu

Bosta minn dawn ir-reliġjużi, saċerdoti u seminaristi kienu offruti l-okkażjoni li jħalli l-Iraq u jmorru jgħixu f’ pajjiż fejn hemm aktar sigurtà. Iżda minkejja kollox huma jħossu li posthom huwa hemm, iħossu li għandhom missjoni kbira x’ jaqdu, iħossu li jridu jerġgħu jibnu pajjiżhom filwaqt li jiżguraw li l-Knisja fl-Iraq tibqa’ tgħix. Iridu jerġgħu jgħallmu lill-poplu li huwa possibbli l-Musulmani jgħixu flimkien mal-Insara fis-sliem, sewwasew kif kienu jgħixu qabel. Tassew li l-aħħar li tmut hija t-tama u Allaħares ma kienx hekk għax kieku l-qagħda ta’ dawn il-povri nies hija bil-wisq agħar milli hi llum. Tama ta’ ħajja aħjar, tama li jerġgħu lura lejn darhom, tama li għad jerġgħu jibdew jgħixu ħajja bla ġlied, bla ħsejjes ta’ sparar. Tamiet u xewqat li nisperaw li ma jdumux wisq ma jsiru realtà.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 9 ta' Mejju 2015

KODIĊI

Kodiċi

Immaġina li ma tafx taqra bil-Malti, anzi ma tafx l-alfabett Latin. Kieku għalik dak li għandek f idejk bħalissa huwa biss mazz karti imċappsa b’ linka sewda, imma għax taf l-alfabett Latin u għax tgħallimt l-ilsien Malti, dak il-mazz karti li għandek quddiemek huwa gazzetta li se twassallek xi tagħrif ġdid jew se tkompli tkabbarlek dak li diġa taf. Dan kollu jista’ jseħħ għax qegħdin nużaw l-istess kodiċi, l-istess ilsien.

Kliem li ma nafux

Mejlaq

Ma jfissirx li billi qegħdin nużaw l-istess ilsien allura nistgħu nifhmu kull ma jintqal. Nagħmlu mod ikunu qegħdin jitkellmu żewġ ħaddiema, nagħtu każ mastrudaxxi. Dawn għandhom mnejn jibdew jużaw kliem li minkejja li huwa Malti bħal dak li qiegħed ninqeda bih jien biex nikteb u bħal dak li qiegħed tuża inti biex taqra, ma nifhmuhx għax ma jkunx fil-kodiċi tagħna. Jekk f’ ħanut ta’ mastrudaxxa nisimgħu ‘l min jgħid “Ġibli l-mejlaq” għandna mnejn naħsbu li hemm xi ħaddiem kunjomu Meilaq f’ dak il-ħanut. Fis-sew mejlaq huwa għodda jew aħjar ġebla li tintuża biex jinstannu l-furmaturi fuqha. Darba kont qed nippassiġġa ma’ xi ħbieb tiegħi ħdejn il-baħar u wieħed minna qalilna: “Naslu sa ħdejn dik il-ħanżira u nduru lura.” Ħadd minna ma kien fehem sa fejn ried jasal biex idur lura għax għalina ‘ħanżira’ hija il-mara tal-ħanżir, l-annimal li nsibu fir-razzett. Imma dakinhar tgħallima li fik il-blokka tal-ħadid midfuna nofsha fl-art li tinuża biex magħha jintrabtu iċ-ċimi tal-vapuri tissejjaħ ħanżira. Dawn il-każi inkunu fihom meta nisimgħu kliem li ma jkunx fil-kodiċi tagħna.

Jiġri wkoll li biż-żmien l-ilsien jevolvi, jinbidel u fih jidħlu bosta kliem ġodda. Kliem ieħor jintesa u jiġi mwarrab. Lil min għadek tisma’ llum jgħid li se jmur sal-misraħ? Illum kulħadd il-pjazza jmur. U meta nsiefru ma għandiex immorru l-mitjar imma nitilqu mill-ajurport. U lit-tali persuna għamlulu monument minflok mafkar. Ma nistgħux nibqgħu nużaw kliem arkajku għax nispiċċaw ma jifhimna ħadd. Dan il-kliem ħareġ mill-kodiċi tal-Malti tal-lum.

Poeżiji antiki

Il-cantilena

Patri Mikiel Fsadni kien dak li flimkien ma’ Godfrey Wettinger sab l-aktar poeżija antika miktuba bil-Malti; il-Cantilena ta’ Pietru Caxaru. Fittixtha fuq l-internet, u kont ixxurtjat li sibtha, mhux biss miktubha imma wkoll hemm filmat waqt li qegħda tinqara. Meta tisma’ lil xi ħadd jaqraha ma tifhimx b’liema ilsien hija miktuba. Għax il-kliem Malti nbidel u l-kodiċi li kienu jużaw il-Maltin fil-qedem llum intilef. Ladarba dħalt fil-muża tal-poeżija antika ta’ Malta, wara l-Cantilena fittixt it-tieni l-aktar poeżija Maltija antika, dik ta’ Ġan Franġisk Bonamico; Mejju ġie bil-ward u zahar. Bejn il-kitba ta’ Caxaru u dik ta’ Bonamico hemm madwar mitejn sena. Il-kliem fis-sunett ta’ Bonamico minkejja li ma huwiex Malti tal-lum imma jinftiehem sewwa. U dan huwa kodiċi ta’ 400 sena ilu.

Il-moda tal-kliem

Il-kliem nistħajlu bħall-ħwejjeġ jew iż-żraben, jinbidel maż-żmien skont il-moda. Illum donnu ma għadiex moda li tmut, imma saret moda li tgħaddi għall-ħajja ta’ dejjem, tmur tiltaqa’ mal-Mulej, tħalli dan il-wied ta’ dmugħ, tmur fid-dar tas-sema jew tħalli din id-dinja. Dawn huma frażijiet li daħlu fil-kodiċi ta’ kif nitkellmu llum. Ma' dawn il-frażijiet daħlu bosta kliem Ingliż. Ħadd ma jmur f’ ħanut tal-ikel u jordna dawra laħam bil-patata moqlija, imma ngħid għalija jekk mmur ir-restaurant, nordna steak biċ-chips.

B’daqshekk ma rridx noħodha kontra Dun Karm. Il-poeta nazzjonali tagħna, fil-poeżija ‘Għaliex’  jgħidilna “Għaliex tarmih l-ilsien li tatek ommok, u titlef għaqlek wara lsien barrani?” Ħażin jekk narmu dak li jidentifikana bħala Maltin, imma nistgħu nżommu l-progress u l-evoluzzjoni tal-lingwa? Fejn jidħlu termini ta’ teknoloġija illum nużaw l-Ingliż. Ngħidu li nużaw il-keyboard u l-mouse tal-kompjuter. It-Taljani il-keyboard isejħulha tastiera imma l-mouse ma jsejħulux topo imma jibqa' mouse. L-istess apparat it-Taljani jsejħulu computer. Il-Fanċiżi mod ieħor. L-apparat isejħulu ordinateur, il-mouse isejħulu souris u l-keyboard isejħulha Clavier d'ordinateur. L-Ispanjoli il-mouse tal-komjuter isejħulu ratón, li tfisser ġurdien. Dan huwa kollu kliem fil-kodiċi tekniku.

Liema Kodiċi?

Jekk ikollok tistaqsi lin-nies fiex jaħsbu meta jisimgħu l-kelma “Kodiċi” żgur li l-parti l-kbira minnhom isemmulek il-ktieb ta’ Dan Brown: “The Da Vinci Code”. Bir-raġun għax dan huwa ktieb li biegħ miljuni ta’ kopji. Għaliex? Il-kittieb għaraf juża il-kodiċi tal-poplu. Kliem mexxej li jifhmu kulħadd u xejn jew ftit kliem tekniku, kapitli qosra jinqraw fi ftit ħin u fuq kollox qanqal il-kurżità. Issa ħalliha li l-istorja hija waħda fittizja u bla ebda bażi storika, imma n-nies sabet fil-ktieb ta’ Brown l-istess kodiċi li tuża hi.

Semmejt erba’ kittieba, Caxaru, Bonamico, Psaila u Brown. Dawn kollha użaw il-kodiċi taz-zmien li fihom għexu. Jien ukoll ippruvjat nuża l-kodiċi li nużaw aħna l-Maltin tat-tielet millenju. Min jaf jekk xi ħadd jaqra dan li ktibt mitejn sena oħra jkunx jista’ jifhem il-kodiċi li nużaw illum?

Fr Renò Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 2 ta' Mejju 2015