Franġisku Marto

Din is-sena taħbat il-mitt sena mill-mewt taċ-ċkejken Franġisku Marto, ħu Ġjaċinta li flimkein ma’ kuġinithom Luċija Dos Santos kienu dawk li fl-1917 kellhom dehriet mill-Madonna ġewwa Cova da Iria qrib ir-raħal ta’ Fatima fil-Portugall. Xieraq li nkunu nafu xi ħaġa dwar dan il-qaddis ċkejken.

Ftit tagħrif

Franġisku twieled nhar il-11 ta’ Ġunju tas-sena 1908 ġewwa r-raħal żgħir ta’ Aljustrel fil-periferija ta’ Fatima. Missieru kien Emanuel Pietru Marto u ommu kienet Olimpja di Ġesù. Franġisk kien l-iżgħar tifel tal-familja, warajh kien hemm oħtu Ġjaċinta li kienet kważi sentejn iżgħar minnu. Bħal ħuthom ta’ qabilhom dawn kienu jieħdu ħsieb il-merħliet tal-familja flimkien ma’ kuġinithom Luċija. Kienu tfal komuni, sewwasew bħat-tfal l-oħra tal-Portugall kollu, tfal ta’ ftit skola. Skont dak li kitbet dwaru kuġintu Sor Luċija, Franġisku kellu natural kalm ħafna, kien inklinat għall-mużika u jħobb joqgħod għalih waħdu jaħseb. Anke biex jitlob, jingħad li kien jippreferi jitlob waħdu milli mal-oħrajn.

Franġisku, flimkien ma’ oħtu u kuġintu kellhom dehriet mill-anġlu matul is-sena 1916 u dawn l-istess tfal kellhom sitt dehriet mill-Madonna bejn it-13 ta’ Mejju u t-13 ta’ Ottubru tas-sena ta’ wara ġewwa Cova da Iria f’Fatima, fejn kienu jirgħu l-merħliet tal-familji tagħhom. Mhux l-iskop tiegħi li nirrakonta dak li seħħ ġewwa Fatima għax nemmen li ħafna minna jafu sewwa dik l-istorja.

Jingħad li Franisku ġieli skarta l-iskola biex imur fil-knisja tar-raħal quddiem is-sagrament. Fit-tabernaku kien jgħid li hemm Ġesù moħbi u hemm kien jgħaddi bosta ħin minkejja ċ-ċokon tiegħu. Jingħad li darba ra ħabib tiegħu li kien għadu kif qabad għasfur ċkejken. Franġisku tant tħassar li dak l-għasfur li daħħal idu fil-but u ħareġ il-ftit muniti li kellu, tahom lil dak it-tifel u ħa l-għasfur u telqu jittajjar ħieles.

Marda qerrieda

Fl-1918 madwar id-dinja nxterdet il-marda kiefra msejħa l-Influwenza Spanjola. Din il-marda laqtet madwar ħames mitt miljun persuna, mhux biss fl-Ewropa imma anke f’pajjiżi mbegħda u remoti fil-Paċifiku. Bejn ħamsin u mitt miljun ruħ mietu kawża ta’ din l-influwenza. Din kienet waħda mill-agħar diżastri naturali li qatt seħħew fl-istorja tal-bniedem, fejn bejn tlieta u ħamsa fil-mija tal-popolazzjoni tad-dinja mietet minħabba din il-marda. L-akbar numru ta’ mejtin kienu tfal u xjuħ. Fost il-vittmi kien hemm tnejn mit-tlett itfal li raw il-Madonna ġewwa Fatima, l-aħwa Franġisku u oħtu Ġjaċinta Marto. Il-familja Marto, għajr il-Missier, kollha mietu b’din l-imxija fatali. Franġisku miet fl-4 ta’April 1919 meta lanqas kien għadu għalaq il-ħdax-il sena. Jum qabel mewtu huwa għamel l-ewwel tqarbina, ħaġa li kien ilu jixtieqha ħafna.

Lejn il-qdusija

Minħabba l-età żgħira ta’ Franġisku, kif ukoll ta’ oħtu, kien hemm min tħasseb dwar il-virtù erojċi li setgħu kellhom dawn it-tfal ċkejknin u għalhekk il-kawża għall-beatifikazjoni ħadet fit-tul. Dan kien għall-ħabta tas-sena 1937 fi żmien il-Papa Piju XI. Kien hemm membri fil-Knisja li rraġunaw li bħalma hawn tfal li juru li jkunu ġenji f’xi qasam tal-arti bħall-mużika jew xi qasam ieħor, hekk ukoll Franġisku u allura oħtu Ġjaċinata wkoll, setgħu wrew spiritwalità ogħla minn dik normali fi tfal ta’ mparhom. Il-Papa San Ġwanni Pawlu II sejħilhom Venerabbli fl-1989 u fit-13 ta’ Mejju tas-sena 2000 kienu ddikkjarati Beati. Fil-mitt anniversarju mill-ewwel dehra, nhar it-13 ta’ Mejju tas-sena 2017 dawn it-tfal kien ddikkjarati qaddisin mill-Papa Franġisku.

Miraklu

Forsi ftit jafu x’kien il-miraklu li wassal lil Franġisku Marto għall-qdusija. Immorru fil-Brażil u hemm insibu l-familja ta’ Ġwann Battista u martu Lucilja Yurie. Fit-3 ta’ Marzu 2003 binhom Lucas kien qed jilgħab ma’ oħtu Edwarda meta waqa’ minn għoli ta’ madwar 7 metri. It-tifel weġġa’ gravi u kien f’koma. Ittieħed l-isptar imma t-tobba ftit raw tama li ċ-ċkejken Lucas jeħlisha. Missieru mar f’kunvent tas-sorijiet biex jgħidilhom jitolbu għal ibnu, imma s-sorijiet kienu qegħdin irtir u ħadd ma wieġbu. Sadattant il-qagħda tat-tifel ċkejken kienet sejra għall-agħar. Il-missier reġa’ mar iħabbat il-bieb tas-sorijiet jumejn wara u dakinhar waħda soru meta semgħet l-istorja marret iġġib ir-relikwa tal-Beati ta’ Fatima u talbet fuqha biex dan iċ-ċkejken, bħall-beati, ifieq.

Fid-9 ta’ Marzu, sitt ijiem wara l-inċident Lucas ġie f’tiegħu u l-ewwel ma għamel staqsa għal oħtu. Xi jiem wara huwa kien imfejjaq għal kollox kontra dak li ħasbu t-tobba. Ma damx wisq ma reġa’ kien id-dar tal-ġenituri tiegħu. Ommu u missieru kif ukoll dawk li jafuh kollha jemmnu li dan it-tifel inħeles minn mewt ċerta bl-għajnuna tal-beati ta’ Fatima.

Illum il-festa ta’ San Franġisku Marto ssir fl-4 ta’ April, jum il-mewt tiegħu li seħħet mitt sena ilu. F’Malta għandna relikwija tiegħu fis-santwarju tal-Madonna ta’ Fatima f’ Tal-Pietà.

Fr. Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 31 ta' Awwissu 2019

Bar B Q

Ninsabu fl-eqqel is-sajf, żmien li fih immorru nieħdu xi għuma, żmien fejn nieqfu xi ftit mir-rutina ta’ kuljum u nieħdu xi vaganza, żmien ta’ sħana, għaraq, qtugħ ta’ nifs u dak kollu li jġib miegħu dan l-istaġun. Waħda mill-attivitajiet l-aktar popolari bħalissa huma dawk il-laqgħat bejn il-familjari jew il-ħbieb, tard filgħaxija, ħdejn xi xtajta jew fuq il-bejt ta’ xi ħadd, fejn nixwu l-ikel fuq in-nar u nixorbu xorb kiesah. Dawn il-laqgħat spiss jissejħu barbecues.

Kif tinkiteb

Il-kelma barbecue mhux Maltija imma nużawha daqs li kieku kienet tagħna. Wara kollox hemm eluf ta’ kliem mhux tagħna u nużawh anke meta jkollna kliem Malti għalih. Intant ejjew ma nidħlux f’polemiċi bla bżonn. Il-kelma Barbecue ġieli narawha miktuba hekk u ġieli narawha miktuba barbeque. Dan iqajjem kurżità għal dawk li huma bħali, idaħħlu xi mistoqsija f’rashom u jibqgħu jaraw minn fejn se jsibu tweġiba għal dak li jkunu qed jistaqsu. U jien hekk għamilt, mort infittex kif tinkiteb sewwa din il-kelma wara li rajt li xi ħbieb tiegħi tefgħu xi ritratti fuq facebook ta’ lejla ħdejn il-baħar fejn xwew il-laħam u l-kumplament tal-prodotti l-oħra kollha.

Il-kelma barbecue tista’ titqies bħala kelma Ngliża u ma tinkitibx bil-Q imma biċ-C. Iżda llum hemm ħafna, l-aktar fejn jidħlu ristoranti u lukandi li qegħdin jiktbuha bil-Q u saret aċċettata, nistgħu ngħidu saret varjanti tal-kelma l-oħra. Biex ngħidu kollox hawn min jaqta’ fil-qasir u jikteb Bar B Q jew terġa’ iqsar BBQ biss. Aktarx li l-kelma barbecue ġejja mill-Ispanjol barbacoa. Illum barbacoa huwa platt għal kollox differenti minn dak li nsibu fl-iljieli tagħna ħdejn il-baħar. Barbacoa huwa laħam, aktarx tal-muntun jew ħaruf jew ċanga li jissajjar ġo borma bl-ilma u l-ħwawar fuq nar li jitqabbad f’ħofra fl-art. Mill-ewwel nindunaw li l-laħam imsajjar b’dan il-mod ma għandu x’jaqsam xejn max-xiwi li nagħmlu aħna fil-barbecues. Min jaf kif evolviet din il-kelma?

Ingredjenti

Naħseb li kollha taqblu miegħi li aħna l-Maltin meta norganizzaw barbecue nesageraw fejn jidħol l-ikel u anke x-xorb. Nagħmlu mod ħames koppji ser jorganizzaw lejla bħal dawn li qed insemmu. Mela ser ikunu għaxar persuni. Kull koppja taħseb għaliha u għall-erba’ koppji l-oħra bir-riżultat li jkun hemm ikel għal ħamsin ruħ. Ejja forsi qed nesegera xi ftit, imma jkun hemm ikel abbundanti u anke ħela fil-barbecues tagħna.

Ingredjenti importantissimi f’iljieli bħal dawn huma l-patata mgħollija imremmbla fil-karti tal-fidda li mbagħad tintefa’ fil-faħam biex issir itjeb, iz-zalzett mir-roża; żalżett qasir u smin. Qisu jekk ma jkunx hemm zalzett mir-roża ma jkunx barbecue. Qatt ma naf li mort barbecue u ma kienx hemm minn dan iz-zalzett! Mhux għax jiddispjaċini, xejn affattu għax inħobbu, imma hekk, dejjem innutajtha din il-ħaġa. Ingredjent ieħor, apparti l-laħam li jkun ser jinxtewa, huwa l-inbid. Jekk ma jkunx hemm inbid huwa dnub mejjet u ma dan il-birra u l-minerali. Ftit li xejn jixorbu ilma fil-barbecues. Għax ħa ngħiduha kif inhi, tiekol minn kull xorta ta’ ġid imbagħad ħa toqgħod lura għal qatra inbid jew flixkun birra? Issa d-dieta nibdewha nhar it-Tnejn mhux ilum!

Il-post

Illum hawn min għandu apparat biex jixwi li jaħdem bil-gas. Imma huma ħafna dawk li jippreferu jixwu fuq il-ħatab jew fuq il-faħam. Biex ngħidu d-dritt iktar hija avventura tara l-fjamma tan-nar ħierġa mill-injam milli mill-apparat li jaħdem bil-gas. Id-differenza bejn dawn iż-żewġ sistemi hija li tal-gas ma jħallix traċċi warajh filwaqt li l-injam maħruq jew il-faħam iħalli l-irmied. Għalhekk tajjeb li meta norganizzaw xi lejla bħal dawn naħsbu biex nieħdu xi ħaġa magħna biex l-irmied ma nħalluhx fil-post. Illum il-Malti sar aktar konxu fejn tidħol l-indafa fil-postijiet pubbliċi imma sfortunatament mhux kulħadd! Ħadd ma jieħu gost imur f’post u jsib il-ħmieġ li jkun ħalla ħaddieħor, mela tajjeb li dak li ma nixtiequx li nsibu aħna ma nħallux lil ħaddieħor isibu. Din il-ħaġa ilha tingħad snin u nistħajjilkom tgħidu li jien qed nagħmel bħal pappagall u nirrepeti dak li ilu jingħad bosta u bosta snin għal mijiet ta’ drabi. Imma ripetizzjoni bħal din hija importanti għax minkejja li ilna ntammbru dwar it-tindif wara l-barbecues, xorta ġieli għadek tara  min jinsa jnaddaf warajh!

Illum ħadkom sa xatt il-baħar, jew forsi fuq il-bejt jew fil-ġnien. Insomma morna nagħmlu xiwja biex ngħaddu lejla flimkien. Kemm huma okkażjonijet sbieħ dawn il-barbecues fis-sajf, wara ġurnata ta’ sħana li toħonqok, issib ftit frisk u kumpanija. L-aqwa li jkollna l-inbid, il-birra u ara ma tinsewx iz-zalzatt ir-roża!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 24 ta' Awwissu 2019

Il-bully

Fi ċkuniti il-kelma “Bully” kienet tfisser xi ħadd li jkun għamel suċċess, xi persuna li tkun kisbet xi unur jew xi ħadd li jkun wettaq xi opra tajba. Għadna sal-lum nirreferu għal xi persuna bħal dawn billi ngħidu; “Dak bully!” Din il-kelma konna nużawha bħalma konna nużaw il-kelma “Champion”. Il-kelma bully nużawha wkoll meta nkunu rridu nuru li qbilna ma’ xi argument jew mistoqsija. Pereżempju jekk xi ħadd jistaqsini jekk nistgħux niltaqgħu fl-erbgħa u jien ngħidlu li ma nistax, dak li jkun jistaqsini nistgħux mela niltaqgħu fil-ħamsa, jien nista’ nwieġbu billi ngħidlu: “Bully”, jiġifieri kollox sew, qbilna dwar il-ħin.

Iżda llum, minkejja li din il-kelma għadha tintuża minn xi wħud fis-sens li tkellimt dwaru hawn fuq, sirna aktar konxi xi tfisser sewwa meta bniedem ikun il-bully. Ilna għexieren ta’ snin li sirna konxi li fid-dinja jeżistu persuni li jħobbu jintimidaw lil ħaddieħor, li jagħmlu ħajjet ħaddieħor infern, li jħobbu jdaħħqu minn fuq dahar il-proxxmu. Dan l-atteġġjament huwa l-bullying.

Fost it-tfal

Il-bullying fosti t-tfal hija ħaġa komuni ħafna. It-tfal huma l-aktar vulnerabbli u suġġetti għal din il-ħaġa għaliex ikunu għadhom ma jafux jiddefendu lilhom innfushom. Il-bullying jista’ jsir b’modi differenti, minn bullying bil-kliem jew billi dak li jkun jiġi rredikulat quddiem il-ħbieb jew jista’ jkun ukoll b’atti fiżiċi fejn tifel jew tifla jissawtu. Għalhekk l-edukaturi għandhom dejjem ikunu b’għajnejhom miftuħin beraħ għal xi każi bħal dawn. Il-ġenituri wkoll għandhom joqgħodu attenti u jaraw li uliedhom ma jkunux qegħdin jagħmlu xi bidliet kbar fl-istil ta’ ħajjithom. Mhux diffiċli biex il-ġenituri jindunaw b’xi bidliet f’uliedhom. Jekk jaraw dan il-fenomenu għandhom jieħdu azzjoni mill-ewwel billi jkellmu lill-għalliema ta’ uliedhom. Imma l-bullying mhux bilfors ikun qed isir fl-iskola, għandu mnejn ikun qed iseħħ f’xi għaqda li l-ulied ikunu qed jattendi, bħal ngħidu aħna xi club tal-futbol jew xi għaqda oħra.

Fost il-kbar ukoll

Fost iż-żgħażagħ ukoll insibu bullying. Il-mod ta’ bullying fost din il-faxxa ta’ persuni jinbidel minn dak li jsir fosti t-tfal. Fost il-bullying issa nibdew insibu l-bullying fuq il-mezzi ġodda ta’ teknoloġija li għandna llum, hekk imsejjaħ cyberbullying. Is-cyberbullying jista’ jsir permezz ta’ sms fuq il-mobile, fuq il-komputer jew it-tablet. Cyberbullying iseħħ meta xi ħadd ixerred kontentut falz jew imbarazzanti dwar xi persuna fuq il-mezzi ta’ komunikazzjoni li għandna llum il-ġurnata. Informazzjoni privata dwar xi persuna li titpoġġa f’qagħda xejn pjaċevoli jew umiljanti. Dawn l-atti jistgħu jsiru fuq il-media soċali bħal Facebook, Instagram jew Twitter, billi jixxerdu SMS jew jintbagħtu e mails.

Billi llum il-mezzi tal-media soċjali huma użati anke mit-tfal, allura hawnhekk il-problema tal-bullying  fuq dawn il-mezzi tinstab ukoll fosti ż-żgħar. Il-bullying, kemm fiżiku, verbali kif ukoll fuq il-mezzi tal-media huma atti li jmorru kontra l-liġi u għalhekk wieħed għandu jirrapporta lill-pulizija mill-ewwel meta jnduna b’xi att bħal dawn. Ma għandniex nitraskuraw jew inħallu għal għada għax il-konsegwenzi tal-bullying jistgħu jkunu kbar. Il-korp tal-puluzija ta’ Malta għandu sezzjoni li tispeċjalizza u tħadem kontra dawn l-atti. Din hija s-Cyber Crime Unit li taħdem anke ma’ entitajiet barra minn Malta sabiex tiġġieled dawn l-atti li jistgħu jkissru li dak li jkun.

Dwar xiex?

Għandna mnejn nistaqsu dwar xiex jista’ jsir bullying. Bniedem li jkun bully jista jaqbad ma’ ħaddieħor fuq kollox, fuq it-twemmin politiku ta’ dak li jkun, fuq l-orjenatmanet sesswali, dwar il-qagħada soċjali ta’ dak li jkun, dwar il-mod ta’ ilbies li jilbes, dwar postijiet li jifrekwenta. Ġieli smajna b’każi fejn persuni soffrew bullying għax kienu jifrekwentaw xi għaqda tal-Knisja jew reliġjuża, smajna wkoll b’bullying fuq persuni għax għandhom twemmin politiku differenti minn dak ta’ sħabhom. Il-persuni omosesswali huma fost dawk li l-aktar li jsoffru bullying u spiss nisimgħu b’atti ta’ bullying kontriehom li xejn ma jagħmlu unur lil min iwettaqhom.

Il-bullying iġib miegħu bosta u bosta waġgħat u jinvolvi mhux biss lill-persuna li tirċievi dan l-att imma anke lil dawk l-aktar qrib ta’ din il-persuna. Il-bullying jista’ wkoll iġib miegħu fatalitajiet. Għalhekk tajjeb li min jibda jġarrab xi tip ta’ bullying, ikun kif kun, għandu jitkellem mill-ewwel. Mhux faċli għax il-bully jipprova jirredikola lill-vittma, imma dak li jkun għandu jsib bniedem li jafdah biex jigwidah u jirrapporta dan l-att kriminali. Il-ġenituri wkoll għandhom joqgħodu b’għajnehom miftuħin beraħ u jekk ikollhom xi suspett jaraw sewwa jekk hemm xi każ ta’ bullying fuq uliedhom.

Nagħalaq billi naqsam magħkom ħsieb: Jekk veru trid tkun “bully” iġġieled il-bullying!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  17 ta' Awwissu 2019

Wied il-Għajn

Wied il-Għajn jew Marsaskala llum huwa mfittex kemm mill-Maltin kif ukoll mit-turisti l-aktar fix-xhur tas-sajf iżda sa ħamsin sena ilu kien għadu biss daqxejn ta’ raħal tas-sajjieda. Ikolli nistqarr li fi tfuliti ftit li xejn kelli opportunitajiet li nżur dan ir-raħal, għax kif qed ngħid, kien sempliċi raħal ċkejken għas-sajjieda u dak li jkun ma kienx ikollu għalfejn jersaq ’l hemm jekk ma jkollux lil xi ħadd jiġi minnu li joqgħod hemm. X’differenza llum, lanqas temmen!

Angel Gabriel

Angel Gabriel

Kien għad kelli 4 snin meta missieri kien ħadni miegħu biex naraw vapur li kien inkalja mal-blat fl-inħawi ta’ Wied il-Għajn. Minkejja li kont ta’ età daqshekk żgħira għadni niftakar ċar dik il-ġurnata. Inżilna minn Ħaż-Żabbar għax it-triq il-ġdida li llum twassal għal dan il-post ma kinitx għadha teżisti. Dorna max-xatt u ftit wara wasalna fil-post fejn kien inkalja it-tanker taż-żejt Grieg bl-isem Angel Gabriel. Nemmen li din kienet l-ewwel żjara tiegħi f’dan ir-raħal li f’dawk is-snin li qed insemmi kien għadu raħal mill-aktar pittoresk fix-Xlokk ta’ Malta. Jekk hawn min għandu kurżità jkun jaf meta seħħ dan il-każ ngħidlu li n-nawfraġju kien seħħ waqt tempesta fit-28 ta’ Settembru tas-sena 1969. Aktarx li missieri kien ħadni nara dan il-vapur l-għada tan-nawfraġju, allura jiġi d-29 ta’ Settembru, festa tal-Arkanġli Mikiel, Rafel u Gabrijel, isem il-vapur li spiċċa fuq il-blat ta’ xtutna.

Is-Salib tal-Fidda

Ma nemminx li wara li mort nara l-vapur inkaljat qatt erġajt ersaqt lejn dak ir-raħal. Erġajt iltqajt ma’ isem dan ir-raħal meta bdejt l-iskola sekondarja. Fl-ewwel sena kellna naqraw ir-rumanz sabiħ ta’ P. Wistin Born: Is-Salib tal-Fidda. Xandru, wieħed mill-karattri ewlenin ta’ dan ir-rumanz, li personalment inqisu bħala  wieħed mill-kapolavuri tal-kitba Maltija, kien minn Wied il-Għajn. Min jaf kif ħolom b’Wied il-Għajn Patri Born hu u jikteb din l-istorja? Naf żgur li l-Patrijiet Dumnikani tal-Birgu sa ftit snin ilu kellhom dar max-xatt ta’ Wied il-Għajn u Patri Wistin kien Dumnikan. Min jaf kemm-il darba mar f’dik id-dar u għandu mnejn hemmhekk ukoll kiteb xi silta minn dak ir-rakkont. Hu x’inhu illum żgur li ma ssibx ir-raħal fejn trabba Xandru u fejn kien jgħix Stejfen. Jekk għandek kurżità dwar min hu dan il-karattru tal-aħħar, inħajrek taqra dan ir-rumanz, anke jekk qrajtu xi darba oħra.

Mhux villaġġ turistiku biss

Maż-żmien Wied il-Għajn inbidel minn lejl għal nhar. Ma baqax aktar ir-raħal ta’ ftit mijiet ta’ sajjieda jew raħħala imma sar villaġġ mimli nies b’ħafna lokalitajiet tad-divertiment, lukandi, ristoranti u ħwienet oħra. Iżda b’dana kollu ma jfissirx li dan il-post huwa esklussivament għat-turisti u għad-divertiment. Hemm parti kbira minnu  fejn jgħixu ħafna familji Maltin.

Wied il-Għajn sar parroċċa fl-1949. Il-kappella ddeddikata lil Sant ’ Anna saret il-parroċċa minkejja li ma kinitx il-kappella waħdanija f’ dik ix-xaqliba. Din il-kappella kienet iddedikata lil din il-qaddisa għax kien il-Kapitlu tal-Isla li ħallas għall-bini tagħħa fl-1895 u billi l-Isla hija l-Belt tal-Bambina, dawn xtaqu li kappella li kellha tinbena tkun taħt il-ħarsien ta’ Omm il-Bambina. Madanakollu sakemm dan ir-raħal sar parroċċa għalih, ma kienx jagħmel mill-parroċċa tal-Isla imma kien parti mill-parroċċa ta’ Ħaż-Żabbar. Wied il-Għajn sar Viċi-parroċċa fl-1918. Fl-1946 waslet il-vara ta’ Sant’ Anna biex issir il-festa biha. Din inħadmet f’Bolzano mid-ditta ta’ Ferdinando Stuflesser. Din waslet Malta f’Awwissu tas-sena ta’ wara.

Billi l-poplu ta’ dan ir-raħal baqa’ kull ma jmur jiżdied, il-kappella li serviet bħala parroċċa saret ċkejkna wisq għalhekk kien deċiż li tinbena knisja ġdida, il-knisja li naraw illum. Ma kinitx ħaġa faċli li tibni knisja ġdida għax minkejja li l-ispejjeż kienu kbar ħafna, il-popolazzjoni tar-raħal kienet għadha mhux dik li hi llum. Wara kważi 20 sena l-knisja tlestiet ukoll.

Żewġ ismijiet

Dan ir-raħal huwa wieħed minn dawk li għadnu żewġ ismijiet. Min isejjaħlu Wied il-Għajn u min jgħidlu Marsaskala. Wied il-Għajn aktarx jirreferi għall-għajn tal-ilma li kien hemm fit-tarf tal-wied, ħdejn il-baħar filwaqt li Marsaskala nafu li Marsa tfisser port, kif fil-fatt insibu hawnhekk u Skala tirreferi għall-Isqallin li spiss kienu jżuru dan il-port biex iħottu l-merkanzija tagħhom. Hemm min jaħseb mod ieħor.

Ta’ interess ngħidu li Marsaskala huwa r-raħal Malti li jifforma parti mid-Douzelage. Dan huwa ġemellaġġ bejn xi raħal jew belt minn 24 stat membru fl-Unjoni Ewropeja. Din l-idea bdiet fl-1991, meta Malta lanqas biss kienet għadha applikat biex tidħol fl-Unjoni Ewropeja u Marsaskala beda jagħmel parti minnha fl-2009. Biex jitfakkar l-20 anniversarju ta’ din l-inizjattiva ġie mwaqqaf munument. Il-post magħżul għal dan il-munument kien propju x-xatt ta’ Wied il-Għajn.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 10 ta' Awwissu 2019

Leonardo da Vinci, artist ġenju

Leonardo da Vinci

Fil-faxxa taż-żmien li tinfirex bejn wieħed u ieħor mill-14 sas-17-il seklu u li tgħaqqad il-Medju Evu mal-età Moderna insibu r-Rinaxximent, żmien li ta lid-dinja bosta u bosta nies kbar f’kull qasam tal-ħajja. Wieħed minn dawn huwa Leonardo da Vinci, li nazzarda nsejjaħlu ġenju għax kien kbir f’bosta oqsma bħalma huma l-arti u x-xjenza.

Minn kien

Leonardo di ser Piero da Vinci twieled minn relazzjoni illeġittima  bejn Piero da Vinci, nutar li meta twieled Leonardo kellu 25 sena u Katarina Buti del Vacca, mara ta’ klassi soċjali mhux għolja bħal ta’ Piero. Hemm min isostni li din il-mara kienet skjava li nġiebet mil-Lvant Nofsani.  It-twelid ta’ din it-tarbija nsibuha mniżżla fi ktieb li kien iżomm in-notamenti u t-tifkiriet tal-familja n-Nutar Antonio da Vinci li kien missier Piero. Hawn insibu miktub li s-Sibt 15 ta’ April, twieled l-ewwel neputi tiegħu fit-3 ta’ billejl, In-nannu ta’ Leonardo jsemmi wkoll il-magħmudija ta’ dan iċ-ċkejken neputi u jsemmi dawk li attendew għaliha ġewwa l-knisja tas-Salib Imqaddes fir-raħal ta’ Vinċi. Kienet is-sena 1452. It-tifel twieled ġewwa r-raħal ta’ Anchiano, fil-comune ta’ Vinci fit-Toskana, illum l-Italja Ċentrali.

Leonardo minn ċkunitu wera li kien iħobb id-disinn u l-pittura u għalhekk missieru, li kien sar nutar tal-Familja Signoria f’Firenze,  daħħal lill-ibnu fil-ħanut tax-xogħol ta’ Andrea Del Verrocchio ġewwa Firenze li f’dawk is-snin kien qiegħed irawwem bosta artisti żgħażagħ. Il-ħila ta’ dan iż-żgħażugħ ma damitx wisq ma laqtet lill-imgħallem u dan ħeġġu biex qatt ma jħares lura. Leonardo fil-fatt sar magħruf aktar mill-imgħallem tiegħu.

Milan u Franza

L-aħħar ċena

Leonardo ħalla t-Toskana u mar għal xi snin jaħdem ġewwa l-belt ta’ Milan. Fost bosta xogħlijiet li huwa ħadem f’din il-belt insibu l-aħħar ċena ta’ Kristu fil-kunvent tal-Madonna tal-Grazzja tal-patrijiet Dumnikani. Dan huwa affresk maħdum fir-refettorju (il-kamra tal-ikel) tal-patrijiet. Din saret bejn is-snin 1495 u 1498, Illum insibu bieb sewwa sew taħt il-mejda ta’ din il-pittura famuża. Meta saret din l-opra tal-arti din il-bieb ma kienx hemm. Kienu l-patrijiet li fis-seklu 17 fetħu dan il-bieb biex ikunu jistgħu jgħaddu mir-refettorju għal ġol-kċina. X’ħasra! Hawn qegħdin nitkellmu dwar l-aktar pittura magħrufa fid-dinaj tal-aħħar ċena, pittura li saru bosta kopji tagħha anke minn pitturi famużi oħra.

Leonardo għadda wkoll xi snin fi Franza, għalkemm tajjeb insemmu li huwa ħadem ukoll f’Venezja, Ruma, Mantova u Firenze. Imma Franza dejjem kienet art li taffaxxina lill-artist. Is-snin li għadda fi Franza kienu tabilħaqq ta’ serħan għalih. Huwa għex fil-belt ta’ Amboise. Fi Franza insibu kapolavur ta’ dan il-ġenju, il-Mona Lisa għalkemm din tpittret il bogħod minn Pariġi fejn tinstab illum.

Xjenzjat

Leonrado kien ukoll jinteressa ruħu fix-xjenza l-aktar fejn jidħol il-ġisem tal-bniedem u kif jaħdem. Huwa ħażżeż il-famus bniedem vetruvjan, fejn id-disinn juri l-ġisem uman f’forma geometrika. Ħalla wkoll disinji tal-għadam tal-bniedem u kien dejjem jipprova jifhem kif jiġi ġġenerat bniedem. Insomma kien ġenju dal-bniedem.  Ħażżeż ukoll bosta disini ta’ makkinarju għall-gwerra kif ukoll itteorizza l-ewwel helicopter. Huwa wkoll xi drabi jitqies bħala missier il-paleontoloġija. Din hija x-xjenza jew aħjar fergħa tax-xjenza naturali li tistudja ħlejjaq li kienu jgħixu fl-imgħoddi. Da Vinci kien jistudja l-fossili ta’ għadam ta’ annimali tal-art jew tal-baħar li kienu jinstabu fil-blat. Dan il-ġenju ħallaw wkoll xi pjanti ta’ bini fosthom knejjes u fortizzi.

Leonardo kellu żvanaġġ. Huwa ma kienx jaf jitkellem bil-Latin, kien jitkellem bit-Toskan u għalhekk din il-ħaġa kienet taqtgħu xi ftit mill-kumplament tad-dinja elitista, iżda x-xogħol li wettaq xejn ma jnaqqaslu mid-dinjità tiegħu billi kien jitkellem vulgari. Vulgari ma jfissirx li kien jitkellem baxx imma li kien jitkellem bħan-nies komuni.  Fatt ieħor ta’ dan l-artist huwa li kien jikteb u allura anke jpitter b’idu ix-xellugija. Huwa kien jikteb bil-kontra u għalhekk il-kitba tiegħu tinqara sewwa jekk tinqara f’mera. Hawn min jaħseb li dan il-bniedem kien ibati bid-dislessja.

Ajruport

Monument ta' Da Vinci fl-ajruport ta' Fiumicino 

Ħafna minna meta mmorru Ruma nużaw l-ajruport ta’ Fiumicino. Dan l-ajruport jismu sewwasew Leonardo Da Vinci. Dan huwa ajruport li nfetaħ fis-sena 1960 u ħa post dak ta’ Ciampino li għadu jintuża l-aktar minn ajruplani militari u dawk ta’ linji low cost. Kien xieraq li dan l-ajruport jissemma għal dan il-ġenju li anke ħolom li xi darba l-bniedem ikun jista jtir.

Leonrado ħalla din id-dinja fi fit 2 ta’ Mejju tas-sena 1519 ġewwa Amboise fejn kien ilu jgħix sentejn. Huwa indifen fil-kappella ta’ San Hubert fl-istess belt.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 3 ta' Awwissu 2019