Alessandru VI

Alessandru VI 

Fl-artiklu tal-ġimgħa l-oħra tkellimt dwar il-figura ta’ Ġlormu Savonarola u semmejt lill-Papa Alessandru VI. Illum nixtieq nagħti ħarsa ħafifa dwar dan il-papa kontroversjali.

Borgia

Rodrigo de Borja jew kif sar magħruf Borgia, kien membru tal-familja prominenti li ġġib  l-istess kunjom: Borgia. Huwa twieled fl-1 ta’ Jannar tas-sena 1431 f'Xàtiva, belt fil-provinċja ta’ Valenzja li kienet tagħmel parti mis-Saltna ta’ Aragona. Illum dan il-post jagħmel parti minn Spanja. Il-ġenituri tiegħu kienu  Jofré de Borja y Escrivà u Isabel de Borja. Rodrigo meta kiber studja l-liġi fl-Università ta' Bologna. Huwa ġie ordnat djaknu u ġie mlaħħaq kardinal fl-1456 wara li  zijuh, Alfonzu Borja, laħaq kap tal-Knisja Kattolika li ħa l-isem ta’ Papa Kallistu III. Sena wara Rodrigo sar viċi-kanċillier tal-Kurja Rumana. Huwa kompla jservi fil-Kurja taħt erba’ papiet li mexxew lill-Knisja wara zijuh. Dawn kienu: Piju II, Pawlu II, Sistu IV u Innoċenz VIII. Dan kollu jurina li dan il-bniedem  bil-fors kiseb influwenza kbira fil-qasam ekkleżjali kif ukoll akkwista ġid materjali kbir. Fl-1492, Rodrigo ġie elett Papa u ħa l-isem ta’ Alessandru VI.

Dan huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar Papiet Rinaxximentali kontroversjali.  Wieħed mill-akbar fatturi għal dawn il-kontroversji huwa l-fatt illi huwa rrikonoxxa li kien il-missier ta’ bosta wlied minn nisa differenti. L-ulied li huwa għaraf kienu Piere Luigi li ommu ma nafux min hi, Juan, jew Giovanni aktarx iben Vannozza dei Cattanei,  Ċesare, Lukrezja u Goffredu li lkoll kienu wlied Vannozza.

Politika

Irridu niftakru li s-sena li fiha Borgia laħaq papa kienet l-istess waħda li fiha Krisotofru Colombu niżel fuq il-kontinent il-ġdid tal-Amerika. Il-Papa Alessandru VI fl-1493 ħareġ bolla papali bl-isem Inter caetera li tikkonferma li l-artijiet u l-ġid kollu ta’ din id-dinja ġdida huma tal-kuruna ta’ Kastilja, illum Spanja.

Vannozza dei Cattanei

Matul it-tieni gwerra Taljana li seħħet bejn l-1499 u l-1504, Alessandru VI appoġġa lil ibnu Cesare Borgia bħala kaptan għar-Re Franċiż. Fejn tidħol il-politika barranija, huwa ra kif seta’  jikseb l-iktar pożizzjonijiet vantaġġjużi għall-familja tiegħu.

Bħala riżultat ta’ dan kollu, il-kunjom Valenzjan Taljanizzat tiegħu, Borgia, sar bosta drabi jirreferi għal-libertiniżmu u nepotiżmu, li tradizzjonalment huma kkunsidrati li jikkaratterizzaw il-pontifikat ta’ dan il-papa. Min-naħa l-oħra, tnejn mis-suċċessuri tiegħu, Sistu V u Urbanu VIII, jiddeskrivuh bħala wieħed mill-aktar papiet eċċezzjonali. Mhux hekk jaħsibha Ġlormu Savonarola u lanqas Martinu Luteru li sejjaħ Ruma ta’ żmien il-Papa Alessandru  VI bħala Sodoma.

Il-Ġublew

Fis-sena 1500, is-sena tal-Ġublew,  Papa Alessandru VI beda d-drawwa li jiftaħ il-bieb qaddis lejlet il-Milied u jingħalaq f'Jum il-Milied tas-sena ta’ wara. Wara li kkonsulta maċ-Ċerimonjier tiegħu, Johann Burchard, il-Papa Borgia fetaħ l-ewwel bieb qaddis fil-Bażilika ta’ San Pietru lejlet il-Milied tas-sena 1499, u r-rappreżentanti tal-papa fetħu l-bibien fit-tliet bażiliċi papali l-oħra ġewwa Ruma, San Giovanni Laterano, Santa Maria Maggiore u San Paolo fuori la mura.

Għal dan il-ġublew u għal dan il-ftuh tal-bieb qaddis jew kif inhu aktar magħruf porta santa,  il-Papa Alessandru ħoloq bieb ġdid fil-portiku ta’ San Pietru u kkummissjona bieb tal-irħam. Dan il-bieb dam sal-1618, meta ġie mqiegħed bieb ieħor fil-bażilika l-ġdida.

F’ċerimonja simili għal dik li għadha ssir illum, Alessandru nġarr fis-sedja gestatoria għal San Pietru. Hu u l-assistenti tiegħu, bix-xemgħat f’idejhom, imxew sal-bieb qaddis, waqt li l-kor beda jkanta Salm 118. Il-Papa ħabbat il-bieb tliet darbiet, il-ħaddiema fetħuh minn ġewwa, u mbagħad kulħadd beda dieħel fil-bażilika tal-Vatikan. Hawn naraw li kien dan il-papa li beda drawwa li għadna narawha sal-lum f’xi ġublew.

Papa Borgia stabbilixxa rit speċjali għall-għeluq tal-bieb qaddis. Fil-Festa tal-Epifanija 1501, żewġ kardinali bdew l-għeluq tal-bieb qaddis b’żewġ ġebliet żgħar, waħda tal-fidda u oħra tad-deheb. Fit-tajn ta’ bejn il-ġebel tpoġġew ukoll xi muniti, ħaġa li għadha ssir fir-rit tal-gublew tal-lum ukoll.

Mewt u difna

Il-qabar taż-żewġ Papiet Borgia

Jingħad li ibnu Ċesare kien qed jipprepara għal spedizzjoni oħra f’Awwissu 1503 meta t-tnejn li huma, fis-6 ta ’Awwissu, kienu għaċ-ċena mal-Kardinal Adriano Castellesi. Ftit jiem wara mardu bid-deni. Jingħad li Ċesare,  waqt iż-żmien li qiegħed fis-sodda, il-ġilda tiegħu titqaxxar u wiċċu sarlu vjola. Ċesare ħelsiha imma l-missier le. Il-Papa Alessandru VI miet fit-18 ta’ Awwissu 1503, aktarx avvelenat. Dwar l-avvenelament xejn ma hu ċert imma lanqas nistgħu nekludu din ix-xniegħa l-aktar meta niftakru f’kemm intriċċi politiċi kien imdaħħal dan il-papa.

Waqt il-funeral tiegħu l-isqof Alexix Caledoni tkellem dwar id-dispjaċir ta’ dan il-mexxej tal-Knsija min-nuqqasijiet tiegħu. Il-ġudizzju nħalluh f’idejn min jaf kollox u ma niġġudikawx aħna. Huwa ndifen fil-knisja ta’ Santa Marija ta’ Monserrat tal-Ispanjoli fil-Belt ta’ Ruma.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 30 ta' Mejju 2020

Savonarola

Ġilormu Savonarola

Dawk li huma midħla tal-istorja u aktar u aktar l-istorja tal-Knisja, żgur jafu min hu Ġilormu Savonarola. Savonarola kien bniedem li għażel it-triq tas-saċerdozju u xtaq jgħix din il-ħajja fir-radikalità tagħha u ma beża’ qatt joħodha kontra dak li f’għajnejh kien ħażin. Mhux għax kien rasu iebsa, imma għax dak li kien jemmen fih emmnu bis-sħiħ u baqa’ jemmen fih anke quddiem it-theddida tal-mewt, li fl-aħħar spiċċa biex tawhielu għall-mewt, bħal-lum, it-23 ta’ Mejju 1498.

Ħajtu

Savonarola twieled fil-21 ta’ Settembru tas-sena 1452 fil-belt ta’ Ferrara, fl-Emilia Romagna li llum tagħmel parti mill-istat Taljan. Missieru kien Niccolò Savonarola u ommu kienet Elena Bonaccorsi. Nannuh Michele, missier missieru, ħa ħsieb li jgħallmu kemm jista’ Dan in-nannu kien bniedem ta’ edukazzjoni kbira, ta’ morali kif ukoll ta’ fidi qawwija.

Ta’ 22 sena, Ġilormu ħalla dar missieru kif ukoll belt twelidu u mar Bologna fejn fl-24 ta’ April 1452 ingħaqad mal-patrijiet Dumnikani. Hemmhekk huwa kompa l-istudji tiegħu u speċjalizza fl-istudji tal-Kotba Mqaddsa. Huwa bħala Dumnikan, studja fid-dettall il-kitbiet ta’ San Tumas ta’ Aquino. Mar jgħallem f’belt twelidu sakemm is-superjuri tiegħu bagħtuh Firenze biex ikun lettur fil-kunvent ta’ San Mark. Kienet is-sena 1482 meta dan il-patri beda jagħmel parti mill-komunità tad-Dumnikani ta’ dan il-kunvent, li tajjeb ngħidu li għadu jintuża jeżisti sal-lum bħala kunvent tad-Dumnikani u m’huwiex il-kunvent waħdieni li dawn il-patrijiet għandhom fil-belt ta’ Firenze. Hemmhekk beda jieħu l-fama ta’ bniedem ta’ qdusija. Fil-prietki tiegħu jingħad li għall-ewwel, ftit li xejn kien jolqot nies sakemm beda jitkellem dwar il-bżonn li l-Knisja Kattolika tirriforma ruħha għax inkella kienet sejra tbati ħafna. Fl-1487 reġa’ kien imsejjaħ Bologna sabiex jgħallem hemmhekk. Sena wara huwa reġa’ kien assenjat Firenze. Jingħad li dan it-trasferament sar wara insistenza li għamel Lorenzo De Medici. Minn hawn jingħad ukoll li bdiet rivalità bejn Savonarola u De Medici.

Bla ħajta fi lsienu

L-esekuzzjoni ta' Savonarola u sħabu

Kieku kellna nużaw frażi Maltija biex infissru lil dan il-patri konna ngħidu li ma kellux ħajta fi lsienu għax dak li kien jara ħażin kien jitkellem dwaru bla ma jħares lejn wiċċ ħadd. Huwa kien jitkellem kontra l-gvernijiet korrotti ta’ żmienu u ma ħasibiex darbtejn biex jikkundanna l-ħajja laxka u skandaluża li kien jgħix il-Papa. Dak iż-żmien il-Knisja Kattolika kienet immexxija mill-Papa Alessandru VI li tela’ fuq it-tron ta’ Pietru fl-1492 meta Savonarola kien fl-aqwa tat-tagħlim u l-prietki tiegħu. Dan il-papa kien ġej mill-familja Borgia. Borgia kien Spanjol li ismu eżatt kien Rodrigo de Borja li għażel l-isem ta’ Alessandru meta sfaċċatament xtara l-konklavi biex laħaq papa. Kunjomu bit-Taljan beda jikiteb Borgia minflok Borja. Dan Kien żmien mill-aktar ikrah għall-Knisja għax minbarra s-simonija,  jiġifieri xiri ta’ titli jew karigi fi ħdan il-Knisja, Ruma nbidlet minn belt qaddisa f’belt tad-dnub li aktar tard Martinu Luteru wasal biex isejħilha Sodoma.

Plakka fi Piazza Sinioria li tfakkar mewt Savonarola

Sodoma hija belt li flimkien ma’ Gomorra jissemmew fil-ktieb tal-Ġenesi u f’kotba oħra tal-Bibbja kif ukoll insibu isimhom fil-Kuran. Dawn kienu bliet fejn il-ħażen u d-dnub kienu jiffjorixxu u jirrenjaw fuq kollox.

Savonarola ħadha kemm felaħ kontra din is-sitwazzjoni fi ħdan il-Knisja tant li fl-1495 il-Papa sejjaħlu Ruma u wara waqqfu milli jkompli jipprietka. Issa hawn tajjeb ngħidu li l-Ordni li aħna nsejħu Patrijiet Dumnikani, li tiegħu Savonarola kien membru, huwa verament Ordni tal-Predikaturi, għalhekk meta Dumnikan ma tħallihx jipprietka tkun qed tneżżgħu mill-aktar ħaġa għażiża li għandu.

 

Stinat

Forsi jkun hawn min jaħseb li Savonarola kien raġel rasu iebsa u ma kienx jobdi l-ordnijiet tas-superjuri. Iżda tajjeb ngħidu li huwa ħadha konta s-superjur universali tal-Knisja minħabba l-ħajja laxka u skandaluża li kien jgħix u mhux biex jimpika. Baqa’ sod fil-morali tiegħu, morali li kien ħa sewwa mingħand nannuh Michele li kien l-ewwel għalliem tiegħu f’dar missieru f’Ferrara.

Monument ta' Savonarola f'Firenze

U għalfejn niskantaw b’dak li għamel Savaonarola? Forsi Kristu stess mhux hekk għamel? Ma ħadiex Kristu kontra l-gvernijiet korrotti, kontra l-mexxejja reliġjużi bħalma kienu l-Fariżej, tant li kemm-il darba kellu argumenti magħhom u spiċċa għajjarhom: oqbra mbajda? Ġilormu Savonarola għamel sewwasew bħall-imgħallem tiegħu.

Tmiem

Fit-12 ta’ Mejju 1497 il-Papa Alessandru skomunika lil dan id-Dumnikan u hedded lin-nies ta’ Firenze jekk jibqgħu jappoġġjawh. Żewġ Dumnikani oħra kienu dixxipli fidili tiegħu. Dawn kienu Fra Duminku u Fra Silvestru. Fit-23 ta’ Mejju 1498 dawn it-tliet patrijiet Dumnikani ġew mogħtija l-mewt f’nofs Piazza Signoria fiċ-ċentru ta’ Firenze. Huma ngħataw il-mewt bit-tgħallieq u ngħataw in-nar biex lanqas jibqa’ xejn minn ġisimhom biex lanqas relikwi ma jkun hemm. L-irmied ta’ dawn it-tliet martri xxerred fix-xmara Arno li nsibu fil-Belt ta’ Firenze.

Kien bħal lum li dan il-patri sab it-tmiem tiegħu. Patri li llum nafu li kellu raġun.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 23 ta' Mejju 2020

Il-maskra

Maskra

L-imxija tal-Covid 19 biddlet id-dinja jew aħjar qalbet id-dinja ta’ taħt fuq, Fost il-ħafna tibdiliet li kellna nagħmlu f’dawn il-ġimgħat hija fejn jidħol l-użu tal-maskra. Sa ftit xhur ilu l-maskra kienu jilbsuha xi turisti aktarx Ċiniżi li jżuru l-Ewropa, u mhux kollha, xi waħdiet minnhom biss. Kienu jużawha l-ħaddiema li jaħdmu fit-trab biex jifrankaw xi ftit minn dak it-trab li jidħol fi mniffsejhom u l-istess bħat-turisti Ċiniżi, mhux kulħadd kien jużaha. Illum l-użu tal-maskra sar obbligu u qegħdin narawha kull fejn inħarsu.

Maskri jew maskli

Fuq il-mezzi tal-media soċjali qamet kemm-il darba l-kwistjoni ta’ x’għandna ngħidu u kif għandna niktbu l-kelma li tirreferi għal dik l-għata tal-imniffsejn u l-ħalq. Min jikteb u jgħid maskra u min isejħilha maskla.

Maskli 

Il-kelma maskra ġejja mit-Taljan <mashera> li ġejja minn kelma Pre-Indoewropea <masca> li tfisser nugrufun jew fatat iswed. Il-maskra ma tħallix lil dak li jkun jingħaraf bħalma ma jintgħarafx min jiksi wiċċu bin-nugrufun u jsir qisu fatat iswed. Mela la din il-kelma għandha l-anteneti tagħha bl-R il-kelma preċiża hija maskra u mhux maskla. Sfortunatament smajnieha eluf ta’ drabu imtennija b’mod żbaljat kif ukoll rajnieha miktuba wkoll ħażin. Issa ma rridux ninsew il-konsonanti likwidi, L, M, N, R u GĦ, li għandhom ħabta jixxiebħu bejniethom jew ma’ xi vokali oħra. Imma din mhux lezzjoni tal-Malti!

Maskli

Allura xi wħud jistgħu jistaqsu x’inhi maskla? Maskla hija frotta tal-baħar, dik li bl-Ingliż tissejjaħ <mussle>. Ma naħsibx li xi ħadd jitħajjar joħroġ b’xi maskla tal-baħar ma’ mnieħru! Aħjar jitfa’ maskra! Maskla hija wkoll kelma li fl-antik kienet użata fl-arti piroteknika. Qabel ma bdew isiru l-murtali li jinħarqu mill-kanen li jkunu mħawla fil-ħamrija jew marbutin sewwa f’kaxxi tal-injam, fil-festi Maltin kienu jinħarqu l-maskli. Dawn kienu jkunu bħal bott li dari kienu jieħdu t-te fih, qisu mug tal-enemel. Imma l-maskli kienu jkunu taċ-ċomb, ħadid jew ram. Fihom kien jitqiegħed il-porvli u magħhom titpoġġa biċċa miċċa li tibqa’ dieħla minn toqba li kien ikun fiha l-maskla. Dawn kienu jitpoġġew mal-ġenb tat-triq u jinħarqu waqt il-purċissjoni tal-qaddis jew qaddisa. Hawn l-istess ma naħsibx li hawn min se jitħajjar joħroġ b’xi maskla tal-metall ma’ wiċċu. L-ewwel ħaġa dawn huma tqal mhux ħażin u t-tieni ħaġa llum ma ssibhomx jekk mhux f’xi mużew tal-antikità.

Naħseb issa għamilniha ċara d-differenza bejn maskra u maskla. Issa hawn min qed jgħid li dawn huma varjanti u huma tajbin it-tnejn. Kulħadd jaħseb b’moħħu u jagħmel il-konklużjoni hu.

Tipi ta’ maskri

Maskra

Ara ma taħsbux li hawn sejjer ngħidilkom x’tipi ta’ maskri għandkom tilbsu meta tmorru tixtru. Xejn minn dan. Sejjer biss ngħidilkom kemm tipi ta’ maskri nistgħu insibu fil-ħajja madwarna.Fil-gwerra kienu komuni l-maskri tal-gas minħabba l-biża’ ta’ xi attakk mill-għadu b’gassijiet velenużi. Tip ta’ maskra oħra hija dik li nużaw fil-baħar biex naraw il-qiegħ, dik li llum saret tissejjaħ <goggles>. Din fi ċkuniti kont nisma’ min isejħilha maskra tal-għaddasa jew maskra tal-baħar. Bħal bosta kliem Malti ieħor, intilfet u qed nużaw biss il-kelma Ngliża.

Hemm sitwazzjoni fil-logħba tal-biljard li tissejjaħ maskra. Din tissejjaħ maskra wkoll, bl-R mhux bl-L.

Maskra

Żgur li l-aktar maskri pjaċevoli huma dawk tal-karnival. Dawn ivarjaw minn tal-kartun, tal-plastik, tal-lasktu u jistgħu jkunu wkoll taċ-ċeramika. Skont ma tħallas tieħu. Bosta ballijiet famużi li jsiru fil-karnival madwar id-dinja jkollhom esebizzjoni ta’ maskri mill-ifjen. Qed jiġi f’moħħi bħalissa l-karnival ta’ Venzja fejn kemm in-nisa kif ukoll l-irġiel jilbsu maskri mill-aktar lussużi li min jaf kemm jiswew flus. La semmejt il-karnival ma nistax inħalli barra dak tan-Nadur fejn hawn bi mħatra min ikollu l-aktar maskra oriġinali biex ma jintgħarafx minn dawk li jafuh.

Persuna

Forsi ftit jafu li l-kelma <persuna> wkoll ġejja minn kelma li tfisser maskra. Il-kelma Latina <persona> aktarx ġejja mill-kelma Etruska li kienet tfisser il-maskra li tintuża fit-teatru. Fil-qedem l-attur kien jagħmel il-parti teatrali tiegħu b’maskra kbira quddiemu u għalhekk meta jibdel il-maskra kien ukoll jibdel il-parti tal-personaġġ li kien ikun qed jinterpreta. Illum il-kelma persuna, li nużaw anke fil-Malti ħadet it-tifsira li ħadet; riferenza għal bniedem bla ma tindika il-ġeneru hux raġel jew mara.

Maksra tista’ jkollha wkoll sens metaforiku, meta bniedem juri wiċċ b’ieħor jingħad li jkun libes il-maskra u meta bniedem bħal dan jinkixiflu xi għemil li jkun wettaq malajr tisma’ lil min jgħid li waqgħetlu l-maskra. Metafora oħra li nużaw hija li l-ipokrita jilbes maskra skont il-waqt u skont il-ħtieġa. Kollha nafu xi jfissru dawn il-metafori għax huma komuni fit-taħdidiet tagħna.

Illum dorna dawra mal-maskri li l-pandemija tal-Covid 19 qed iġġibna wiċċ imb wiċċ magħhom, anzi qed twaħħalhomna ma’ wiċċna u mhux biss, rajna wkoll il-maskli!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 16 ta' Mejju 2020

Minn Bologna

Il-fatt illi ħafna minna kellna nissakkru ġewwa minħabba din l-imxija li ħakmet lid-dinja bħalissa, fetaħ fina aptit liema bħalu u titkellem ma’ kull min titkellem, l-akbar preokkuprazzjoni ta’ ħafna minna hi li matul dawn il-ġimgħat kilna u kilna u vvintajna riċetti u ppruvajna nkunu oriġinali fit-tisjir tagħna. Biss ma sajjarniex biss riċetti ġodda, sajjarna wkoll dak li konna nsajru qabel, dak li kienu jsajru ommijietna u n-nanniet tagħna. Sibna aktar ħin biex nagħmlu platti li jridu t-tul biex isiru. Sajjarna wkoll dak li ilna nieklu minn ċkunitna.

Żgur li waħda mir-riċetti l-aktar popolari magħna hija l-għaġin biz-zalza Bolognese. Nużawha għal mal-ispagetti jew imqarrun jew kull tip ta’ għaġin ieħor, nużawha għal-lażanja, nużawha għall-imqarrun il-forn u t-timpana u nużawha wkoll għall-cottage pie. Jien li għal dawn il-ġimgħat kelli nsir ukoll kok ta’ kuljum, użajt din iz-zalza għal mal-couscous u nistqarr li r-riżultat kien wieħed sodisfaċenti ħafna. Billi din iz-zalza tista’ ssajjarha u tużaha aktar tard, mal-couscous tiġi ikla tajba li ssir fi ftit minuti u għalhekk tajba għal meta jkollok ħemel xogħol x’tagħmel apparti t-tisjir.

Isem

Aħna l-Maltin insejħu din iz-zalza bħala Bolognese. Aktarx ħadniha mill-Ingliżi li jużaw l-istess isem għal din iz-zalza, iżda t-Taljani jsejħulha ragù. Sewwasew l-isem Taljan hu ragù bolognese, imma tista’ tgħid li ħadd ma jsejjaħilha hekk, kulħadd ragù biss juża għal din ir-riċetta sempliċi iżda tajba mmens.

Forsi ħafna minna lanqas jemmnu li l-isem propjament ġej mill-Franċiż. Il-kelma li oriġinat minnha l-kelma ragù hija  ragoût li kienet tfisser laħam imqatta’ żgħir, forma ta’ ikkapuljat.  Biex ngħidu d-dritt din il-kelma kienet tintuża wkoll anke għall-ħut meta dan jitqatta’ jew jintaħan kif ukoll għall-ħaxix imqatta’ rqieq ħafna. Ma nafux eżatt meta din il-kelma daħlet fl-ilsien Taljan imma nafu fiċ-ċert li fil-Medjuevu ir-ragù kien platt popolari fost l-aristokratiċi ta’ dak iż-żmien. Meta qed ngħid kien platt popolari rrid ngħid li dan ma kienx jisserva mal-għaġin mgħolli kif nafuh illum imma kien jisserva bħala platt għalih waħdu. F’xi partijiet ta’ Franza, dan għadu platt popolari sal-lum. Kien wara dan iż-żmien li qed insemmu li dan il-platt sar zalza u beda jiġi servut l-għaġin imħallat miegħu.

 

Riċetta ħafifa

Kif tista' ma tieklux? 

Forsi l-popolarità ta’ din iz-zalza kibret daqstant minħabba li wieħed ma jridx wisq xogħol biex ilestiha. Bħala ingredjenti bażiċi hemm il-laħam ikkapuljat, il-karrotti, basal u tadam jew kunserva. Imbagħad hemm dawk l-ingredjenti li jiżdiedu ma’ dawn skont il-preferenzi ta’ dak li jkun. Hawn min iżid magħhom il-bacon, il-karfus, bżaru aħdar, ħwawar aromatiċi bħal klin, rand, naqra curry jew kosbor u min jaf kemm-il ingredjent ieħor. Hawn Malta hawn min iżid ma’ din iz-zalza ximilwa zalzatt tal-Malti jew fi biċċa corned beef. Kulħadd gostih u kulħadd għandu r-riċetta tiegħu.

Tajjeb ngħid li din it-tip ta’ zalza tista’ ssibha fid-dinja kollha, fil-ħames kontinenti fil-pajjiżi kollha tad-dinja. Imma l-oriġinali tibqa’ dik tal-kapitlai tal-Emilia Romania –Bologna. Kien għalhekk li fl-1982 delegazzjoni mill-Accademia Italiana della Cucina ta’ Bologna ppreżentaw ir-riċetta tar-ragù bolognese lill-Kamra tal-Kummerċ Taljana biex din iz-zalza jkollha garanzija li tibqa’ ssir u ma jkun  qatt li tieqaf milli tiġi ppreżenata fuq l-imwejjed. Naħseb li lkoll naqblu li ma tanx hemm ċans li ma nsajrux aktar għaġin biz-zalza bolognese għax il-maġġoranza tagħna nħobbuha!

Qatt ma stajt nifhem

Ħaġa li dejjem impressjonatni u li qatt ma stajt nifhem hi kif f’Bologna l-aktar tip ta’ għaġin popolari huma t-tortellini, imma mbagħad magħhom ma jħallutux iz-zalza bolognese,  ma jservuhomx bir-ragù. Jien għamilt tliet snin ngħix Bologna u għalhekk kelli ċans nistaqsi biex forsi nsolvi din il-mistoqsija li damet iddur ġewwwa moħħi. Darba koka minn dak il-post qaltli ċar u tond li minkejja li llum wieħed isib tortellini tal-ġobon, tal-perżut kif ukoll tal-ħaxix, dawk oriġinali huma bil-laħam. Dawn jissajru fil-brodu, anzi jsir brodu bihom imbagħad jew jittieklu fil-brodu minflok għaġin ieħor jew inkella jittellgħu u jisservew b’zalza aktarx bajda, imma qatt bir-ragù għax laħam ikun fihom ġewwa. Dlonk indunajt li għandha raġun, għax anke aħna, r-ravjul inservuh b’zalza tat-tadam u mhux bil-bolognese, għalkemm hawn ċerti ħwienet tal-ikel li jservuh hekk. Ħaġa oħra li nnutajt kemm domt ngħix Bologna hi li din iz-zalza rari tisserva mal-ispagetti iżda aktarx iservuha mat-tagliatelli. Fil-kumplament tad-dinja jiġri l-kuntarju, l-aktar platt għaġin popolari huwa spagetti biz-zalza bolognese. L-ispagetti f’Bologna aktarx jisserva b’dik li tissejjaħ alla carbonara, li sewwasew ma hijiex riċetta ta’ dawk l-inħawi imma hija riċetta ta’ Ruma.

Illum wassaltikom xi ftit tagħrif dwar ħaġa sempliċi, li lkoll kemm aħna min jaf kemm-il darba kilniha bla ma nafu kemm hemm storja kbira warajha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 9 ta' Mejju 2020

Mhux Fil-ħlewwa ta’ Mejju biss!

Għadna kif bdejna dan ix-xaħar li bosta jqisuh bħala wieħed mill-isbaħ xhur tas-sena. Ngħid għalija nħobbu ħafna dan ix-xahar, mhux biss għax twelidt fih imma għax huwa axhar li la jħallik itterter bil-ksieħ u lanqas joqtlok bis-sħana, għalkemm għandu ħabta jagħmel jiem b’riħ qawwi.

Xahar Marjan

Ix-xahar ta’ Mejju huwa meqjum mal-Insara kollha bħala x-xahar tal-Madonna. Żmien ilu kull xahar kien marbut ma’ xi qaddis u minkejja li Lulju, Awwissu u Ottubru wkoll kienu assoċjati mal-Madonna, taħt it-titli tal-Karmnu, Santa Marija u tar-Rużarju, Mejju kien iddedikat għal Madonna taħt l-ebda titlu. Tassew li Madonna waħda hawn, imma aħna l-bnedmin noħolqu titli fuq titli u festi fuq festi, insomma. Biex ngħidu d-dritt kull jum tal-ġimgħa kellu xi qaddis għalih. Qed nitkellem għal żmien il-bużnanna tiegħi, li minkejja li twieldet lejn tmiem is-seklu XIX, meta l-edukazzjoni ma kinitx obbligatorja u meta l-mara xogħolha kien mill-għatba ’l ġewwa, xorta kienet taf taqra u tikteb.

Il-Poeta Nazzjonali ta’ art twelidna kiteb innu lill-Madonna li magħha propju huwa marbut dan ix-xahar. Bla dubju tafu li qed nirreferi għall-innu li jġib l-isem “Fil-ħlewwa ta’ Mejju”. Dan l-innu jfakkarni fi ċkuniti, meta kont għadni mmur l-iskola primarja u ta’ kull filgħodu qabel nibdew il-lezzjonijiet konna niltaqgħu l-iskola kollha fil-bitħa, bl-għalliem fuq quddiem u bl-istudenti tnejn tnejn warajh iħarsu kollha lejn is-surmast. Din konna nsejħulha l-assembly. Ta’ kuljum konna ngħidu t-talba u nkantaw l-innu ta’ filgħodu imma fix-xahar ta’ Mejju konna nkantaw ukoll silta minn dan l-innu. Wara s-surmast kien isellmilna billi jgħidilna “Good Morning” u aħna nweġbuh bl-istess tislima u mmorru  klassi wara klassi biex nibdew il-lezzjonijiet. Illum mhux biss ma jitkantawx innijiet filgħodu imma niddubita kemm għadu jsir l-assembly fl-iskejjel!

L-awtur

Tajjeb ngħidu xi ħaġa ħafifa dwar l-awtur ta’ dawn iż-żewġ innijet li għadni kemm semmejt. Inċidentalment huwa l-istess wieħed, Dun Karm Psaila, li diġa rriferejt għalih bħala l-Poeta Nazzjonali tagħna. Billi kien saċerdot kelli sens ta’ devozzjoni kbira anke f’kitbietu. Ħaġa li meta kbirt dejjem impressjonatni hija li fl-innu lill-Madonna huwa jsejjaħilha bħala “L-omm ta’ min ħalqek”. Personalment dan il-kliem jisboq bil-wisq dak li sejħilha Dante Aleghieri fid-Divina Commedia:  “Vergine Madre, figlia del tuo figlio” – Omm verġni, bint l-iben tiegħek. (Paradiso Canto XXXIII Vers I) Ma rridx nipparaguna jew niżen lil dawn iż-żewġ poeti kbar għax il-paraguni għodjużi jgħidu, imma rrid nuri li l-Poeta Nazzjonali tagħna kellu sens spiritwali għoli bħalma kellu wkoll il-Poeta Nazzjonali Taljan.

Intant, Dun Karm kien ukoll l-awtur ta’ bosta inijiet reliġjużi oħra. Bosta drabi dan kien jikteb il-versi u s-Surmast Giuseppe Caruana kien jikkomponi l-mużika. Hekk ġara fiż-żewġ innijet li semmejt diġa kif ukoll fl-Innu ta’ Filgħaxija, Tina l-Ħlewwa u Nadurawk ja Ħobż tas-Sema fost oħrajn.

La qed insemmi dan l-innu, (Nadurawk ja Ħobż tas-sema) ngħid li dan inkiteb bit-Taljan bħala innu għall-Kungress Ewkaristiku Internazzjonali li kien sar f’Malta fis-sena 1913. Kien fl-1924 li dan l-innu nqaleb bil-Malti minn Dun Karm stess. Jiddispjaċini li bosta drabi smajtu jindaqq l-Italja minn xi baned u ħarist lejn il-partitura u la isem Dun Karm u lanqas isem is-Surmast Caruana ma kienu jidhru. Kien ikun hemm isem min jagħmel l-arranġament. 

Ma nistax ma nsemmix li Dun Karm kiteb l-Innu Malti, li ma kienx intenzjonat li jkun l-Innu Nazzjonali iżda innu għall-istudenti Maltin. Dan l-innu li nkiteb fl-1922 ma għandux il-mużika ta’ Caruana imma tas-Surmast Robert Samut.

Il poeta

Dun Karm ma kitibx biss innijet imma ħafna poeżiji. Għalija, waħda mill-isbaħ poeżiji tiegħu ġġib l-isem “Żjara lil Ġesù”, poeżija twila li ġieli kienet ukoll fis-sillabus tal-eżami tal-matrikola tal-Malti. Ma nafx għalfejn imma nħossni nissaħħar kull meta naqra din il-poeżija li silta minnha ridt li tiġi stampata fuq is-santa tal-mewt ta’ ommi, sewwasew dik is-silta fejn l-awtur isemmi lil ommu.

Il-bniedem

Ktibt fuq dak li kiteb dan il-poeta u ma ktibt xejn dwaru. Mhux sew!

Dun Karm Psaila twieled ġewwa Ħaż-Żebbuġ fl-1871. Daħal is-seminarju u kien ordnat saċerdot fl-1894. Wara li qaddes beda jgħallem fis-seminarju tal-Isqof. Għal xi żmien mar joqgħod fil-Belt Valletta u wara mar f’Tas-Sliema. Għamel żmien jaħdem fil-Bibljoteka Nazzjonali fejn aktar tħabbeb mal-kitba u l-poeżija. Kiseb bosta premjijiet jew unuri letterarji mhux biss lokali. Huwa miet fl-1961, eżatt ħamest ijiem qabel ma għalaq id-disgħin sena. Huwa jinsab midfun f’kappella ġewwa ċ-Ċimiterju Qalb ta’ Ġesù f’raħal twelidu. Fil-Furjana, qrib il-munument tal-gwerra nsibu l-monument ta’ Dun Karm Psaila.

U żgur li mhux Fil-Ħlewwa ta’ Mejju biss kiteb Dun Karm!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 2 ta' Mejju 2020