Iz-zuntier

Fil-parti l-kbira tal-knejjes insibu z-zuntier, fetħa aktarx kbira, bosta drabi quddiem il-faċċata tal-knisja. Iz-zuntier ma nsibuhx biss quddiem knejjes kbar iżda anke quddiem xi wħud mill-kappelli rurali li nsibu fil-kampanja. Insibu xi knejjes li għandhom dan l-ispazju fil-ġenb waqt li oħrajn ma għandhomx.

Ħafna drabi z-zuntier ikun xi żewġ jew tliet tarġiet ogħla mit-triq. Lanqas hawn ma għandna regola fissa għax anke f'pajjiżna nsibu dawk baxxi b' tarġa waħda u dawk b'taraġ kbir.

Origini

Għat-Taljani z-zuntier jissejjaħ "sagrato". Dan l-isem huwa wieħed xieraq ħafna għal dan il-post. Din

il-kelma ġejja mil-Latin "sacratum" li nistgħu ngħidu tfisser art ikkonsagrata. Dan l-isem mill-ewwel jagħtik x' taħseb li dak il-post huwa wieħed ta' kult u mhux post kwalunkwe. Fil-bidu tal-Knisja dan il-post kellu importanza bil-wisq akbar mil-lum. Nhar ta' Ħadd l-Insara kienu jinġabru fuq iz-zuntier qabel jiċċelebraw il-quddiesa. Meta kien jinġabar kulħadd, il-qassis kien joħroġ ibierek lill-ġemgħa li mbagħad tidhol fil-knisja għall-quddiesa.Din il-prattika spiċċat u minnflok dan ir-rit bdejna nsibu ħawt bl-ilma mbierek ħdejn il-bieb tal-knisja u kull min jidħol beda jdaħħal seba’ fih u jagħmel il-forma ta' salib fuq ġbinu. Din id-drawwa għadna nagħmluha sal-lum.

Għal xi żmien iz-zuntier kien iservi wkoll bħala ċimiterju. Għad għandna ċimiterji anke f'pajjiżna li huma quddiem xi knisja jew kappella.

Hawn xi kappelli li maz-zuntier tagħhom għandhom xi loġoġ. Aktarx li dawn ikunu kappelli li fihom insibu xi devozzjoni partikolari u għalhekk fl-imgħoddi kienu jsiru bosta pellegrinaġġi fihom. Dawn

kienu jservu biex il-pellegrini jkollhom fejn jistrieħu u jistkennu mix-xemx jew mix-xita.

Immunità

F'għadd ta’ kappelli rurali f'pajjiżna għadna naraw plakka mal-faċċata li tgħid "Non Gode l'Immunità Ecclesiastica". Tajjeb ngħidu li kien hawn żmien li bniedem f' Malta seta' jaqa' taħt il-ġuridizzjoni tal-Gran Mastru jew inkella taħt dik tal-Isqof jew tal-Inkwiżitur. Jekk dak li jkun kien ikun taħt l-Isqof, allura anke f' każi ta' qrati kien ikun iġġudikat mill-qorti tal-Isqof. Jekk bniedem taħt il-ġuridizzjoni tal-Isqof kien iwettaq xi att illegali kien jista' jmur f' post tal-Knisja u l-ġustizzja tal-istat ma kinitx tkun tista' għalih. Wieħed minn dawn il-postijiet kien ukoll iz-zuntier.

Maż-żmien din l-immunità spiċċat u għalhekk twaħħlu dawn il-plakek biex kulħadd ikun jaf li anke fuq iz-zuntier jew fil-kappella, l-id tal-liġi setgħet taqbdu u tiġġudikah ukoll.

Iz-zuntier illum

Minkejja li anke llum l-arkitettura tal-knejjes titlob li jkun hemm spazju qabel id-daħla tal-knisja, ftit li xejn fadal riti li jsiru fuqu għajr forsi t-tberik tan-nar f'Sibt il-Għid.

Illum iz-zuntier aktarx iservi għal xi ftit penzjonanti li jqattgħu siegħa fuqu jlabalbu u jirrakkuntaw stejjer ta' tfulithom.

Funerali u tiġijiet

Żewġ okkażjonijiet li fihom jintuża z-zuntier huma l-funerali u t-tiġijiet.

Wara xi funeral bosta jmorri jsellmu lill-familjari tal-mejjet jew mejta. Sa hawn ma fiha xejn ħażin, imma bosta drabi dan jispiċċa f' laqgħa soċjali biex ngħidu li ilna ma niltaqgħu, kemm għandha libsa pulita t-talija, kemm kibret it-tifla tan-neputija eċċetra. U l-katavru fil-karru jistenna d-difna u l-qassis fix-xemx jistenna din il-laqgħa soċjo-familjari tiġi fi tmiemha. Barra minn Malta s-saċerdot iwassal il-katavru sal-karru u daqshekk, imma f'pajjiżna naħsbu li s-saċerdot ma jkollux x' jagħmel!

Imbagħad xi ngħidu għat-tiġijiet? Iz-zuntier jinbidel f' palk tat-teatrin. Tapit aħmar mifrux tul iz-zuntier kollu, bżieżaq li jintelqu u jogħlew 'l fuq, karti nqattgħin irqaq jew fjuri ċkejkna maħdumin mill-karti rqaq, sufarelli, xi par bċieċen bojod, xampanja lill-għarejjes għax ikun qabadhom l-għatx matul il-quddiesa u nsomma kull ħaġa li wieħed jista' jimmaġina. Imbagħad jitlaq kulħadd u jħallu warajhom salt ħmieġ u mbarazz, zuntier donnu miżbla. X'għala biebhom, l-aqwa li ħadu gost u għamlu frattarija!

Naqbel mija fil-mija ma' dak il-kunsill lokali li ma jħallix dawn il-ħwejjeġ isiru. F'post partikolari f' Malta ma jistgħux jintefgħu karti u mbarazz ieħor fit-tiġijiet, allura ġieli jqassmu fliexken tal-ilma bis-sapun biex il-mistiednin joqgħodu jonfħu l-bżieżaq tas-sapun. Tal-inqas dawn ma jħammġux.

Imbagħad jitlaq kulħadd u jħallu warajhom salt ħmieġ u mbarazz,
zuntier donnu miżbla.

Jien nissuġġerixxi li fejn ma hemmx ordni bħal din, il-Knisja tibda titlob rata, per eżempju €50, biex il-ħmieġ li jitħalla wara t-tieġ fuq iz-zuntier jitnaddaf mill-ewwel. Biex isir dan irid jitqabbad bniedem u bniedem irid jitħallas. Is-sagristan ikollu xogħol ieħor x' jagħmel wara tieġ u mhux sew joqgħod bl-ixkupa u l-pala jnaddaf dak li ħallew warajhom dawk li issa jkunu telqu jieklu u jixorbu!

Żgur li ħaġa bħal din se tkemmex xuftejn ħafna u jgħidu li qed nissuġġerixxi aktar spejjeż għall-għarajjes. Lil min jgħid hekk ngħidlu jara sewwa fejn huma l-ispejjeż żejda. Kemm hawn min qed jaqla' l-eluf minn fuq it-tiġijiet? Mhux qed ngħid li qed jaqlagħhom ta' xejn, imma kwazi. Il-€50 għall-Knisja qed tara żejda? Aħseb ftit u tinduna li tista’ tifranka eluf jekk trid! Imma mill-Knisja kulħadd b'xejn irid daqs li kieku l-Knisja ma għandiex l-ispejjeż ukoll. Jekk fil-każ ma tkunx tridx tonfoq din ir-rata, jew tqabbad min inaddaf warajk jew għid lill-mistiednin iħallu z-zuntier nadif. Li titlaq u tħalli dik il-mandra warajk huwa att ta' egoiżmu sfrenat. Min jaf xi tgħid il-koppja kieku kellha tasal fuq iz-zuntier qabel il-funzjoni taż-żwieġ u ssib zuntier maħmuġ?

Illum għaddejna ftit ħin fuq iz-zuntier, u bħal dawk ix-xjuħ li spiss jinġabru bilqegħda fuqu, għidt dak li kelli f' moħħi u f' qalbi.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 1 ta' Lulju 2017

Mill-ħlewwa

Ftit ilu kont qed nitkellem ma’ ħabib tiegħi u qalli li z-zija tiegħu, xebba ta’ madwar 90 sena, għadha ta’ kuljum tixrob grokk anisette kif tgħid hi “għar-rieq” – jiġifieri l-ewwel ħaġa filgħodu malli tqum qabel tkun ħadet xi ħaġa x’ tixrob jew tiekol. Qalli li din il-ħaġa ilha tagħmilha snin twal u tgħid li tgħinha teħles mill-irjieħat. Issa li għadda żmien l-irjieħat, xorta ħassejtni obbligat nisma’ dak li kien qed jgħidli dan il-ħabib tiegħi, l-ewwel għax it-togħma tal-anisette inħobbha u t-tieni għax l-irjieħat iħobbu jaqbdu miegħi anke bħalissa. Il-kurżità għelbitni u mort infittex ftit dwar dan ix-xorb meqjus miz-zija ta’ sieħbi u ta’ bosta oħrajn, bħala “mirakoluż” kontra l-irjieħat.

Ix-xorb

L-anisette huwa xorb alkoħoliku li jsir billi tkun iddistillata ż-żerriegħa tal-ħlewwa. Dan ix-xorb huwa popolari ħafna fil-pajjiżi tal-Mediterran: il-Portugall, Franza, l-Italja, l-Greċja, t-Turkija, Ċipru u anke Malta. Huwa xorb aktar ħelu minn xorb ieħor li għandu bażi ta’ ħlewwa. Dan ix-xorb ma fihx likwirizja; għerq ta’ pjanta li jkun fih togħma tal-ħelu tas-sugu.

Il-ħlewwa

Matul is-snin iż-żerriegħa tal-ħlewwa kienet użata mill-bniedem għall-kura ta’ bosta mard. Hija żerriegħa li kienet prezzjuża fi żmien il-Griegi u r-Rumani tant li ġieli kienet tintuża biex biha tittħallas it-taxxa. Illum  il-ħlewwa għadha tintuża fil-kura medika, fosthom għad-diġestjoni. Te tal-ħlewwa jgħin biex jitfejjaq bronkite. Tista’ tintuża biex tikkura n-nuqqas ta’ rqad, tgħin lill-ommijiet li jkunu qed ireddgħu lill-uliedhom, tiftaħ l-aptit u tnaqqas id-dardir fl-istonku.  Wieħed jista’ jikseb dawn il-benefiċċji kollha billi jieħu grokk anisette għar-rieq, bħaz-zija tal-ħabib tiegħi! Iżda bħal kollox, l-esegerazzjoni hija ħażina. Jekk wieħed jixrob aktar milli suppost, mhux talli ma jfejjaqx il-mard li jkollu, mhux talli ma jagħmilx ġid lilu nnifsu iżda jispiċċa jisloħ griżmejh minħabba l-qawwa ta’ dan ix-xorb.

Varjazzjonijiet madwar id-dinja

Insibu għadd ta’ kwalitajiet ta’ anisette. L-aktar ħaġa komuni bejn dawn ix-xarbiet hija li meta jitħalltu mal-ilma, il-kulur trasparenti tagħhom jinbidel u jiġi abjad.

Fl-Italja nsibu s-Sambuca, tajba ħafna, li tinxtorob bħala diġestiv. Xi kultant jintefgħu xi żerriegħa tal-kafè fit-tazza u x-xorb jitqabbad għal ftit ħin. Xħin jintefa n-nar wieħed irid jistenna t-tazza tibred qabel iduq ix-xorb, li issa jkun bidel ftit it-togħma tiegħu.

Fi Franza insibu l-Pastis. Dan ix-xorb minbarra l-ħlewwa jkun fih ukoll ftit likwirizja. Kontrarjament għall-Italja dan jinxtorob bħala apertiv qabel l-ikel. Il-Pastis jintuża wkoll f’ xi riċetti Franċiżi bħalma hi il- bouillabaisse, soppa tal-ħut li hija popolari fin-nofinhar ta’ Franza.

 Fil-Greċja u f’ Ċipru nsibu x-xorb li jissejjaħ Ouzo. Jingħad li kienu l-patrijiet tal-muntanja Athos li f’ nofs is-seklu XIV bdew jipproduċu dan ix-xorb biex jixorbuh huma kif ukoll biex ibigħuh u jaqilgħu xi ħaġa biex jgħixu. Illum dan ix-xorb issibu madwar dawn iż-żewġ pajjiżi kollha u jinxtorob bħala apertiv kif ukoll ikun servut ma’ ċertu ikel, bħall-qarnita, sardin jew klamari.

Fil-pajjiżi Slavi u fil-Balkani nsibu x-xorb li jissejjaħ Mastika. Din il-kelma tfakakrni f’ xi xjuħ li l-anisette kienu jsejħulha “Maskta”, nassumi li hemm xi rabta. Minbarra l-ħlewwa, dan ix-xorb għandu l-busbies bħala ingredjent.  Fil-Bulgarija il-mastika  titħallat ma’ xorb ieħor magħmul min-nagħniegħ u jservu dan il-cocktail qabel l-ikel. Fil-Maċedonja l-mastika tinxtorob waħdeha bi ftit silġ filwaqt li fir-Rumanija hemm id-drawwa li din ix-xarba tinxtorob fit-tiġijiet u tiġi servuta ma’ platti bil-laħam tat-tiġieġ.

Fit-Turkija, l- Ażerbajġan u l-Albanija nsibu r-raki. Dan normalment isir mill-fdalijiet tal-għeneb wara li jintgħasar l-inbid, jiġi ddistillat u ġieli jintefa’ miegħu iż-żerriegħa tal-ħlewwa. Fit-Turkija r-raki jitħallat mal-mastika u jqawwi t-togħma tal-ħlewwa.

Fil-Lebanon, Israel, is-Sirja, l-Eġittu u l-Ġordan insibu x-xorb Arak, li għandu l-bażi tiegħu ż-żerriegħa tal-ħlewwa. Dan jinxtorob billi jitħallat bl-ilma. Xi wħud jixorbu din ix-xarba biex jaqtgħu l-għatx, iżda hija xarba li ħafna drabi tiġi servuta mal-laħam.

Din ix-xarba ma nsibuhiex biss fil-pajjiżi tal-Mediterran jew Ewropej biss. Fl-Amerika ta’ isfel hija popolari wkoll bħal fil-Peru, l-Argentina, il-Messiku u l-Veneżwela.

F’ Malta

F’pajjiżna l-użu tal-anisette huwa popolari wkoll. Niftakar ħanut tal-ikel antik ġewwa r-Rabat li wara l-ikel kien iservi tazza kafè bi ftit anisette fih. Din hija xarba li tkun prodotta anke lokalment u nemmen li għandha konsum tajjeb ukoll.

Kien propju l-kliem ta’ sieħbi dwar iz-zija tiegħu li tieħu grokk anisette għar-rieq li ħajjarni nfittex ftit fuq din ix-xarba. Skantajt kemm hija popolari madwar id-dinja kollha nistgħu ngħidu, b’ xi mod jew ieħor tmur fejn tmur dejjem tista’ ssib xi ħaġa qrib l-anisette. Allura inkunu fejn inkunu dejjem nistgħu nieħdu grokk għar-rieq biex inbegħdu l-irjieħat.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon fl-24 ta' Ġunju 2017

It-Transulazzjoni

Appuntament importanti fil-festa Maltija huwa dak ta’ lejlet il-festa filgħaxija, dik li tissejjaħ it-transulazzjoni fejn ir-relikwa tal-qaddis jew qaddisa tinġarr minn xi kappella fil-parroċċa jew xi artal fil-knisja parrokkjali stess għal fuq l-artal maġur biex titpoġġa għall-qima tal-pubbliku. Din hija drawwa li nsibuha fil-festa Maltija u ma jidher li tinstab fl-ebda festa oħra barra mill-gżejjer tagħna, iżda l-bidu ta’ din id-drawwa ma huwiex Malti.

Bidu

Sant' Ambroġġ

Jingħad li kien l-Isqof ta’ Milan Sant’ Ambroġ,li bejn is-snin 374 u 397 kien l-isqof ta’dik il-belt,  l-ewwel bniedem fil-Knisja Oċċidentali li fetaħ qabar ta’ martri u ħa l-fdalijiet ġewwa l-knisja u poġġiehom taħt l-artal. Fis-sena 386 tlesta l-bini ta’ knisja ġewwa Milan. Din kienet inbniet fuq xewqa tal-Isqof Ambroġ stess. Huwa ried li l-konsagrazzjoni ta’ din il-knisja issir bħalma kien isir ġewwa Ruma. F’ Ruma il-knejjes kienu jinbnew fuq l-oqbra tal-martri,iżda f’ Milan ma ġarax hekk, allura Ambroġ ħaseb biex jinġiebu l-fdalijiet ta’ San Ġervażju u San Protasju Martri u jitpoġġew fil-kripta tal-knisja.  Lejlet il-konsagrazzjoni tal-knisja saret it-transulazzjoni mill-qabar għall-knisja u saret velja ta’ talb. Aktarx li din kienet l-ewwel transulazzjoni li qatt saret. Il-knisja li semmejna, illum hija magħrufa bħala l-Bażilika ta’ Sant’ Ambroġ. Fiha għadna nsibu l-fdalijiet ta’ dawn iż-żewġ qaddisin martri kif ukoll il-fdalijiet ta’ Sant’ Ambroġ.

Din il-ħaġa jidher li niżlet tajjeb u bdiet issir kullimkien. Lejlet il-konsagrazzjoni ta’ xi knisja bdiet issir transulazzjoni bil-fdalijiet ta’ xi martri. Kienet issir purċissjoni minn xi post qrib il-knisja u matul il-lejl kienet issir velja ta’ talb. Din id-drawwa insibuha mhux biss fir-rit Latin iżda wkoll f’ dak Biżantin. Nassumu li hekk ġara lejlet is-6 ta’ Mejju, 1731 meta l-knisja parrokkjali tagħna, iddediakta lil San Ġorġ kienet ikkonsagrata lil Alla. Għandna għax nifhmu li saret it-transulazzjoni bil-relikwi tal-qaddisin Bonifaċju, Venusta u Abbundanza qabel ma dawn tpoġġew fl-artal maġġur.

Fis-seklu XVI

Il-kongregazzjoni tar-riti liturġiċi ħarġet digriet  nhar id-19 ta’ Ottubru tas-sena 1691. Dan id-digriet kien jitlob li r-relikwi tal-qaddisin ikunu esposti għall-pubbliku fil-festa tagħhom. Minn hemm bdew isiru l-purċissjonijiet bir-relikwi ġewwa r-relikwarji lejlet il-festi titulari u sekondarji. Din id-drawwa ħadet post drawwa oħra aktar antika. Qabel, f’lejlet il-festa kienet issir purċissjoni qasira b’ kurċifiss. Għadna nsibu xi kurċifissi minn dawn li kienu jintużaw għall-purċissjoni ta’ lejlet il-festa, dawn nistgħu narawhom fil-parroċċa ta’ Ħal Lija u fil-katidral tal-Imdina.

Qabel ma bdejna nsibu l-istatwi titulari tal-qaddis jew qaddisa fil-parroċċi tagħna, il-purċissjoni ta’ nhar il-festa kienet issir bir-relikwa. Din il-ħaġa ma nistgħux ngħidu li spiċċat, anzi l-aktar ħaġa importanti fil-purċissjoni tal-qaddis jew qaddisa ma hijiex l-istatwa iżda r-relika. Madankollu n-nies aktar donnha tkun ħsiebha fl-istatwa milli mir-relikwa – sfortunatament!

F’ Ħal Qormi

Sa ftit snin ilu t-transulazzjoni tal-festa ta’ San Ġorġ kienet issir madwar il-knisja parrokkjali stess. Kien hemm xi okkażjonijiet speċjali fejn din saret mill-kappella ta’ San Franġisk ta’ Paola iżda normalment  kienet issir minn fuq l-artal tal-Madonna tar-Rużarju sa fuq l-artal maġġur. Kien hemm okkażjonijiet, bħal dik taċ-ċentinarju tas-sena 2003 kif ukoll tal-275 anniversarju tal-istatrwa titulari fis-sena 2016, li t-transulazzjoni bdiet mill-kappella tal-Vitorja. Fis-sena 2009 kienet irrestawrata l-kappella ta’ Santa Marija tal-Qrejqċa u mis-sena ta’ wara t-transulazzjoni solenni ta’ San Ġorġ Martri bdiet issir minn din il-kappella u bdiet issir aktar solenni, bis-sehem tal-fratelli tal-parroċċa. Min fuq l-artal tar-Rużarju għadha ssir it-transulazzjoni nhar it-23 ta’ April.

In-nar

Billi wieħed mill-elementi importanti fil-festa Maltija huwa l-logħob tan-nar, ma jistax jonqos li waqt it-transulazzjoni ma jinħaraqx xi nar. It-transulazzjoni saret appuntament importanti għal kull għaqda tan-nar u għalhekk tipprepara programm għaliha. Tabilħaqq li lejlet il-festa l-poplu aktar jiffoka fuq il-ħarqa li tkun sejra ssir aktar tard, iżda dan ma jnaqqasx mill-importanza tal-ħarqa li ssir waqt li tkun għaddejja t-trasulazzjoni. F’ dan il-waqt inkunu nistgħu napprezzaw xogħol pirotekniku bħalma huma s-salut, varjetà ta’ murtali u murtali bil-logħob kif ukoll il-kaxxa Spanjola. Nistgħu ngħidlu li t-transulazzjoni llum għandha wkoll l-element pirotekniku tagħha li jkompli jkabbarha għaliex matulha jista’ jinħaraq xogħol li ma narawħx f’ ħin ieħor.

Mela nistgħu ngħidu li llum it-transulazzjoni saret dik li hi billi hemm bosta elementi li jiffurmawha. L-importanza ta’ din il-funzjoni hija kbira għaliex is-sens tagħha hu li l-qaddis patrun ikun milqugħ fil-knisja, ikkonsagrata lil Alla iżda taħt il-patroċinju ta’ dak il-qaddis, jew qaddisa. Mhux ta’ b’ xejn li t-transulazzjon issir b’ dik il-pompa kollha, iva għax tabilħaqq hekk jixraq.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fuq il-programm tal-Festa ta' San Ġorġ 2017 maħruġ mill-Għaqda tan-nar 23 ta' April

San Ġorġ f’ Sestu

Il-knisja ta' San Ġorġ f Sestu

Wieħed mill-komuni tal-belt ta’ Cagliari, fil-gżira ta’ Sardegna jġib l-isem ta’ Sestu. Sestu għandu lil San Ġorġ Martri bħala qaddis patrun tiegħu.

Sestu ilu abitat madwar 5,000 sena. L-isem ta’ dan il-lokal ittieħed mill-kolonna militari li hemm fir-raħal u li llum tinsab fil-knisja ta’ San Ġorġ. X’ inhi din il-kolonna militari? Minn Cagliari sa Porto Torres, ir-Rumani kienu bnew triq biex tgħaqqad il-belt mal-port. Kull tant kilometri kienu waqqfu kolonni biex jindikaw it-tul tat-triq. Dik li nsibu f’ Sestu kienet is-sitt waħda u fuqha kien hemm miktub Ad sextum lapidem, li tfisser “is-sitt ħaġra”. Mill-kelma Sextum ħareġ l-isem Sestu. Każ ieħor simili huwa l-isem ta’ komun ieħor bl-isem ta’ Quartu Sant’Elena, li  jinstab fejn hemm ir-raba’ kolonna militari.

Il-knisja ta’ San Ġorġ Martri ġewwa Sestu hija meqjusa bħala binja mill-aktar importanti fost dawk tardi-gotiċi fin-nofsinhar ta’ Sardegna għall-fatt li għadna naraw sewwa fiha strutturi primittivi. Il-parti ċentrali tal-knisja inbniet qabel is-seklu XVI filwaqt li l-kappelli tal-ġnub inbnew bejn is-seklu XVII u s-seklu XVIII. Fil-knisja nsibu għadd ta’ rħam ikkulurit li jmur lura sas-seklu XVIII.

Il-knisja minn ġewwa

Din il-knisja ma nistgħux ngħidu li rat tibdil fil-kostruzzjoni tagħha u għalhek l-istil tardi-gotiku għadu jidher sewwa. Il-kappelli tal-ġnub kif ukoll is-sagristija għandhom laqta kostruttiva gotika, iżda lanqas huwa l-gotiku li nafu bih f’ diversi pajjiżi oħra. Fuq barra tal-knisja hija aktarx ta’ stil lixx b’ elementi gotiċi. Fuq  il-bieb prinċipali nsibu basso riliev ta’ San Ġorġ jitqabad mad-dragun u aktar il fuq insibu t-tieqa tonda , sinonima mal-bini gotiku.  Il-kampnar jinstab fuq in-naħa tal-lemin tal-faċċata. Dan il-kampnar inbena fuq ordni tal-Arċisqof  Alonso Laso Cedeno bejn l-1597 u l-1601. Fis-sena 1613 żdiedet il-parti ta’ fuq ta’ dan il-kampnar.

Billi Sestu jinsab fit-triq bejn il-port u l-belt ta’ Cagliari, inħasset il-ħtieġa li jitwaħħal arloġġ fil-kampnar tal-knisja ta’ San Ġorġ biex jindika l-ħin lil dawk li jkunu fil-vjaġġ lejn il-belt jew lejn il-port. Dan l-arloġġ sar fis-sena 1709.

Il-kolonna li tat l-isem
 lir-raħal ta' Sestu

Fuq ġewwa tal-knisja nsibu l-apside li hija idjaq u aktar baxxa mill-kumplament tal-knisja, fuq il-lemin insibu ħames kappelli laterali filwaqt li fuq in-naħa tax-xellug insibu erbgħa biss. L-artal maġġur, il-pulptu u l-battisteru huma ta’ rħam kulurit. L-artal maġġur sar fis-sena 1707, il-pulptu sar fis-sena 1773. Il-battisteru sar fis-sena 1744 u ħa post ieħor li kien sar fl-1635. Il-kappelli laterali huma ddedikati hekk. Dawk tal-lemin, l-Assunta, imsejħa minn nies ta’ Sestu bħala Santa Marija ta’ nofs Awwissu, San Antijokju Martri, San Severu, il-Madonna ta’ Bonaria, devozzjoni Marjana popolari f’ Sardegna u l-kappella tal-Madonna tar-Rużarju. Dawk tax-xellug huma ddediakti lill-Kurċifiss, San Gejtanu, San Ġemiljanu u l-kappella tal-erwieħ.

L-artal maġġur huwa ddedikat lil San Ġorġ li lilu ssir festa kull 23 ta’ April.Fil-knisja għanda nsibu l-kolonna militari li tat l-isem lil dan ir-raħal. Din mhux minn dejjem kienet tinstab hawn ġew. Sal-1957 kienet tinsab barra iżda nħass li aktar ikun xieraq li tiddaħħal u tinżamm fil-knisja, kif fil-fatt sar. Fil-knsija hemm xi pitturi żgħar u statwa ta’ San Ġorġ li ftit li xejn huma ta’ preġju.

Illum Sestu huwa raħal ta’ madwar 20,00 ruħ u huwa maqsum f’ żewġ parroċċi, dik ta’ San Ġorġ u oħra tas-Salvatur.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fil-programm tal-Festa ta' San Ġorġ 2017 maħruġ mill-Banda Anici Ħal Qormi

Statwa ta’ San Ġorġ fil-katidral ta’ Stokkolma

Ġewwa l-katidral Luteran tal-belt kapitali Żvediża, Stokkolma nsibu statwa ġganteska ta’ San Ġorġ fuq in-naħa tal-lemin tal-altar maġġur. Il-katidral huwa ddedikat lil San Nikola u mal-poplu Żvediż huwa aktar magħruf bħala Storkyrkan, li tfisser “il-knisja l-kbira” milli bħala l-katidral. Din il-knisja aktarx inbniet minn  Birger Jarl, il-fundatur tal-belt ta’ Stokkolma. L-ewwel riferenzi li nsibu għal din il-knisja jmorru lura sas-sena 1279 u jingħad li kienet l-unika parroċċa fuq il-ġżira Gamla Stan. (Stokkolma hija belt mibnija fuq għadd ta’ ġżejjer b’ numru ta’ pontijiet li jgħaqqduhom ). Fl-1527 din il-knisja għaddiet f’ idejn il-Knisja Protestanta Luterana u saret katidrali.

Din l-istatwa li qegħdin insemmu hija meqjusa fost l-aktar teżori famużi li fih dan il-katidral. Hija minquxa fl-injam aktarx xogħol ta’ Bernt Notke, skultur Ġermaniż li għandu bosta xogħol tiegħu fi knejjes ġewwa d-Danimarka, l-Estonja u kif qegħdin ngħidu fl-Iżveżja. Din l-istatwa inħadem fis-sena 1489 biex tfakkar il-battalja ta’ Brunkeberg li ġrat fl-10 ta’ Ottubru 1471 bejn is-suldati Żvediżi taħt it-tmexxija tal-Viċi Re Sten Sture il-kbir u l-armata Daniża taħt il-kmand tas-Sultan Christian I. Il-battalja intrebħet mit-truppi Żvediżi. Skont it-tradizzjoni, il-figura ta’ San Ġorġ hija dik ta’ Sten Sture li ta’ r-rebħa lill-art Żvediża filwaqt li d-dragun jissimbolizza lis-Sultan Christian I tad-Danimarka. Il-prinċipessa hija figura allegorika tal-Iżveżja.

Il-kavallier

Il-ġellied fuq dahar iż-żiemel huwa żagħżugħ imlibbes korazza tad-deheb. Jidher li għadu kemm qasam il-lanza tiegħu fil-ġlieda mad-dragun u għalhekk issa qiegħed jiġġieled bix-xabla. L-istatwa turi kif San Ġorġ sejjer jagħti d-daqqa mortali lid-dragun. Madwar għonq il-ġellied hemm katina b’ kaxxa ċkejkna mdendla magħha. F’ din il-kaxxa hemm relikwi fosthom ta’ San Ġorġ kif ukoll insibu nota ta’ meta din l-istatwa kienet imbierka. L-elmu tas-suldat jinsab fl-art, fuq quddiem tal-istatwa u jingħad li oriġinarjament kien hemm ukoll tarka iżda din illum ma għadiex tinstab mal-istatwa. L-istatwa tal-kavallier ma hijiex imwaħħla maż-żiemel u jingħad li kien hemm żmien li din kienet tinħareġ purċissjoni waħedha.

Iż-żiemel u d-dragun

Taħt il-kavallier jidher żiemel imlibbes xedd għani ħafna, jixbaħ l-armar taż-żwiemel li kienu jservu lir-rejiet. Fl-armar tal-bhima nsibu skulturati bosta xeni mill-Bibbja. Iż-żiemel, ixheb, jinsab fuq saqajh ta’ wara.

Id-dragun jinstab mindud minn tulu fl-art fuq dahru taħt iż-żiemel, imdawwar bi fdalijiet umani u fdalijiet ta’ ħrief li kienu jiġu offruti lilu. Id-dragun għandu kemm ġenitali maskili kif ukoll femmini, dan huwa simbolu li jfisser li l-ħażen jista’ jiġġenera lilu nnifsu. Id-dragun jidher jaqbad il-lanza maqsuma b’ siequ ta’ wara filwaqt li saqajh ta’ quddiem qegħdin jinbuttaw il fuq liż-żiemel. B’ dan il-mod il-piż taż-żiemel qiegħed jinżamm minn saqajn id-dragun.

Il-prinċipessa

Il-prinċipessa tidher liebsa l-libsa tat-tieġ u ħdejha tidher ħarufa. Kieku l-kavallier kellu jitlef din il-ġlieda, hi u dik il-ħarufa kienu jispiċċaw ikel għad-dragun. Din il-figura ma tagħmilx parti mill-istatwa iżda tinsab fuq pedestall għaliha mal-ġenb tal-istatwa l-prinċipali.  Il-pedestall tal-prinċipessa huwa forma ta’ kastell.

Pedestal

Il-pedestall tal-istatwa ta’ San Ġorġ jissielet mad-dragun fih bosta skultura li turi siltiet mill-ħajja u mill-martirju ta’ San Ġorġ. Jingħad li l-pedestall orġinali kien ħafna akbar u fih kien indifnu Sten Sture u martu kif ukoll kien fih artal.

Ftit storja

L-ispiża għal din l-istatwa laħqet is-somma ta’ 4,000 Mark, somma enormi għal dak iż-żmien. Kien ħallas għaliha  il-Viċi Re Sten Sture stess, iżda biex jilħaq is-somma mitluba kellu bżonn l-għajnuna finanzjara mingħand xi qraba. Din l-istatwa tpoġġiet f’ din il-knisja u kienet imbierka fis-sena 1489. Sten Sture miet fis-sena 1503 u ndifen fil-pedestall tal-istatwa, iżda ftit snin wara il-fdal tiegħu ttieħed minn hemm u tpoġġa fil-kjostru tal-knisja ta’ Mariefred.

Aktarx li l-ewwel post ta’ din l-istatwa kien fil-korsija tan-nofs, iżda minħabba l-qies tagħha tneħħiet minn hemm. Aktarx li daret aktar minn post wieħed f’ l-istess knisja sakemm fl-1866 tneħħiet għal kollox u tpoġġiet f’ mużew. Iżda fil-bidu tas-seklu XX din l-istatwa reġgħet sabet postha fil-katidral, fejn għadha sal-lum.

Kopji tal-bronż u tal-ġibs

Fuq l-istess gżira fejn jinsab dan il-katidral b’ din l-sitatwa, hemm pjazza li fiha kopja tal-istatwa tal-bronż. Din il-kopja inħadmet minn Otto Meyer, artist u propjetarju ta’ funderija Żvediż, fis-sena 1912. Minkejja li din hija kopja ma nistgħux ngħidu li hija replika għax xi dettalji bejn iż-żewġ statwi ma humiex l-istess, fosthom f’ din il-kopja il-kavallier huwa liebes l-elmu ġewwa rasu u l-fdalijeit tal-umani taħt id-dragun huma differenti.

Ġewwa l-knisja ta’ Santa Katerina ta’ Lixxandra f’ Lübeck fil-Ġermajna ta’ fuq, insibu kopja tal-ġibs ta’ din l-istatwa. Din inħadmet fuq ix-xewqa tal-istoriku Carl Georg Heise. Dan biddel il-knisja ta’ Santa Katerina f’ mużew li fih kopji tal-ġibs ta’ opri kbar. F’ dan il-mużew-knisja nsibu l-kopja ta’ San Ġorġ. Din inħadmet fis-sena 1926.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fil-programm tal-Festa ta' San Ġorġ 2017 maħruġ mill-Banda San Ġorġ Martri Ħal Qormi

Salib aħmar fuq sfond abjad

Matul il-jiem tal-festa tagħna, fuq bosta bjut tar-raħal naraw tperper il-bandiera bajda b’ salib aħmar, magħrufha bħala l-banidera ta’ San Ġorġ. Minkejja li din hija bandiera familjari ħafna magħna l-Qriema Ġorġjaniżi, jista’ jkun li ftit li xejn nafu dwarha u ftit nafu nistgħu niltaqgħu magħha.

L-Ingilterra

Il-bandiera bajda b’ salib aħmar fuqha hija rikonoxxuta madwar id-dinja kollha bħala l-bandiera tal-Ingilterra. Jingħad li kien ir-Re Rikkardu I, magħruf bħala Richard the Lionheart, li mexxa lill-Ingilterra mis-6 ta’ Lulju tas-sena 1189 sas-6 ta’ April ta’ għaxar snin wara, li għażel il-bandioera ta’ San Ġorġ bħala l-bandiera tiegħu għal waqt it-tielet kruċjata. Ta min jgħid li dan is-sultan kien fil-grad ta’ kmandant waqt din il-kruċjata li saret bejn l-1189 u l-1192, sewwasew fl-ewwel tliet snin tar-renju tiegħu. Is-suldati Ngliżi fil-Medjuevu kienu jħorru salib aħmar fuq sfond abjad fuq il-aorazzi taħghom. Fir-riforma li saret ġewwa l-Ingilteraa fis-sena 1552, fi żmien ir-Reġina Mary I, kull bandiera reliġjuża jew li kellha x’ taqsam ma’ xi qaddis kienet abolita, minbarra dik ta’ San Ġorġ. Aktarx li din il-bandiera ma ġietx abolita bħall-oħrajn għaliex mis-sena 1545 kienet bdiet tintuża bħala l-bandiera navali tal-Ingliterra u għalhekk ma kienx jaqbel li din titneħħa jew tinbidel.

Il-bandiera ta’ San Ġorġ tinstab ukoll inkorporata f’ dik magħrufa bħala l-Union Jack. Kien ir-Re James VI tal-Iskożja li fl-1606 sar l-eredi tat-tron u allura anke l-mexxej tar-Renju tal-Ingliterra kif ukoll ta’ dak Irlandiż. F’ dik is-sena il-bnadar tal-Iskożja, li hija kaħla b’ salib abjad diagonali fuqha,magħrufa bħala l-bandiera ta’ Sant’ Andrija, ingħaqded mal-bandiera Ingliża u ffurmaw l-ewwel Jack għal skopijiet marittimi. Bil-proklamazzjoni tal-Gran Brittajna fl-1801, din il-bandiera rat iż-żieda tal-bandiera Irlandiża, li hija salib diagonali aħmar fuq sfond abjad, jew aħjar il-bandiera ta’ San Patrizju. Minn dik is-sena bdejna naraw l-Union Jack kif għadna narawh illum, jiġifieri bil-bnadar ta’ San Ġorġ, Sant’ Andrija u San Patrizju flimkien.

Il-Georgia

Il-pajjiż li jġib l-isem tal-qaddis Ġorġi, iperper is-salib aħmar fuq l-abjad ukoll. Jingħad li fis-seklu V ir-Re Vakhtang I, li saltan fuq il-Georgia bejn is-snin  447 jew 49  u  502 jew 22,  kien juża l-bandiera ta’ San Ġorġ bħala l-bandiera tiegħu.

Bandiera ta' Georgia

Il-bandiera ta’ dan il-pajjiż illum, fiha s-salib ta’ San Ġorġ u erba’ slaleb oħra, wieħed fuq kull rokna bajda. Din il-bandiera kienet użata mill-moviment patrijottiku tal-pajjiż għall-indipendenza mill-Unjoni Sovjetika. Mal-indipendenza tal-pajjiż, avveniment li seħħ fis-sena 1991, din ma saritx il-bandiera nazzjonali minkejja li l-maġġoranza taċ-ċittadini kellhom din ix-xewqa. Tal-istess xewqa keinu l-Knejjes, kemm dik Ortodossa kif ukoll dik Kattolika. Fl-1999 il-parlament tal-Georgia qabel li din il-bandiera għandha tkun il-bandiera nazzjonali, iżda l-president ta’ dak iż-żmien, Eduard Shevardnadze ma ffirmax din il-bidla u baqgħet ma twettqitx il-bidla tant mixtieqa. Fil-bidu tas-seklu tagħna qam moviment kontra l-President Shevardnadze. Dan il-moviment kien immexxi minn Mikheil Saakashvili,li laħaq president tal-pajjiż fis-sena 2004. Mal-bidla tal-president saret ukoll il-bidla tal-bandiera nazzjonali u għalhekk illum il-bandiera tal-georgia fiha wkoll is-salib ta’ San Ġorġ.

L-erba’ slalaeb l-oħra li nsibu fuq il-bandiera huma magħrufin bħala slaleb Bolnisi. Dan huwa salib lil-ponot tiegħu huma xi ftit usa min-nofs. Dan is-salib instab imnaqqax fi skrizzjoni antika ġewwa l-istess pajjiż u għalhekk jitqies ukoll bħala simbolu nazzjonali.

Sardegna

Il-bandiera tal-gżira taljana ta’ Sardegna hija l-istess bħal dik tal-georgia iżda minflok slaleb Bolnisi insibu erba’ mori b’ faxxa marbuta ma’ rashom.

Bandiera ta' Sardegna

Sal-1999 l-erba’ mori kienu jidhru fil-faxxa tgħattilhom għajnejhom u kienu jħarsu lejn in-naħa tal-arblu. F’ dik is-sena l-bandira nbidlet u l-mori ma baqgħux aktar mgħammdin u bdew iħarsu lejn in-naħa l-oħra tal-arblu iżda s-salib ta’ San Ġorġ baqa’ dejjem fin-nofs tal-bandiera.

Hemm żewġ ipoteżi dwar l-erba’ mori tal-bandiera Sarda. Jingħad li dawn huma simbolu tal-erba’ Ġudikati li kienet maqsuma fihom Sardegna bejn is-snin 851 u 864. F’ dawk is-snin kienet bdiet sistema polika ġdida f’ din il-gżira, sistema li kelha suċċess kbir u kienet ibbażata bħall-kunsilli lokali tal-lum. Ipoteżi oħra tħgid li dawk l-erba’ wċuħ suwed kienu jidhru fuq l-istandard li l-Papa Benedittu VIII, fis-sena 1015, kien ta lis-suldati ta’ Pisa biex flimkien mas-suldati ta’ Ġenova jmorru jiġġieldu kontra t-torok li riedu jaħkmu Sardegna.   Iż-żewġ ipoteżi ma għandhom l-ebda bażi storika u għalhekk ma nafux sewwasew xi jfissru dawk l-erba’ rjus tat-torok fuq il-bandiera Sarda.

Italja

Sa mis-sena 1218 il-poplu ta’ Ġenova kien juża l-bandiera ta’ San Ġorġ bħala l-bandiera tiegħu. l-istess bandiera tidher fuq l-arma ta’ dan il-lokal li fl-antik kien ukoll Repubblika għalih. Fis-sena 1811, din il-belt stat kieent taħt il-ħakma tal-Franċiżi. Napuljun biddel l-arma ta’ din il-belt. Is-salib ta’ San Ġorġ inżamm iħda fuqu ddaħħlet faxxa ħamra bi tleit naħliet tad-deheb fuqha. Sa mill-1099 San Ġorġ kien dikjart patrun ta’ Ġenova u għalhekk il-Ġenoviżi dejjem riedu li l-bandiera tal-qaddis tkun il-bandiera tagħhom.

Il-bandira tal-belt ta’ Milan hija wkoll il-bandiera ta’ San Ġorġ. Il-Milaniżi ikkupjaw lill-Ġenoviżi iżda jgħidu li l-bandiera taħghom hija dik ta’ Sant’ Ambroġ, il-qaddis patrun ta’ din il-belt. Ambroġ kien isqof ta’ Milan bejn is-sna 374 u s-sena 397. Il-bandiera bajda bis-salib aħmar ilha tintuża bħala banidra ta’ din il-belt mis-seklu X

L-arma tal-belt ta’ Bologna hioja maqsuma f’ erba partijiet. Tnejn minnhom juru l-bandiera ta’ san Ġorġ u t-tnejn l-oħra huma ta’ sfond ikħal bil-kelma LIBERTAS miktubha fuqhom. Oriġinarjament l-arma ta’ din il-belt kienet salib aħmar fuq sfond lewn il-fidda jew abjar. Din kienet l-arma tas-sena 1259. Il-Boloniżi jiftaħru li l-bandiera taħghom hija dik tal-kruċjati, iżda ma tantx nistħgu nibqgħu wisq fuq din it-tradizjoni għaleix sal-kruċjati Bologna kienet għadha ma hijiex stat awtonomu u għalhekk ma ħaditx sehem fihom bħala armata.

Il-belt tant famuża ma’ Sant Antnin għandha l-bandiera ta’ San Ġorġ bħala arma taħgha. Padova aktarx adottat din il-bandiera bħala rma taħgha fi żmien it-tmexxija ta’ Della Scale fis-seklu XIV. Tajjeb insemmu rabta oħra bejn Padova u San Ġorġ. Ħdejn il-bażilika ta’ Sant Antnin hemm l-oratorju ta’ San Ġorġ li fih freski li juru siltiet mill-ħajja u l-martirju ta’ dan il-qaddis.

Postijiet Taljani oħra li fl-arma taħghom naraw il-bandiera ta’ San Ġorġ huma Reggio Emilia, Mantova, Vercelli Alessandria, Alba, Lecco, Bobbio, Camposampiero, Chieri, Pontassieve, Varesi, Verċelli u bosta oħrajn.

Arma tal-Alfa Romeo

Arma tat-tim ta' Barċellona

Ejjew nieqfu hawn għax jekk nibdew insemmu ma nieqfu qatt, iżda tajjeb insemmu tal-aħħar. Fuq l-arma ta’ tliet timijiet tal-futbol insibu wkoll il-bandiera ta’ San Ġorġ, qed nirreferi għat-timijiet ta’ Barcellona fi Spanja u dawk tal-Milan u Ġenova fl-Italja. U forsi min qatt ma ta’ każ, anke l-arma tal-karozza Alfa Romeo fiha l-bandiera ta’ San Ġorġ fuqha.

Dawn huma ftit biss mill-postijiet li nsibu tperper fihom il-bandiera ta’ San Ġorġ, dik il-bandiera, bajda bis-salib aħmar li tidher tant sabiha mal-arbli tar-raħal tagnħa fil-jiem tal-festa.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklui deher fuq il-programm tal-festa maħruġ mill-Kumitat Festi Esterni San Ġorġ Ħal Qormi, Festa2017

Tliet kelmiet maġiċi

Nhar it-13 ta’ Mejju tas-sena 2015, il-Papa Franġisku waqt li kien qed jindirizza lill-familji fl-Udjenza Ġenerali ta’ kull ġimgħa, qal illi hemm bżonn li fil-familja nibdew nużaw aktar spiss dawn it-tliet kelmiet: Jekk jogħġbok, Inroddlok ħajr u Skużani. Tassew li l-Papa kien qed jindirizza lill-familji dakinhar, iżda dan il-parir li ta huwa tajjeb għal kulħadd. F’ kull sitwazzjoni li nsibu ruħna fiha nistgħu napplikaw dan il-parir u żgur nevitaw il-problemi.

Jekk jogħġbok

Ħafna drabi nsibu rwieħna f’ sitwazzjonijiet li jew għax inkunu drajna bihom jew għax nippretenduhom bi dritt, u forsi xi drabi tabilħaqq ikollna dritt għalihom, lanqas jgħaddilna min moħħna li nitolbuhom iżda sempliċiment nistaqu għalihom. Fil-familja, t-tfal jistennew l-ikel fuq il-mejda, imma kemm-il darba jgħidlu l-kelma “Jekk jogħġbok” lil ommhom jew lil missierhom li jkunu ħejjewlhom dak li ħafna drabi jkunu staqsew għalih huma stess? Naħseb li ftit! L-istess ħaġa tgħodd fuq il-post tax-xogħol, fil-postijiet tad-divertiment u kullimkien.

Kemm tkun ħaġa isbaħ meta tmur timla l-karozza bil-petrol u meta l-ħaddiem jistaqsik kemm tgħidlu l-ammont u “Jekk jogħġbok” minkejja li dan ikun se jagħtik servizz li ser tħallas għalih! Kemm iħossu kuntent meta l-iskrivan titolbu jiktiblek ittra malajr malajr u mal-ordni tgħidlu “Jekk jogħġbok”, għalkemm dan huwa xogħolu.

Inroddlok ħajr

Ir-ringrazzjament lil xi ħadd li jagħtik servizz huwa turija ta’ gratitudni. Hawn nerġgħu ngħidu l-istess bħalma għidna fil-kaz ta’ qabel. Tassew li servizz għandu mnejn ikun dritt tagħna, tassew li servizz għandna mnejn inkunu ħallasna għalih, tassew li għandu mnejn dak li jsir magħna huwa obbligu li ħaddieħor jagħmilulna, imma l-gratitudni u l-apprezzament huma turija ta’ rispett. Bil-kelma “Grazzi” inkun qed nurik li dak li għamilt miegħi, minkejja li kien dmirek li tagħmlu, xorta qed nurik li jien grat lejk.

Fil-familji aktarx li din il-kema ftit nużawha sfortunatament. Imma mhux fid-dar biss hija skarsa din il-kelma! Fit-toroq Maltin ftit li xejn hemm lok li nużawha għax ħadd ma jċedilek, imma meta xi ħadd iħallik tgħaddi minn triq sekondarja għal triq prinċipali, billi tgħidlu “Grazzi” lil dak li jkun x’ ħa titlef? Kien propju każ bħal dan liajajrni nikteb dan l-artiklu -  mara li ċedietli biex minn triq sekondarja noħroġ għal triq prinċipali.

Forsi l-grazzi hija nuqqas ta’ formalità li teżisti fil-poplu tagħna? Fost popli oħrajn mhux hekk l-istorja. Għall-Ingliżi wara l-kelma “Thank you” hemm it-tweġiba “Welcome” jew “Don’t mention it”, it-Taljani jużaw il-kelma “Prego”, Il-Franċiżi jgħidulek “De rien” u l-Ispanjoli “De nada” filwaqt li l-Ġermaniżi jgħidulek “Bitte”. U aħna l-Maltin? Aħna donna ma għandniex kelma għal wara l-grazzi għalkemm hawn min jgħid “Ejja oqgħod” iżda din jista’ jkollha konnatazzjoni satirika wkoll.

Skużi

Li titlob skuża huwa att mhux wisq faċli. Hawn mhux qed nitkellmu dwar il-każ li wieħed jitlob lil xi ħadd iwarrab minn fejn hu biex jgħaddi hu u għalhekk jgħidlu “Skużi”. Skużi hawnhekk qed nirreferu għaliha bħala att ta’ umiltà fejn wieħed jinduna li għamel żball jew naqas. Ħalli nerġa’ ndur għall-Papa għax wara kollox hu kien issuġġerihom dawn it-tliet kelmiet. Il-Papa ssuġġerixxa l-kelma “Skużani”, iżda jien nemmen li hemm kelma oħra aktar qawwija minn “Skużani”. Din hija “Aħfirli!” Tiskuża huwa att imma l-maħfra hija att bil-wisq akbar mill-iskuża. Biex titlob maħfra huwa diffiċli aktar milli biex titlob skuża, għax titlob skuża għandu menjn ifisser li tkun wettaqt xi ħaġa bla ma kont taf li sejra tweġġa’ lil ħaddieħor, imma l-maħfra aktarx tintalab meta tkun taf sewwa li dak li għamilt kien ser iweġġa lil dak li jkun u xorta għamiltu. Mhux għax irrid nikkoreġi lill-Papa, m’ iniex daqshekk prużuntuż, imma rrid inżid il-ħsieb tiegħi ma’ tiegħu!

Għal darba oħra nerġa’ nsemmi t-toroq tagħna għax forsi dawn saru l-palk prinċipali li fuqu jinħadmu d-drammi, il-kummiedji u l-fares tal-ħajja Maltija. Hawn il-kelma “Skużi” hija rari. Nisimgħu għajat, offiżi, aġġettivi ta’ kull daqs, għamla u lewn, kliem baxx u ħażin u dagħa bl-addoċċ, imma l-kelma “Skużani” hija skarsa ħafna biex ma ngħidx ineżistenti. Mhux għax ma hemmx fejn nitolbu skużi, imma għax ma nużawhiex.

Kliem maġiku

Dawn huma tliet kelmiet żgħar li jistgħu jnaqqsu xi ftit mit-tensjoni ta’ kuljum, fid-dar, fit-triq, fuq il-post tax-xogħol, fil-postijiet tad-divetiment, u kullimkien. Il-Papa ssuġġerihom lill-familji imma żgur li jgħoddu bħal kulħadd. Jgħoddu għalina l-Maltin l-aktar issa li riesaq is-sajf fejn is-sħana taffettwa anke l-komportament tagħna. Jien sejjaħtlu kliem maġiku mhux għax huwa xi kliem speċjali iżda għax hu kliem li dak li jkun fih jara li hemm aprezzament, hemm sens ta’ edukazzjoni.

Hemm xi ċans nibdew nużah aktar?

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 17 ta' Ġunju 2017

Il-bandiera

Bandiera ma hija xejn għajr biċċa drapp aktarx rettangulari li ħafna drabi tkun tperper ma’ arblu. Din hija l-bandiera – biċċa drapp, iżda s-sinifikat tagħha huwa kbir ħafna.

Frak ta’ storja

Minkejja li l-bandiera hija xi ħaġa antika ħafna l-użu tagħna kif nafuh illum mhux antik wisq. Il-leġjuni tal-armata tal-Imperu Ruman kien ikollhom biċċa drapp b’ arma fuqha, bħal ajkla jew dragun, simbolu tal-leġjun. Dawn kienu jittajjru bħalma aħna ntajru tajra (dik li hawn min isejjaħ ħamiema jew manuċċa), biss din lanqas nistgħu ngħidlu li kienet sewasew bandiera. Kienu l-kruċjati li taw bidu għall-bnadar bl-użu li nafu llum. Dawn kienu jġorru biċċa drapp ikkulurita b’ salib fuqha. Din kienet tindika minn fejn ikunu s-suldati. Fil-Medju evu bdew jidhru bnadar bl-arem tal-familja li kienu jitwaħħlu ma’ lasta biex jindikaw it-territorju ta’ xi nobbli. Fil-bidu tas-seklu XVII daħlet id-drawwa li x-xwieni jġorru bandiera li turi minn liema pajjiż ikun  dak ix-xini. Aktar tard din il-ħaġa saret obbligu u dawk il-bnadar kienu l-antenati tal-bandar nazzjonali.

Il-bandar bdew jintużaw ukoll għall-messaġġi. Qabel ma nħolqot it-tekonoloġija moderna, messaġġ kien seta’ jitwassal permezz ta’ bnadar. Inħoloq l-alfabett semaforiku li permezz ta’ żewġt ibnadar u l-pożizzjoni tal-idejn, dak li jkun jista’ jibgħat messaġġ lil ħaddieħor li jkun qed jarah mill-bogħod.

L-użu tal-bandiera lil hinn mill-ambjent militari jew marittimu beda lejn tmiem is-seklu XVIII meta beda jikber in-nazzjonaliżmu. Daħlet id-drawwa li kull stat sovran ikollu bandiera tiegħu. Biss dan ma jfissirx li qabel dan iż-żmien ma kinux jeżistu bnadar nazzjonali. Aktarx li l-ewwel bandiera nazzjonali hija dik tad-Danimarka. Il-bandiera bi sfond aħmar b’ salib abjad fuqha bdiet tintuza fl-1478 u għadha tintuża sal-lum. Din il-bandiera, bil-forma tagħha, kienet omm il-bnadar fl-Iskandinavja u pajjiżi Nordiċi oħrajn. Fuq il-mudell tagħha nħolqu l-bnadar tal-Isvezja, tan-Norveġja, tal-Finlandja, ta’ Iceland, ta’ Shetland u ta’ Orkney.

Mudell popolari ta’ bandar huma dawk bi tliet kuluri, it-trikolor. Dawn insibu minnhom kemm bl-istrixxi mindudin bħal dik ta’ Spanja kif ukoll weqfin bħal dik Taljana. L-aktar trikolor antik huwa dak Olandiż. Aktarx li kien mogħti minn Karlu Manju fis-seklu IX.

Bajda u ħamra

Aħna l-Maltin għandha t-tradizzjoni li tgħid li l-bandiera tagħna ngħatat lilna mill-Konti Ruġġieru fl-1091. Li nafu fi żgur hu li sa mill-qedem l-ilwien abjad u aħmar kienu l-ilwien marbuta ma’ artna. Il-George Cross żdied mal-bandiera Maltija wara li dan ingħata lil Malta fl-1942. Dan kien tpoġġa fuq il-bandiera f’ rokna ta’ fuq in-naħa tal-arblu. Kellu sfond kwadru ikħal taħtu. FL-1964 mal-kisba tal-Indipendenza, dan il-kwadru ikħal tneħħa u l-bandiera Maltija saret dik li nafuha llum.

Malta għandha bnadara oħra, bħal dik navali. Dih hija ħamra bis-salib tal-Kavallieri abjad f’ nofsha. Bandiera Maltija oħra hija dik tal-President tar-Repubblika. Din turi l-arma ta’ Malta fin-nofs fuq sfond ikħal b’ erba’ slaleb ta’ Malta lewn id-deheb fil-ponot tal-bandiera. Din bdiet tintuża fl-1988.

Dil-biċċa drapp!

Tabilħaqq li hija biċċa drapp imma llum hija s-simbolu tan-nazzjon sovran. Kull nazzjon jissielet biex il-bandiera tiegħu tkun tidher tperper fuq il-bini ċivili tiegħu għax din turi sovrantià u dinjità.

Bandiera hija wkoll simbolu ta’ ferħ. Għadna kemm għaddejna minn kampanja elettorali. Kemm rajna bnadar tal-partiti fil-meetings - mijiet ta’ bandar tal-partiti u bnadar Maltin jixxejru. Għax il-bandiera tagħtik ukoll identità. Niftakar meta sar il-konklavi li fih intgħażel il-papa Franġisku jien kont Ruma, qrib ħafna tal-Vatikan. Segwejt dik il-grajja minn Pjazza San Pietru. Kont ħadt il-bandiera ta’ Malta li kelli fil-kamra tiegħi u waħħaltha mal-umbrella u mat-tħabbira tal-għażla tal-Papa xejjirtha ma’ mjiiet ta’ bnadar oħra. Ghax bandiera turi wkoll is-sentimenti li nkunu qed inħossu.

Bandiera turi wkoll in-niket. B’ sens ta’ luttu l-bnadar jittajru mezz’ asta, ma jittellgħux sa fuq nett tal-arblu iżda jibqgħu sa nofsu. B’ dan il-mod jittajru l-bnadar fil-Ġimgħa l-Kbira u f’ Sibt il-Għid jew f’ jiem ta’ luttu nazzjonali. Dan huwa l-mod kif permezz ta’ bandiera nuru n-niket tagħna.

Il-bandiera tista’ wkoll tintuża bħala offiża. Dawn il-każi jseħħu meta bandiera ta’ xi nazzjon jew istituzzjoni tinħaraq, issir l-awrina jew ħmieġ uman fuqha, titqatta’ tiġi garatha l-ġebel jew jiġu sparati tiri lejha. Dawn l-atti kollha huma insulti lejn il-bandiera li tirrappreżenta nazzjon. Hemm xi postijiet fid-dinja li ħaġa bħal din hija meqjusa bħala att gravi u hija llegali biss hemm pajjiżi oħrajn li mhux illegali twettaq din il-ħaġa. Hi x’inhi hija dejjem offiża.

Forma u lewn

Ħafna drabi l-bandiera hija rettangolari b’ ratio ta’ 2:3, iżda mhux il-bnadar kollha għandhom din il-forma. Il-bnadar tal-Iżvizzera u tal-Vatikan huma kwadri anke jekk bosta drabi narawhom rettangolari bħall-oħrajn. Dik tan-Nepal għandha forma ta’ żewġ triangli fuq xulxin.

Fejn jidħlu lwien, l-aktar komuni fil-bandar huma l-aħmar, l-abjad u l-ikħal. Għal xi żmien kien hemm bandiera b’ lewn wieħed, dik tal-Libja sakemm saret ir-revoluzzjoni tal-2011. Illum l-aktar bandiera nazzjonali li fiha lwien hija dik tal-Afrika ta’ Isfel. Fiha nsibu l-iswed, l-isfar, l-aħdar, l-abjad, l-aħmar u l-ikħal.

Tiskanta kemm daqxejn ta’ ċaruta tista’ jkollha stejjer warajha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 10 ta' Ġunju 2017

Drawwiet

Aħna l-Maltin għandna ħafna drawwiet li ma humiex wisq differenti minn dawk Taljani. Din hija ħaġa mill-aktar naturali għaliex il-qagħda ġeografika tagħna hija dik li hi u allura l-influwenza Taljana bilfors tkun kbira f’ pajjiżna. Forsi l-aktar drawwiet li ħadna mill-ġirien tagħna huma dawk marbutin mal-fidi. Bil-fors għaliex snin ilu l-kleru kollu b’ xi mod jew ieħor kien iżur l-Italja, jew bi studju jew b’ xi xogħol jew għal vakanza. Ddan kien iġib miegħu d-drawwiet u billi l-influwenza tal-Knisja fuq il-poplu kienet akbar mill-lum, id-drawwiet impurtati ġew mifruxin bla dewmien.

Issa li dħalna fix-xahar ta’ Ġunju nixtieq naqsam magħkom xi drawwiet li rajthom f’ dan ix-xahar ġewwa l-Italja li għandna mnejn ħadniehom mingħandhom.

Il-pavaljun tal-gallarija

Meta kont ngħix Napli, kont noqgħod fit-triq tal-parroċċa. It-triq kienet waħda dejqa li taqsam il-kwartier minn naħa sa oħra. Id-djar, ħafna minnhom għandhom entratura komuni, taraġ komuni u mbagħad id-djar fuq tlieta, erba’ jew ħames sulari. Illum djar bħal dawn insejħulhom flats, dari kienu jissejħu kerrejjiet. L-isem ma jibdel xejn minhom, jibqgħu dawk li huma! Issa billi l-bejt ikun maqsum bejn il-familji kollha tal-kerrejja, ma jkunx hemm post biżżejjed għall-inxir tal-ħwejjeġ, u għalhekk kulħadd jorganizza biċċtejn saratizz jew biċċtejn ħadida mal-gallarija u jorbot il-ħbula tal-inxir magħhom. Hemmhekk dak li jkun inixxef il-ħasla bla ma joqgħod jitla’ dak it-taraġ kollu. Din il-ħaġa konna u għadna nsibuha f’ xi postijiet f’ Malta wkoll.

Issa meta kien ikun hemm il-purċissjoni tal-Qalb ta’ Ġesù li toħroġ mill-parroċċa, il-ħwejjeġ minxurin mal-gallarija jagħmlu ikrah. Anke jekk dak li jkun ma jkollux ħwejjeġ minxura, il-ħbula xorta jibqgħu hemm. Illum l-inxir b’ dan il-mod sar kważi attrazzjoni turistika ta’ Napli. Intant għall-purċissjoni bis-sagrament il-ħbula tal-inxir jitgħattew bi tvalja jew purtiera sabiħa. Dan kien ifakkarni fil-faldrappa jew pavaljun li aħna l-Maltin inħobbu ndendlu mal-galalrijiet jew twieqi ta’ djarna meta tkun il-festa jew meta tgħaddi xi purċissjoni. Tgħid mhux minn Napli ġiet din id-drawwa?

F’ Corpus

Il-festa tal-Ġisem u d-Demm ta’ Ġesù bdiet propju wara miraklu Ewkaristiku li ġara fl-Italja, sewwasew ġewwa Bolsena, mhux wisq bogħod minn Ruma u qrib ħafna ta’ Orvieto. Din id-devozzjoni ma damitx ma nxterdet mhux mal-Italja biss iżda mad-dinja kollha. Issa fl-Italja waqt il-purċissjoni bis-sagrament in-nies kienet toħroġ il-qsari mill-btieħi tagħha u tpoġġihom fit-triq min fejn tkun ser tgħaddi l-purċissjoni. Kienet ukoll toħroġ it-twapet u tpoġġihom f’ nofs ta’ triq biex minn fuqhom jgħaddi s-saċerdot bl-Ewkaristija.

Din il-ħaġa konna narawha f’ kull purċissjoni Ewkaristika f’ pajjiżna u hemm fejn għadna narawha wkoll. Żgur li din id-drawwa waslet Malta mill-Italja.

Evoluzzjoni

It-tqegħid tal-fjuri u t-tapiti ingħaqdet fi drawwa waħda. F’ xi postijiet ġewwa l-Italja bdew isiru dawk li jissejħu l-infiorata, tapit tal-fjuri. Hemm bosta rħula li jagħmlu dan ix-xogħol sabiħ li jirrikjedi sengħa, ħin u paċenzja.

Infiorata popolari ħafna hija dik li ssir f’ Genzano, qrib Ruma. Dan l-avveniment jinvolvi lil dawk kollha li joqgħodu f’ dan il-post li jieħdu sehem fid-diversi attivitajiet li jinvolvi. Fil-jum ta’ Corpus, Via Belardi, it-triq priċipali f’ dan il-lokal, tinkesa b’ disinn jew aħjar tapit ta’ fjuri. Dan it-tapit ikun fih elfejn metru kwadri miksijin b’ madwar 350,000 fjura ta’ madwar 20 tip differenti, li jiffurmaw 13-il kwadru li juru xeni reliġjużi, li kull wieħed ikun fih 7 metri wisa’ b’ 14-il metru tul. Ix-xogħol fuq din l-infiorata jibda qabel. Grupp ta’ nies jibdew jaqilgħu l-petali tal-fjuri u jaħżnuhom fl-għerien għall-frisk. Kull kulur jinżamm għalih biex hekk ikunu jistgħu jsiru x-xeni bihom. L-aktar fjuri użati huma l-qronfol u l-ward, iżda mhux biss, kif għidtilkom hemm madwar 20 tip ta’ fjura differenti. Ladarba dan ix-xogħol ikun lest ikun jonqos l-aktar ħaġa importanti, it-tqegħid tal-petali f’ posthom. Jitħażżu d-disinni u x-xeni bil-ġibs mal-art u jibda x-xogħol artistiku. Issa billi hemm ilwien li ma jinstabux fil-fjuri, jiġu użati xi prodotti oħra bħal kafè jew ross jew xi ċereali oħrajn, imma kollox naturali.

Tistgħu timmaġinaw il-fwieħa ħelwa li jkun hemm fir-raħal meta l-infiorata tkun lesta!

Din id-drawwa ilha ssir aktar minn 200 sena u llum daħlet fil-kalendarju tal-post. Bosta Taljani, kif ukoll barranin iżuru dan il-post biex jitgħaxqu bil-ġmiel naturali tiegħu, jaraw din l-opra tal-arti u jgawdu ftit il-Castelli Romani. L-għada jitnaddaf kollox u qisu qatt ma kien xejn!

Din id-drawwa ġieli rajnieha f’ xi rħula f’ Malta wkoll u hija wkoll frott ta’ ħbiberiji ta’ xi rħula Maltin ma’ dawk Taljani. Min jaf il quddiem għadx ikollna xi infiorata famuża bħal dik ta’ Genzano?

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 3 ta' Ġunju 2017