Antropoċentriżmu

Il-kelma antropoċentriżmu hija kelma magħmula minn żewġ kelmiet Griegi; Antropos (ánthrōpos) li tfisser bniedem u Kendron (κέντρον) li tfisser in-nofs, jew aħjar iċ-ċentru. Meta ngħaqqdu dawn iż-żewġ kelmiet flimkien inkunu qed nirreferu għall-bniedem bħala ċ-ċentru tal-ħolqien kollu.

Fil-fidi

Li l-bniedem inħalaq biex imexxi lid-dinja, biex ikun kap tal-ħolqien kollu insibuha fir-reliġjonijiet il-kbar bħall-Ġudajiżmu, il-Kristjaneżmu u l-Islam. U tabilħaqq hu hekk għaliex kollox jindika li l-bniedem minkejja li huwa annimal, huwa annimal bir-raġuni u għalhekk huwa superjuri għal kull annimal ieħor. Mela r-raġuni dlonk tgħidilna li aħna l-bnedmin ma aħniex bħal kull annimal ieħor iżda rridu mmexxu lil din id-dinja, anzi l-univers kollu kemm hu.

Annimal u annimal

Kultant issib min jgħidlek li ladarba l-bniedem imut jispiċċa u jitmermer, isir trab u qisu qatt ma kien jeżisti. Biss argument bħal dan huwa insult għall-bniedem li għandu moħħ biex jirraġuna. Il-bniedem kapaċi jagħmel ħafna aktar minn kull annimal ieħor. Tassew li hemm annimali li jagħmlu dak li bniedem mhux kapaċi jagħmel, bħal iġorr piż kbir bħaż-żwiemel, iljunfati barrin u oħrajn, jgħaddi xhur bla ikel bħall-ors, imma dik hija n-natura. Il-bniedem huwa superjuri għall-annimali l-oħra għax kapaċi joħloq. In-nar huwa element li jbeżża’ anżi jwerwer lill-annimali kollha, iżda l-bniedem kien kapaċi jużah biex isajjar l-ikel u jdawwal daru. L-ebda annimal ieħor ma kien kapaċi jagħmel ħaġa bħal din. Aħna qegħdin  nikkomunikaw permezz tal-kitba u l-qari. Liema annimal ieħor kapaċi jikteb xi ħaġa biex ikun jista’ jaqraha annimal ieħor? Liema annimal kapaċi jsuq karozza? Liema annimal kien kapaċi jitla’ fuq il-qamar? Ħadd ħlief il-bniedem. Dan huwa sinjal tas-superjorit à tal-essere uman fuq kull essere ieħor u dan għax il-bniedem huma mogħni bl-intelliġenza filwaqt li l-annimali l-oħra għandhom biss stint. Mela ma jistax ikun li mal-mewt tal-bniedem jintemm kollox għaliex kieku nkunu qed ngħidu li l-bniedem u l-kelb, il-qattus u l-ħmar huma fuq l-istess skala, imma l-fatti juruna biċ-ċar mod ieħor.

Kollox f’ idejna

Id-dinja kollha f'idejna

Il-fatt li l-bniedem huwa superjuri għal kull ħlejqa oħra kien ukoll abbużat. Kemm-il darba wettaq massakri fuq annimali oħra. Insomma, il-bniedem ġieli wettaq massakri fuq bnedmin oħra bħalu, aħseb u ara fuq annimali inferjuri għalih! Biss l-abbuż mill-bniedem ma sarx biss fuq annimali u ħlejjaq oħra. Kemm inħlew riżorsi naturali? Kemm-il foresta nqerdet bla ma ħadd ħaseb biex jiżra’ oħra flokha? Il-politika ta’ sostenibilità dommna ma ntbaħna li hija meħtieġa daqs l-ilma li nixorbu, daqs l-ikel li nieklu! L-istess seħħ fil-konsum ta’ fossili naturali li jieħdu miljuni ta’ snin biex isiru. Iż-żejt, il-gass u l-faħam jintużaw kuljum. imma kemm fadal minnhom fid-dinja? Tieħu bla trodd is-swar tħott!

U xi ngħidu għal pajjiżna? Bini, bini, bini bla rażan u mhux żgur fadal ġebla Maltija fuq din in-nitfa art tagħna u għalhekk nibnu bil-konkos u l-knaten tad-djar li nwaqqgħu nordmu bihom minflok jerġgħu jintużaw. Tassew li xi wħud jiġu rriċiklati,imma mhux kollha.

Dan huwa r-riżultat tal-antripoċentriżmu żbaljat. Dan huwa dak li konna kapaċi nagħmlu aħna l-bnedmin għax għandna d-dinja kollha f’idejna! Imma mhux kollox mitmun, le jien nista’ nagħmel ftit tad-differenza jekk nibda nibża’ għal dak li jkolli, nirriċikla, naħli inqas, nerġa’ nuża. Wara kollox id-dinja hija tiegħi għax jien parti mir-razza tal-bnedmin. Mela nista’ nirranġa ftit id-dinja tiegħi minkejja li hija ċkejkna u b’hekk inkun qed ngħin lid-dinja anzi lill-ħolqien kollu.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' Il-Mument - 29 ta' April 2018

Kastelli Rumani

Għalina l-Maltin hija xi ħaġa li nħossu fina li xi darba f’ħajjitna għandna nżuru Ruma, il-belt kapitali tal-eqreb stat tagħna l-Italja. Għalina Ruma hija l-bieb tad-dinja. Kemm huma dawk minna li jieqfu hemm biex ikomplu l-vjaġġ tagħhom min jaf għalfejn? Ruma hija wkoll belt mimlija bi storja, arti kif ukoll fidi u għalhekk b’xi mod jew ieħor il-Belt Eterna se tolqtok żgur. U bosta Maltin wara l-ewwel żjara tagħhom f’din il-belt, reġgħu żaruha għal darba, tnejn, tlieta jew aktar. Għax Ruma hija meravilja li ngħid għalija ma niddejjaq qatt fiha u nħoss in-nuqqas tagħha meta nkun ilni xi ftit ma nżurha.

Biss jista’ jkun hemm min għall-vakanzi jipprova jaħrab il-folol u allura għal bniedem bħal dan żgur mhux ser nissuġġerilu Ruma, imma nista’ nissuġġerilu nħawi qrib ħafna ta’ din il-belt iżda li huma għal kollox differenti. Qed nirreferi għal dawk li jissejħu “Castelli Romani”. Taqbad ferrovija mill-istazzjon Termini u f’inqas minn siegħa tispiċċa f’dinja oħra, dinja ta’ ġmiel u sliem.

“Castelli” bla kastelli

L-għadira ta' Nemi

Meta nisimgħu l-kelma “Castelli” nimmaġinaw li f’dawn l-inħawi hemm xi numru ta’ fortizzi jew kastelli, imma xejn minn dan. Allura nistaqsu mnejn ġie dan l-isem? Skont Giuseppe Tomasetti, storiku Taljan minn Ruma, li miet aktar minn mitt sena ilu, dan l-isem imur lura sas-seklu XIV meta ħafna minn dawk li kienu joqgħodu Ruma ħallew djarhom minħabba l-kriżi ekonomika u politika li kien hemm fil-belt. Din il-kriżi seħħet minħabba li l-Papa, il-kap tal-Knisja u l-isqof ta’ Ruma ma kienx għadu joqgħod Ruma imma kien ittieħed ġewwa Avignon fi Franza (1309-1377). Il-fidi Nisranija dejjem kienet importanti għall-ekonomija tal-Belt ta’ Ruma u n-nuqqas tal-preżenza tal-Papa affettwa ħażin ħafna l-ekonomija tal-belt. Bosta Rumani telqu lejn il-kampanja u sabu kenn għand il-familji għonja ta’ Savelli ġewwa l-irħula ta’Albano, Castel Savello, Ariccia, Castel Gandolfo u Rocca Priora, għand il-familja Annibaldi ġewwa Molara, Monte Compatri u Rocca di Papa, għand il-familja Orsini ġewwa Marino u l-familja Colonna f’Monte Porzio Catone, Nemi, Genzano di Roma u Civita Lavinia.  Illum dawn l-irħula kollha jiffurmaw dawk li jissejħu “Caselli Romani” u jissejħu hekk għax fihom sabu kemm ir-Rumani ta’ mijiet ta’ snin ilu.

Ġmiel

Il-knisja ta' Ariccia

L-Infiorata ta' Genzano di Roma

Meta wieħed iżur dawn l-inħawi jkun jaqbel li jkollu karozza għaliex it-trasport bejniethom mhux daqstant frekwenti u b’hekk wieħed jista’ jitlef bosta ħin jistenna.

F’dawn il-Castelli nsibu żewġ għadajjar mill-isbaħ, il-kbira, imsejħa Lago Albano u ż-żgħira bl-isem Lago di Nemi. Fuq il-Lago Albano nsibu r-raħal bl-isem Castel Gandolfo. Hawn insibu l-palazz fejn il-Papa jagħmel il-vaganzi tas-sajf tiegħu. Il-Papa Benedettu XVI kien għadu juża dan il-palazz, il-Papa Franġisku jippreferi jibqa’ fiċ-ċentru ta’ Ruma! Bejn iż-żewġ għadajjar insibu r-raħal ta’ Ariccia. Hawnhekk insibu knisja li bla ma trid tagħtik x’tifhem li l-perit tagħha kien l-istess wieħed li ddisinja l-pjazza tal-Vatikan. Din hija l-knisja ddedikata lill-Assunta, u min bħali  fil-faċċata tagħha u fil-pjazza ta’ quddiemha jara xebh bejnha u bejn il-pjazza San Pietru ma jkunx qed jiżbalja għaliex kien Gian Lorenzo Bernini li ħoloq il-pjanta ta’ din il-pjazza u knisja.

Aktar qrib lejn l-għadira ta’ Nemi nsibu r-raħal Genzano di Roma, magħruf ħafna għat-tapit bil-petali tal-fjuri li jsir kull sena għall-festa ta’ Coprus. L-infiorata ta’ Genzano hija fost l-akbar li jsiru fl-Italja u fost l-isbaħ ukoll. Nistqarr li dan ir-raħal fih ġmiel immens, anke ċ-ċimiterju tiegħu qiegħed f’post fuq l-għadira ta’ Nemi li bla ma trid tieħu gost fih minkejja n-niket li jnissel kull ċimiterju. Nemi hu magħruf għall-frawli. Issib tiekol frawli kemm trid u kif trid. Post ħelu ħafna, donnu gallarija fuq l-għadira ta’ taħtu.

Mal-funtana tal-ilma tal-gass f'Marino

Post ieħor sabih huwa Marino. Hawnhekk issir il-festa tal-inbid fil-bidu ta’ Ottubru u jgħidu li fi tmiem il-ġimgħa li fiha ssir din il-festa, minflok ilma fil-funtani tal-post ipoġġu nbid u kulħadd ikun jista’ jixrob kemm irid. Ma nafx għax qatt ma kont hemm f’Ottubru imma li naf hu li hemm funtana b’ilma ġieri li l-ilma tagħha huwa ilma tal-gass. Dan huwa naturali u mhux magħmul mill-bniedem. Meravilja, idduqu u terġa’ dduqu għax ma tkunx trid temmen!

Niżla fit-telgħa

L-aħħar ħaġa li se ngħid dwar dawn il-postijiet hija kurżità li ngħid għalija ma ridx nemmen lil għajnejja meta rajtha. Ġewwa Ariccia hemm biċċa triq, inti taraha niżla imma jekk taqta’ l-karozza free minflok tmur ’il quddiem din tmur lura u jekk tkun tiela’ u tagħmel l-istess din minflok lura tibda miexja ’l quddiem. Forsi taħsbu li qed nigdeb jew li xrobt. Le le xejn minn dan. Xi wħud jgħidu li din hija illużjoni ottika li filwaqt li taħseb li t-triq tkun għat-telgħa, fil-verità tkun għan-niżla. Ma nafx; li naf hu li bqajt b’ħalqi miftuħ meta mort hemm. U mhux jien biss, kien hemm ħafna karozzi qed jippruva dil-ħaġa!

Castelli Romani, tant qrib Ruma iżda dinja għal kollox differenti. Inħajrek iżżurhom xi darba!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 28 ta' April 2018

Żgħożija

Żgur li kulħadd jaqbel miegħi jekk ngħid li waħda mill-isbaħ fażijiet tal-ħajja tal-bniedem hija ż-żgħożija, iż-żmien li ma tkunx għadek tfal imma lanqas tun għadek ilħaqt l-età li tkun matur mija fil-mija. Żmien iż-żgħożija huwa żmien l-avventuri, żmien il-bluha, żmien il-fantasiji, żmien l-ewwel imħabba, żmien fejn dak li tkun tixtieq tagħmel tagħmlu dak il-ħin bla ma toqgħod tistenna jew tqis xejn. Għalhekk qed ngħid li ż-żgħożija hija wieħed mill-isbaħ żminijiet matul il-ħajja tal-bniedem.

Attività

Minkejja li hemm it-tendenza li l-żgħażagħ jiġu kkritikati żżejjed mill-ġenituri u mill-adulti l-oħra, ikollna nammettu li ħafna drabi l-ġudizzji dwarhom ikunu ħżiena jew preġudikati. Ikollna nammettu li ż-żminijiet inbiddlu u ma għadhomx dawk ta’ meta konna żgħażagħ aħna.

Snin ilu lanqas timmaġina li tmur l-Università bla ġlekk u ngravata, illum mhux il-glekk u l-ingravagta ma tarax, imma tara studenti b’jeans kollu mċarrat. Dik hija l-moda! Il-ġlekk u l-ingravata tilfu posthom. Anzi biex inkunu ngħidu s-sewwa kollu, dawn kienu l-ħwejjeġ ta’ kuljum ta’ dawk ta’ qabilna. Ħaddiem it-tarzna kien jilbes il-ġlekk biex imur għax-xogħol u jbiddel fil-post biex jaħdem u wara li jintemm il-jum tal-ħidma jerġa’ jilbes il-ġlekk u l-ingravata biex imur lejn id-dar. Imma dik kienet ħajja oħra, ħajja li lanqas aħna li ersaqna jew li xellifna in-nofs seklu, ma niftakru.

Il-punt tiegħi huwa li ż-żgħażagħ ma għandniex nikkritikawom mid-dehra tagħhom iżda mill-imġieba.

Fsied

Ġieli nisimgħu li ż-żgħażagħ tal-lum huma mfisdin iż-żejjed. Nammetti li anke jien ġieli ngħid l-istess ħaġa. Imma l-fsied min tahulhom? Mhux aħna l-adulti, il-genituri u n-nanniet li fissidna ż-żejjed lill-uliedna? Is-soċjetà bdiet tagħti bosta drittijiet lill-ulied bil-konsegwenza li dawn id-drittijiet ittieħdu mingħand il-ġenituri. Illum anke jekk xi ħadd jgħolli ftit leħnu ma’ adolexxent jew żagħżugħ, malajr jiġi mhedded b’abbuż. Il-qawl Malti: <<Is-swat ħareġ mill-ġenna kull min iduqu jithenna>>  mhux biss tilef is-sens li kellu imma naħseb anke postu mil-lista tal-proverbji Maltin tneħħa. Ara jfettillekx tagħti xi daqqa lill-ibnek jew bintek ħalli tispiċċa l-qorti! Imma dan tort taż-żgħażagħ jew tas-soċjetà? Mhux se nkun jien li nwieġeb din il-mistoqsija.

Ġergu

Għalija "Mazza" tkun xi ħaġa bħal din,
għaż-żgħażagħ mhux hekk imma!

Ħaġa li verament niggosta fiż-żgħażagħ huwa l-mod kif jitkellmu bejniethom. Iż-żgħażgħ għandhom lingwaġġ għalihom, dak li teknikament jissejjaħ il-Ġergu, kliem li bejniethom jinftiehem imma aħna li ma nkunux parti miċ-ċirku ma nifhmuhx. Pereżempju għalina mazza hija biċċa għodda, imma mur staqsi żagħżugħ xi tfisser “mazza” u jgħidlek li tfisser tfajla sabiħa. Imma għalfejn jgħidluha “mazza!? Le ħej, issa din mhux ħa ngħidhielek jien, mur staqsi lilhom!

Jaffaxxinani l-mod kif isellmu lil xulxin iż-żgħażagħ, l-aktar il-ġuvintur. Ċertu kliem jew frażijiet li għalina l-adulti huwa offensiv għalihom huwa kumpliment. Jekk żagħżugħ jiltaqa’ ma’ sieħbu, ma’ ħabib kbir tiegħu, ma jrid xejn biex isellimlu b’aġġettiv xejn sabiħ. Bejn il-ħbieb dan jista’ jkun l-akbar kumpliment, sinjal ta’ ħbiberija intima kbira, imma jekk l-istess tislima jkolli ngħidha jien li xi ħadd żgur li jinqala nkwiet kbir għax it-tifsira tal-istess kelma, fil-faxxa tal-età tiegħi tinftiehem bħala offiża.

Hu x’inhu, iż-żgħożija bija żmien li lkoll kemm aħna nibkuha, u meta niftakru fiha nħosssu nostalġija kbira, inħossu xewqa li nerġgħu ngħixuha, nerġgħu nkunu fiha, iżda nafu li din hija biss xewqa bla temma! Mela jekk għadek fiż-żgħożija, ħabib, ħabiba, gawdiha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'Il-Mument - 22 ta' April 2018

Nagħlqu l-knejjes

Ftit ġimgħat ilu rajt aħbar fuq il-media soċjali li għadd ta’ knejjes fl-Ingilterra qegħdin jinbiddlu f’moskeji. Bosta kienu dawk li wrew in-niket tagħhom dwar dan il-fatt, bosta oħrajn kitbu messaġġi dwar dan il-fatt. Bniedem wieħed ġibed l-attenzjoni ta’ dawk kollha li kitbu u qalilhom li jekk iridu li l-knejjes jibqgħu miftuħin kull ma jridu jagħmlu huwa li jiffrekwentawhom, imorru fihom, iżuruhom spiss u jqisuhom bħala tagħhom, bħala t-tieni dar tagħhom. Din il-persuna qalet ukoll li kollu ta’ xejn tgerger, aħjar tixgħel sulfarina milli tisħet id-dlam! Imnalla li din il-persuna ma kinitx xi qassis, patri jew soru għax kieku kienet issib bosta oppożizzjoni l-kitba tagħha. Imma dan kien lajk li ġibed l-attenzjoni ta’ oħrajn li bit-tgergir ma jsir xejn.

Kieku qalha l-Isqof!

Kieku dan il-kliem minflok bniedem lajk qalu l-Arċisqof kien isib min imerih, min jgħid li huwa tort tal-kleru li l-knejjes qed jagħlqu, imma dan il-kliem ħareġ minn qalb bniedem li jżomm saqajh mal-art u jħalli għajnejh miftuħin li nzerta ma jagħmilx parti mill-kleru. Araw kif ħaduh kliem l-Isqof Mario Grech meta qal li kultant il-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira jispiċċaw jirrendu r-reliġjon f’karinval! Kieku din l-istqarrija qalha xi ġurnalist popolari kieku kienet issib l-appoġġ ta’ bosta, imma għax qalha isqof l-istorja kienet differenti. L-istess ġara fil-każ tar-retweet tal-Arċisqof Scicluna dwar il-politika. Kemm inkunu pronti naqbżu fuq dak li jkun, ladarba jkun membru tal-kleru! Kultant naslu biex nikkritikaw artiklu jew kitba bla ma nkunu qrajna l-kontenut.

Din hija veru ħaġa li tweġġa’. Donnu li f’pajjiżna kulħadd għandu dritt jitkellem, kulħadd jista’ jgħid li jrid ħlief dak li ma jaqbilx miegħek jew il-membri tal-Knisja! U anke fost il-membri tal-kleru donnu hemm min jista’ jgħid li jrid u l-poplu jaċċettah daqs li kieku Evanġelju u hemm oħrajn li hekk kif jiftħu fommhom isibu gwerra tistenniehom. Kulħadd xortih fid-dinja għandek tgħid!.

X’poplu dan

Dawn il-ħwejjeġ bla ma trid iġegħluk taħseb ftit fuq kif jaħsibha dal-poplu: minn banda ma jridx li l-mexxejja tal-Knisja jitkellmu kontra dak li jaħsbu jew jemmnu huma u mill-banda l-oħra jħossu parti mill-istess Knisja u ma jridx li din b’xi mod jitnaqqsilha xi ħaġa milli għandha. Imma din hija fidi jew le? Jekk bniedem iħossu li jappartjeni fi grupp għandu jagħmel minn kollox biex isegwi r-regoli tiegħu u jiddefendih. Issa l-Knisja hija wkoll grupp, hija għaqda li tiġbor fiha il-qaddis u l-profan. Il-Knisja hija l-għaqda li torganizza l-festi imma hija wkoll hija l-għaqda li tamministra s-sagramenti. Ma nistgħux nifirdu dawn iż-żewġ fatturi minn xulxin għax inkunu qegħdin inżarmawha. Knisja mingħajr spiritwalità hija każin u Knisja mingħajr lat popolari, uman u antropoloġiku hija Knisja mejta, Knisja tal-isem, Knisja bla membri.

Fil-fond ta’ qalbu l-poplu Malti jħobbha l-Knisja u jħossu parti minnha. Ovvjament mhux qed nirreferi għall-Maltin kollha imma nemmen li dan huwa sentiment li jħossu l-maġġoranza tal-Maltin, anke jekk ma jersqux lejn il-knisja. Xhieda ta’ dan li qed ngħid kienu l-kummenti li dehru meta nxtered l-artiklu dwar knejjes li qed jingħalqu u jinfetħu bħala post ta’ kult għal reliġjon oħra.

Il-knisja darna

Ħassejt li ħafna minn dawk li kitbu dwar dan il-fatt kienu jixtiequ li l-knejjes ma jingħalqux għax iħossu li bl-għeluq ta’ dawn il-postijiet sagri jkunu qed jitilfu parti sostanzjali tal-identità tagħhom. Imma allura għalfejn illum għadd kbir ta’ membri tal-Knisja ma jersqux lejha? Forsi parti mill-ħtija hija aħna l-kleru stess li bl-imġieba jew bi kliemna aktar ingerrxu lill-poplu milli niġbduh lejna. Ovvjament mhux qed inpoġġi lil kulħadd fl-istess qoffa. Imma dan bħal kull għaqda oħra. Allura jekk it-tim tal-futbol li tħobb ma jirbaħx logħba waħda titlaq u tgħid li ma għadekx dilettant tal-logħob tal-ballun? Il-ġifa jwarrab u jagħtiha, b’tellif, il-gwerrier jissielet għal dak li jħobb. Jekk il-president tat-każin li tant tħobb ma taqbilx miegħu, allura twarrab u ma tibqax memebru ta’ dak il-każin?

Fuq l-istess ħsieb inqabbel lill-Knisja minkejja li la hija tim tal-futbol u lanqas każin imma xi ħaġa aktar marbuta ma’ ħajjitna u lil hinn minnha. Jekk hemm xi ħaġa li ddejqek allura ma tmurx aktar? Kieku kulħadd kellu jirraġuna hekk allura bilfors li l-knejjes jingħalqu. Sfortunatament jidher li ħafna qed jirraġunaw b’dan il-mod għaliex kif qrajna, ħafna knejjes ingħalqu. Qabel kienu jinżammu bħala mużewijiet minħabba l-arti li jkun fihom, illum qrajna li qed jinbidlu f’postijiet ta’ kult ta’ twemmin ieħor. Ma nafx kemm f’pajjiżna sejrin nibqgħu b’dawn il-knejjes kollha miftuħin, għaliex l-attendenza fihom ma tantx hija waħda inkoraġġanti u mill-banda l-oħra n-numru ta’ saċerdoti qiegħed kull ma jmur jonqos.

Imma kemm-il darba l-knejjes ma jkunux vojta hemm soluzzjonijiet oħrajn, kemm-il darba l-knejjes jibqgħu jkunu frekwentati mill-pubbliku dawn ma jagħlqux. Kemm-il darba n-nies tibqa’ tħoss li l-knisja hija t-tieni dar tagħha, ma jkollniex għalfejn nagħlqu l-knejjes.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 21 ta' April 2018

Dak l-imbierek mowbajl!

Iż-żgħażagħ tal-lum lanqas jimmaġinaw id-dinja li twelidna aħna fiha, dinja sempliċi wisq aktar minn dik tal-lum minkejja li kienet aktar ikkomplikata minn dik tal-ġenerazzjoni ta’ qabilna.

Aħna trabbejna fi djar b’televixin wieħed, u dan mhux tal-kulur imma juri stampa abjad u iswed, makna tal-ħasil li trid l-assitenza tal-mara tad-dar biex kif jinħaslu l-ħwejjeġ din toħroġhom u tgħaddihom minn bejn ir-rombli u fuq kollox bla telefon id-dar. Dan kien avvanz kbir fejn it-trobbija tal-ġenituri tagħna. Nannietna ma kellhomx televixin. Ħwejjiġhom kienu jaħsluhom b’idejhom u t-telfon kien fantaxjenza għalihom. Minkejja kollox kull ġenerazzjoni tara żmienha bħala l-isbaħ żmien!

Bejn il-ġenerazzjonijiet

Bejn missirijietna u bejnna hemm differenza fil-mod li ngħixu. Bejnna u bejn uliedna hemm differenza fil-mod li ngħixu u l-mod li naħsbu. Hemm qabża kbira bejn bejn il-ħsieb tagħna u dak tal-ġenituri tagħna u d-differenza kbira meta nqabblu ħsiebna ma’ dak ta’ uliedna. Meta nqisu kollox insibu baħar jifred bejn dak li kienu jaħsbu x-xjuħ u dak li jaħsbu t-tfal tal-lum. Hemm differenza fil-mod li bih kienu jġibu ruħom dawk ta’ qabilna u dawk li llum hemm warajna. Ma rridx nidħol f’dettall imma kulħadd jaf u kulħadd jara b’għajnejh il-bidla li saret fejn jidħlu r-rispett, il-morali u l-edukazzjoni. Din hija l-qabża ta’ bejn tliet ġenerazzjonijiet, qabża li fejn ġabet il bniedem ’il quddiem u fejn nemmen li tefgħetu lura!

Kulħadd bil-mowbajl

It-telefon fid-dar fi żmien ix-xjuħ tagħna ma kienx apparat komuni, anzi kien xi ħaġa rari. Min kellu tefon jew għax kien tat-tajjeb jew għax verament kellu ħtieġa tiegħu fid-dar. Min ma kellux bżonnu kien jinqeda mill-kaxxi tat-telefon pubbliċi li kien hawn imxerrdin ma’ Malta kollha. Imbagħad f’xi emergenza kien jintuża t-telefon tal-għassa tal-pulizija. X’differenza! Illum waslna f’punt li kull dar għandha telefon u mhux biss, kull membru tal-familja għandu telefon ċellulari. Ngħid għalija ilni snin ma nara persuna f’xi kaxxa tat-telefon pubbliku. Mhux ta’ b’xejn li bosta minn dawn il-kaxxi tneħħew għax tilfu l-għan tagħhom.

Hawn tajjeb niġbdu l-attenzjoni li l-kaxxi l-ħomor tat-telefon pubbliku hija attrazzjoni turistika, hija fdal taż-żmien li pajjiżna kien taħt il-kuruna Brittanika, allura noqgħodu attenti biex ma nispiċċawx inwarrbuhom u b’hekk nitilfu biċċa patrimonju.

Pass il quddiem u kemm lura?

Bil-mowbajl f’idejn kulħadd, illum saret faċli ċċempel lil min trid. Saret ukoll faċli tibgħat messaġġ. Bl-introduzzjoni tal-messaġġi daħlet id-drawwa li ċerti kliem jitqassar. Niftakar reklam ta’ kumpanija tat-telefonija ċellulari f’pajjiżna tirreklama kif tista’ tqassar il-kliem meta tibgħat messaġġ. Tikteb 2 minflok to jew too, 4 minflok for, C minflok see, U minflok you, u bosta oħrajn. Fl-Italja dħalet id-drawwa wkoll u minflok Sei bdew jiktbu 6, jew X minflok per u fejn ikollhom CH bdew jiktbu l-K, ittra li ma teżistix fl-alfabett Taljan. Malta mhux b’inqas, kliem bla għajn u bla akka, bla ie u bla doppji, l-aqwa li nifthemu. Issa l-problema ma hiijiex li wieħed jifhem il-messaġġ imma li bosta minn dan il-kliem sar jinkiteb ħażin anke mhux fuq l-sms! Kemm naraw żbalji fuq avviżi jew riklami! Dan l-avvanz kollu ġab probelma fuq l-ilsien mhux biss Malti imma fuq kull ilsien li jeżisti.

Tgħid kien aħjar żmien in-nanniet?

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' Il-Mument - 15 ta' April 2018

Il-knisja ta’ Santu Wistin fil-Belt

Qisu f’nofs Triq l-Ifran ġewwa l-Belt insibu l-knisja ddedikata lil Santu Wistin. Din hija gawhra oħra minn dawk li bihom hija mimlija l-belt kapitali tagħna, fiha wkoll storja u anke kurżitajiet marbutin magħha li tajjeb wieħed ikun jafhom jew tal-inqas ikun jaf xi ħaġa żgħira minnhom.

Oriġini

Fl-1571, waqt li l-belt il-ġdida fuq l-Għolja Xiberras kienet qed tinbena, il-patrijiet Agostinjani ġew mogħtija biċċa art mill-Kavallieri ta’ San Ġwann biex fuqha tinbena knisja biex isservi lill-poplu li aktar tard kellu jmur jgħammar f’dik ix-xaqliba tal-belt u kunvent ħdejha sabiex fih jgħixu l-patrijiet li kollhom jagħtu servizz f’din il-knisja. Kien fi żmien il-Gran Mastru Pietro del Monte, mexxej li ħadem kemm felaħ biex il-ħolma tas-suċċessur tiegħu Jean de la Valette isseħħ. Il-pjanti tal-knisja kif ukoll tal-kunvnet saru mill-Malti Ġlormu Cassar, arkitett li ħalla bosta opri minn tiegħu f’din il-belt.

Maż-żmien inħasset il-ħtieġa li jinħattu kemm il-knisja kif ukoll il-kunvent u jerġgħu jinbnew mill-ġdid. Il-bini beda fl-1765. Il-knisja tbierket u nfetħet uffiċjalment għall-fidili sewwasew għoxrin sena wara l-bidu tal-bini tagħha. Din il-knisja Barokka kienet ikkonsagrata fl-1906. Fl-1968 din il-knisja saret parroċċa u ħadet il-konfini tagħha minn dik tal-Portu Salvu u San Duminku.

Devozzjonijiet

Tabilħaqq li din il-knisja hija ddedikata lil Santu Wistin iżda fiha nsibu d-devozzjoni lejn il-Madonna taċ-Ċintura, titlu Marjan marbut sewwa mal-Ordni Agostinjan u nsibu wkoll id-devozzjoni lejn Santa Rita, il-qaddisa tal-każi impossibli li kienet soru Agostinjana. Ma jistax jonqos li la nsibu d-devozzjoni nsibu wkoll l-istatwi.  Fil-knisja nsibu statwa tal-Madonna taċ-Ċintura xogħol Karlu Darmanin u statwa ta’ Santa Rita xogħol Vincenzo Cremona.

Arti

Fil-knisja nsibu bosta pittura li tirrakkonta xi siltiet mill-ħajja tal-qaddis ta’ Ippona, Wistin. Ħafna minn din il-pittura hija tal-artist Malti Ġanni Vella. Hekk kif tidħol fil-knisja tolqtok id-dehra ta’ statwa ta’ Santu Wistin li nsibu fin-nofs wara l-artal maġġur. Din kienet inħadmet minn Ċikku u Glormu Fabri tal-Kottonera. Fil-ġnub tal-kor insibu żewġ kwadi xogħol tal-artist minn Perugia Domenico Bruschi. Tajjeb ngħidu li ta’ dan l-artist insibu fost oħrajn il-kwadru tal-Lunzjata fil-Katidral tal-Imdina. Fuq l-artal ta’ San Nikola ta’ Tolentino nsibu kwadru mpitter minn Mattia Preti. Dan kien jinstab fil-knisja l-qadima.

Opra tal-arti mill-isbaħ huwa l-pulptu u ta’ min jinnota wkoll il-kwadri tal-Via Sagra tal-mużajk li nsibu. Insomma f’din il-knisja wieħed isib x’jara!

Il-mużika titqies ukoll bħala arti u għalhekk tajjeb hawnhekk insemmu l-orgni li nsibu f’din il-knisja. Dan inbena mid-ditta Taljana Mascioni. Dawk li għadhom ċerta awtorità f’dan il-qasam għandhom kliem ta’ tifħir għal dan l-orgni tal-kanen. Dan kien irrsetawrat ftit tas-snin ilu u llum wieħed jista’ jgawdi kemm id-dehra sabiħa tiegħu kif ukoll il-ħoss li joħroġ minnu. Dan huwa gojjel ieħor f’din il-knisja.

Statwa titulari

Wara li din il-knisja saret parroċċa, inħasset il-ħtieġa li ssir statwa titulari għall-festa tal-qaddis patrun. Din kienet tal-injam, saret fi Spanja mid-ditta Ruffina u waslet Malta fl-1972. L-abbozz għal din l-istatwa kien sar mill-iskultur Ċensu Apap iżda bosta jsostnu li bejn l-abbozz u l-istawa hemm differenza kbira.  Din l-istatwa daret it-toroq tal-parroċċa fil-festa titulari li ssir kull sena imma issa saret oħra ġdida mill-artisti Alfred Camilleri Cauchi u ibnu Aaron. L-istatwa l-ġdida hija minquxa fl-injam u sejra tieħu post il-qadima. Illum nissogra ngħid li din il-parroċċa għandha waħda mill-isbaħ vari titulari f’pajjiżna.

Kurżitajiet

Meta bdiet tinbena l-ewwel knisja, il-mexxej tal-patrijiet Agostinjani f’Malta kellu l-permess tal-bini mingħand il-Gran Mastru iżda ma kienx talab il-permess tal-Isqof tad-djoċesi. Dan ġie proċessat u nstab ħati li naqas mill-obbligi tiegħu li jitlob il-permess mingħand il-kap spiritwali ta’ Malta. Il-permess mingħand il-kap ċivili ma kienx biżżejjed. Il-patri spiċċa ħallas qares ta’ dan l-iżball għax kien issentenzjat tmien xhur ħabs.

Kurżità oħra hija marbuta mal-istatwa ta’ Santa Rita. Jingħad li din saret minn Ċensu Cremona bħala radd ta’ ħajr wara grazzja li kien qala’ bl-interċessjoni ta’ din il-qaddisa. Huwa ħadem l-istatwa u kellu f’moħħu li jgħaddiha lill-knisja ta’ Stella Maris ġewwa tas-Sliema. B’xi mod din l-istatwa ngħatat lil Agostinjani tal-Belt Valletta.

Żgur li biex wieħed igawdi dak kollu li fiha din il-knisja jrid iżurha matul il-jiem tal-festa li ssir ta’ kull sena fix-xahar ta’ Mejju. Hemmhekk dak li jkun ikun jista’ jara l-artali kollha armati, id-damask u nsomma dak kollu li wieħed jistenna li jsib fi knisja Barokka ġewwa belt Barokka bħalma hi l-Belt Valletta.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 14 ta' April 2018

Karti, karti u karti

Bl-avvanz tat-teknoloġija l-użu tal-karta naqas ħafna minna l-bnedmin. Illum bosta huma dawk li jippreferu jaqraw e-book milli jieħdu ktieb f’idejhom. L-istudenti tal-lum ma għadhomx jgħaddu jiem fil-bibljoteki, jfittxu u jqallbu l-enċiklopediji u kotba oħra biex jagħmlu r-riċerki tagħhom,  illum bosta mit-tagħrif li jkunu jeħtieġu jsibuh fuq l-internet. U xi ngħidlu għall-ittri? Illum min għadu jibgħat ittra? Lanqas kartolina tal-Milied jew fl-għeluq snin dak li jkun, illum Facebook ifakkrek filgħodu min minn sħabek ikun twieled dakinhar u joffrillek l-opportunità li tawguralu bla ma toqgħod tikteb il-kartolina u timpostaha. Illum l-awguri jew isiru bil-mezzi tal-midja soċjali jew bl-e-mail.

Dan kollu għandu naħa posittiva wkoll. In-nuqqas ta’ użu ta’ karti jfisser anqas qtugħ ta’ siġar u għalhekk ambjent aħjar. Madanakollu xejn ma jieħu post il-ktieb stampat jew il-kartolina miktuba minn idejn dak li jkun qed jawguralek. Imma ż-żmien hu dak li hu u t-teknoliġija hija dik li hi. Qegħdin fit-tielet millenju u għalhekk ma nistgħux nibqgħu nistennew li jkollna madwarna dak li kellna il-millenju l-iehor, għad li ma ilux wisq snin li spiċċa.

Tipi ta’ karta

Kemm tipi ta’ karta konna nużaw fi ċkunitna u forsi llum naqas l-użu tagħhom! Tal-ħanut kien igeżwrilna dak li nixtru fil-karti stazzi u ommijietna kienu jużaw l-istess karti biex igeżwrulna l-ħobż tal-iskola. Fis-sajf kien l-hena tagħna nagħmlu xi tajra bil-qasab irqieq u l-karti tat-tajr ikkuluriti. Meta konna rridu niktbu xi ħaġa u jkollna bżonn aktar minn kopja waħda konna nużaw il-karta saħħara. Illum billi l-biljetti tal-lottu miktubin bl-idejn u t-typewriters għosfru, din il-karta naqset ħafna mis-suq. Il-pitazzi u l-kotba tagħna ma konniex niksuhom bil-plastik imma bil-brown paper. Il-karti tal-gazzetta tal-bieraħ kienu jservu kemm biex jinkesa l-barmil taż-żibel kif ukoll biex jitgeżwer xi ħaġa fihom. Karta li għadha popolari hija l-hekk imsejħa wrapping paper. Ir-rigali għadhom jiġu mgeżwrin f’karti sbieħ.

Karti li joffendu

Nhar ta’ Ħadd f’bosta knejjes issib il-fuljett bil-qari tal-quddiesa. Personalment niddejjaq meta nqaddes fi knisja li jkun hemm minn dawn il-fuljetti. In-nies taqbad il-karta u tintilef mill-kumplament tal-assemblea, tidħol f’dinja għaliha għaliex tkun qed taqra hi u mhux tisma’ lill-qarrej. Din il-ħaġa naraha bħal offiża lill-qarrej. Jekk ikun hemm min għandu problema ta’ smiegħ kollox sew, imma sakemm il-widnejn ikunu għadhom jaqduk, erħi l-karta fil-bank u isma’ dak li qed jinqara. Inħossha offiża meta nkun qed naqra l-Evanġelju u fil-knisja jkun hemm il-maġġoranza tan-nies taqra u ħadd ma jħares lejk, imbagħad ilestu l-qari qabel tlesti inti u jpoġġu l-fuljett fil-bank u jħarsulek bħal donnhom iridu jgħidulek: “Ara mela għadek mintix lest?”

Mhux qed ngħid li ma għadnhomx ikomplu jsiru dawn il-fuljetti imma għandna nedukaw lin-nies li l-qari jinqara qabel il-quddiesa biex il-poplu jkun imħejji għal dak li mar għalih. Agħar minn dawn il-fuljetti li jinbiddlu kull nhar ta’ Ħadd, hemm oħrajn li jkun fihom daħla u l-animatur tal-quddiesa jitla’ qabel is-saċerdot jaqra l-ħsieb tal-qari. Din il-ħaġa tillimita lis-saċerdot għaliex il-kotba mqaddsa huma versatili u kull silta ma tistax tillimitaha għal ħsieb wieħed biss.

Hemm bosta karti differenti, illum pruvajt nilgħab ‘karta’ forsi xi ħaġa li tagħti ferm fatidju, mhux lili biss, nippruvaw neħilsu minnha! Min jaf? Forsi nirnexxu xi darba!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' Il-Mument - 8 ta' April 2018

Jum uniku

Il-jum tas-7 ta’ April, 2018, illum, huwa jum differenti mill-bieraħ u differenti minn għada, bħalma huwa kull jum tas-sena, imma llum huwa jum speċjali għal aktar minn ħaġa waħda. Ma nistax inħalli dan il-jum għaddej bla ma nikteb dak li ħsibt dwaru.

Filgħodu

Fil-konkatidral ta’ San Ġwann il-Belt, dalgħodu sejra ssir l-Ordinazzjoni Saċerdotali ta’ disa’ żgħażagħ. Tnejn minnhom huma saċerdoti djoċesani, tnejn patrijiet Kapuċċini, tnejn membri tas-Soċjetà Missjunarja ta’ San Pawl, wieħed Dumnikani, wieħed Karmelitan u wieħed Sależjan. Meta tħoss li tkun qbadt it-triq ’l isfel u mbagħad issib disa’ persuni li minkejja l-kurrent u l-mewġ kollu, jiddeċiedu li jagħtu ħajjithom għas-servizz tal-oħrajn permezz tas-saċerdozzju, tħossok tieħu n-nifs u tgħid li mhux kollox ħażin. Ninsab ċert li mhux kollox ħażin fid-dinja, iżda fil-ħajja hija ħaġa normali li l-ħażin jinstema’ aktar mit-tajjeb.

Dalgħodu dawn id-disa’ djakni sejrin itemmu ħolma li min jaf kemm ilhom joħolmu. Naf sewwa lil Alan u naf ukoll lil Bernard, imma jiena ċert li lkoll jinstabu mimlijin entużjażżmu u kuraġġ għall-ħajja li sejrin jibdew mil-lum. Żgur li għada filgħodu ma jkunux iridu jemmnu li jkunu qamu għal jum ġdid bħala saċerdoti. Awguri Alan, Alex, Anton, Bernard, Elmar, Giovann, Jethro, Kenneth u Kurt. Tfajtu idejkom fuq il-moħriet, tħarsux lura!

F’nofsinhar

Bħala parti mill-attivatjiet tal-Valletta 2018 illum hemm programmata r-regatta. Oriġinarjamnet dawn it-tiġrijiet kienu jsiru fil-Vitorja, nhar it-8 ta’ Settembru, fil-festa li tfakkar ukoll ir-rebħa tal-Maltin u l-Kavallieri fuq it-Torok u wkoll ir-rebħa tal-alleati fuq il-Faxxiżmu u n-Nażiżmu fit-tieni gwerra dinjija. Mat-tmiem tal-bażijiet Brittaniċi f’pajjiżna, dawn it-tlielaq bdew isiru wkoll fil-31 ta’ Marzu; Jum il-Ħelsien, waħda mill-festi nazzjonali ta’ pajjiżna. Din is-sena dan il-jum inzerta Sibt il-Għid u għalhekk ir-regatta sejra ssir illum.

Filgħaxija

Bosta Maltin ilhom jistennew din il-lejla għaliex tassew hija unika u li qatt ma rajna bħalha. Fil-Belt Valletta fis-sitta sejrin jibdew ħerġin erba’ purċissjonijiet mit-tliet parroċċi Beltin u mill-Bażilika tal-Madonna tal-Karmnu. San Duminku, San Pawl, Santu Wistin u l-Madonna tal-Karmnu sejrin jiltaqgħu flimkien ġewwa misraħ San Ġorġ biex minn hemm jingħaqdu f’purċissjoni waħda li timxi tul Triq ir-Repubblika. Wara kull purċissjoni tibda sejra lura lejn il-knisja minn fejn tkun ħarġet. Din l-attività qegħda tissejjaħ “Il-Festa l-Kbira” u tabilħaqq hija kbira għaliex meta qatt rajna l-erba’ statwi titulari tal-Belt Valletta f’purċissjoni waħda? U meta noħolmu li għad nerġgħu narawhom? Għax din hija “Il-Festa l-Kbira” ma jistax jonqos li jkun fiha wkoll il-logħob tan-nar. Se jkun hemm ukoll l-armar fit-toroq tal-Kapitali tal-Kultura. Festa bla naqra armar u bla ftit nar x’festa tkun? Jien ma rridx nappoġġja l-estrem imma rrid inkun saqajja mal-art: biex ikollna festa verament Maltija jrid ikollha ftit nar u xi ftit drapp, bnadar, pavaljuni u xi trofew ukoll. Festa mingħajr dawn l-elementi tissejjaħ pellegrinaġġ.

Riflessjoni

Waqaft naħseb ftit fuq din l-attività kbira u unika. Saħħaħt il-fehma li dejjem kelli, dik  li l-festa Maltija hija l-vetrina kulturali ta’ pajjiżna. Propju fis-sena li fiha Beltna hija l-Belt Kapitali Kulturali tal-Ewropa, sibna l-okkażjoni biex nagħmlu xi ħaġa li qatt ma saret. Il-festa tagħna hija wirt kulturali kbir li evolva biż-żmien u li għadu qed jevolvi. Meta ngħid li hemm elementi li qed jevolvu ma rridx nirreferi għad-discos jew parties, li wkoll daħlu fil-festi tagħna mhux mill-bieb imma mill-ventelatur. Evoluzzjoni fil-festi tagħna saret fl-armar; qabel l-armar kien kollu tal-injam, illum anke l-materjal inbidel u mal-injam qed insibu wkoll il-fibre glass. L-arti piroteknika wkoll evolviet, illum sirna naraw wirjiet ta’ nar sinkronizzat mal-mużika, ħaġa li ma iliex wisq li bdiet f’pajjiżna. U min jaf x’għad naraw u x’għad jaraw uliedna aktar il quddiem.

L-għeruq ta’ kollox

Inkunu qegħdin nagħmlu żball kbir jekk ninsew il-bidu tal-festi tagħna. L-ewwel u qabel kollox dawn huma festi reliġjużi li magħhom żdiedu attivitajiet kulturali biex jagħtu ftit ta’ divertiment lill-poplu. Ejjew ma ninsewx li kienet il-Knisja li bdiet dawn il-festi meta f’pajjiżna ma kien hawn l-ebda mod ieħor ta’ żvog għall-fqir. Illum hawn min irid il-festa imma ma jridx lill-Knisja. Ħadt gost li fil-Festa l-Kbira, sejrin isiru erba’ purċissjonijiet li jingħaqdu f’waħda biex b’hekk din tkun mhux sempliċiment attività kulturali li tnessi l-ġenesi tal-festa. Ħsieb ieħor li ġie f’moħħi huwa dan: minkejja l-garr li sikwiet nisimgħu dwar l-armar tal-festa u dwar il-logħob tan-nar, biex norganizzaw Festa Kbira u nippreżentawha lill-Ewropa kollha ma stajniex inħallu barra dawn iż-żewġ elementi importanti. Jien kontra kull esegrazzjoni, imma nemmen li jekk tħalli xi ingredjenti barra, ma tkunx tista’ tistenna riżultat sodisfaċenti.

Illum huwa jum li ma jintesiex malajr!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  7 ta' April 2018