Ir-Randan – bejn storja u tifsira

Bħal kull entità oħra, il-Knisja kattolika għandha is-sena tagħha. Is-sena tal-Knisja tissejjaħ sena liturġika. Jekk matul is-sena tal-kalendarju insibu erba’ staġuni, matul is-sena liturġika insibu ħames żminijiet. Is-sena tibda bl-avvent, il-Milied, ir-randan, żmien il-Għid u ż-zmien ta’ matul is-sena. Ir-randan jiġi eżatt qabel l-Għid il-Kbir. Imma dan ma kienx minn dejjem hekk. Ma nafux eżatt fejn, kif u meta beda jiġi osservat dan iż-żmien ta’ tħejjija għall-Għid. Nafu imma li kellu żviluppi matul is-snin.

Nafu li fl-ewwel żewġ sekli tal-Knisja qabel iċ-ċelebrazzjoni tal-Għid il-Kbir kienu jsiru jumejn sawm. Imma dan is-sawm ma kienx wisq marbut maċ-ċelebrazzjoni imma kien marbut mas-sagrament tal-magħmudija li kien jiġi ċċelebrat fil-velja tal-Għid. Is-sawm għalhekk kien indirizzat aktar lil dawk li kienu sejrin jiġi mgħammdin milli għall-komunità Nisranija. Maż-żmien din id-drawwa bdiet issir mill-Insara kollha. L-iskop tas-sawm ma kienx wieħed ta’ penitenza imma wieħed ta’ axxetika.

F’ dak iż-żmien fil-belt ta’ Ruma, il-Ħadd ta’ qabel l-Għid kien jissejjaħ “Ħadd il-Passjoni” u fl-erbgħa u l-ġimgħa ta’ bejn dawn iż-żewġ ħdud ma kienx jiġi ċċelebrat is-sagrament tal-ewkaristija. Is-sawm matul din il-ġimgħa kollha beda fil-Knisja ta’ Lixxandra.

Aktar il quddiem bdiet tinħass ix-xewqa fost l-Insara li jibdew jimitaw l-erbgħin jum li Kristu kien għamel fid-deżert. Kienu fuq kollox l-irħieb tad-deżert li bdew din id-drawwa, imma bl-ebda mod ma kienet marbuta maż-żmien ta’ qabel l-Għid. Kienet esperjenza li wieħed kien jagħmel kull meta kien iħoss il-ħtieġa, u ġieli kienet issir darbtejn u anke tliet darbiet matul is-sena. Dan il-fenomenu beda jidher lejn l-aħħar tat-tielet jew fil-bidu tar-raba’ seklu.

Imma l-erbgħin jum ma humiex marbutin biss ma’ dan il-fatt li semmejna. Fil-Bibbja insibu fatti oħra li fihom erbgħin jum. L-erbgħin jum tad-dilluvju, (Ġenesi 7,4), l-erbgħin jum li Mosè  għadda fuq il-Muntanja Sinaj,(Eżodo 24,18), l-erbgħin jum mixi tal-Profeta Elija biex jasal fuq il-muntanja Ħoreb (1 Slaten 19,8), l-erbgħin jum li Ġona għamle jipprietka qabel Alla jeqred lill-belt ta’ Ninwe (Ġona 3,4) u fil-Ġdid Testment minbarra l-ergħin jum li Kristu għamel fid-deżert insibu wkoll l-erbgħin jum bejn il-qawmien mill-mewt u t-tlugħ tiegħu fis-sema. (Atti 1,3)

Imma ż-żmien ta’ penitenza qabel il-festa tal-Għid għadda minn proċess twil. Beda kif għidna b’ jumejn u ftit ftit beda jitwal iż-żmien. Minn tliet ġimgħat għal ħames ġimgħat u fl-aħħar wasal għal sebgħa.  Fis-seklu seba’, sewwa sew bir-riforma Gregorjana beda jiġi iċċelebrat l-Erbgħa tar-Rmied u għalhekk ir-randan beda jibda l-erbgħa. Dan il-jum huwa ċċelebrat mill-Knisja Latina kollha minbarra fir-Rit Ambrożjan. Fil-fatt ir-randan għall-Insara ta’ dan ir-rit jibda il-Ħadd ta’ wara. It-tqiegħid tar-rmied f’ dan ir-rit isir l-ewwel Tnejn tar-randan, għalkemm ġewwa Milan (fejn huwa ċċelebrat dan ir-rit) bosta Nsara jmorru fil-knejjes ta’ Rit Ruman sabiex jattendu għat-tqegħid tar-rmied fuq ir-ras. Hawn naraw anke id-diffrenza fit-tul tar-randan. Filwaqt dak tar-Rit Ruman itul 44 jum, dak tar-Rit Ambrożjan huwa ta’ 40 jum.

Oriġinarjament it-tqegħid tar-rmied kien isir bħala rit ta’ penitenti pubbliċi li kienu jkunu talbu li jerġgħu lura fit-triq it-tajba. B’ att ta’ umiltà il-Papa wkoll u warajh il-kleru kollu bdew jirċievu rmied fuq rashom għax wara kollox kulħadd għandu bżonn ta’ riparazzjoni.

Hija drawwa antika li f’ Ruma il-Papa jiċċelebra l-quddiesa bit-tqegħid tar-rmied fil-bażilika ta’ Santa Sabina. Illum il-purċissjoni għal din iċ-ċelebrazzjoni tibda mill-bażilika ta’ Sant’ Anselmu, ftit mijiet ta’ metri bogħod. Imma fi żmien din il-purċissjoni kienet tibda mill-knisja ta’ Santa Anastasija. Minn Santa Anastasija sa Santa Sabina hemm telgħa li għalkemm mhix twila wisq, imma xejn ma hija pjaċevoli. Dan kien simboli tat-telgħa wieqfa li l-Insara għandhom jitilgħu sakemm jaslu għall-perfezzjoni ta’ ruħhom.

Tajjeb ngħidu li fil-quddies ta’ matul ir-randan la titkanta l-Glorja u lanqas tingħad l-Hallelulja. L-ilbies liturġiku huwa l-vjola minbarra fil-festi u s-solennitajiet u fir-raba’ Ħadd fejn jista’ jintuża il-lewn roża. Dan il-Ħadd jissejjaħ Ħadd il-ferħ u jintuża il-lewn roża b’sinjal ta’ ferħ. Barra minnhekk fir-randan huwa projbit li fuq l-altar jitpoġġew fjuri għajr fil-festi u s-solennitajiet u f’ Ħadd il-ferħ.

Il-Konċilju Vatikan II ġedded iż-żmien tar-randan. Fl-ewwel dokument ta’ dan il-Koncilju, hekk imsejjaħ Sacrosantum Concilium (109) insibu li żmien ir-randan għandu karattru doppju, l-ewwel billi jfakkar u jħejji għall-magħmudija u permezz tal-penitenza iwassal lill-fidili għall-misteru tal-Għid. Dan il-karattru doppju għandu jibda jinħass aktar kemm fil-liturġija kif ukoll fil-katekeżi liturġiku.

Is-sawm tar-randan illum tnaqqas drastikament u minn erbgħin jum inżilna għal jumejn biss ta’ sawm obligatorju, Ras ir-randan u l-Ġimgħa l-Kbira. Huma esklużi mill-obbligu tas-sawm it-tfal u l-anzjani kif ukoll il-morda. Dawn in-normi inħargu mill-Papa Pawlu VI fil-kostituzjoni appostolika Paenitemini  tas-17 ta’ Frar, 1966. Il-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika jgħid ukoll li f’ jiem stabiliti mill-Knisja wieħed għandu jastjeni milli jiekol laħam u josserva is-sawm. (KKK 2041). Id-dritt kanoniku jgħidilna li kull fidil huwa obbligat li jagħmel penitenza, kulħadd kif jista’ (can1249).

Imma tajjeb ngħidu li huma bosta dawk li jastjenu jew isumu aktar minn jumejn biss. Id-drawwa li nhar ta’ ġimgħa ma jittikilx laħam hawn min iżommha mhux biss fiż-żmien tar-randan imma matul is-sena kollha. Huwa veru li l-knisja tobbligana nastjenu mil-laħam f’ dawn il-jumejn, imma ma tagħmilx sens jekk wieħed ma jiekolx laħam għax ma jkunx iħobbu jew inkella jiekol ikel rikk. L-iskop tal-Knisja huwa wieħed ta’ penitenza. Jekk f’ jum ta’ obbligu ta’ sawm u astinenza minflok biċċa laħam niekol denċi inkun qiegħed nidħaq bija nnifsi. L-iskop tas-sawm huwa il-kontroll tal-passjonijiet tal-bniedem speċjalment dawk konkupixxibili. Il-passjonijiet jew ġibdiet hekk imsejħa konkupixxibili huma passjonijiet tal-gula (ikel) u tal-ġenerazzjoni (sess).

Ir-randan huwa żmien ta’ tħejjija, żmien ta’ purifikazzjoni ta’ ħajjitna. Il-Knisja ma tpoġġilniex ir-randan bħala żmien ta’ tbatija imma bħala żmien ta’ preparazzjoni għall-qawmien tagħna ma’ Kristu. Jekk nagħrfu ngħixuh inkunu denji li ngħixu wkoll il-qawmien.

Fr Reno Muscat 

Dan l-artiklu kien deher f' In-Nazzjon 2009 u fis sit www.goodfridaymalta.com

L-irħieb li taw bidu għar-Randan

Fl-erbgħin jum jew ftit aktar ta’ qabel it-tifkira tal-passjoni, il-mewt u l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu, l-Knisja Kattolika tistedinna sabiex inħejju ruħna sewwa b’ talb, penitenza u sawm għall-akbar festa tal-Knisja Kattolika. Imma kif bdiet sewwasew din id-devozzjoni jew drawwa li llum hija parti mill-kalendarju liturġiku? Huwa maħsub li l-ewwel nies li bdew jagħmlu xi forma ta’ penitenza qabel l-Għid il-Kbir kienu l-irħieb tad-deżert. Oħrajn għamlu bħalhom u nħoloq ir-randan. X’ inhuma dawn l-irħieb? Huma speċi ta’ patrijiet tal-klawsura– eremiti jew le li matul is-snin sawru il-fenomenu tal-monakiżmu. Interessanti naraw ftit l-istorja tal-monakiżmu.

 

Il-monakiżmu kien fenomenu f’ bosta reliġjonijiet. Hemm dejjem il-problema tal-oriġini tal monakiżmu. Kemm tassew twieled għal raġunijiet spiritwali? Huwa tassew espressjoni tal-Kristjaneżmu? Le għax l-irħieb insibuhom ukoll fil-Ġudajiżmu, fil-Buddiżmu u f’reliġjonijiet Eġizzjani. Nafu li l-Lhud kellhom komunitajiet ta’ Esseni, bħal dik ta’ Qumran. Hemm dawk li jgħidu li l-monakiżmu Kristjan  huwa imitazzjoni ta’ monakiżmu ieħor aktar antik. Imma fil-monakiżmu Kristjan hemm il-motiv, l-imitazzjoni ta’ Kristu, ħaġa li ma tinstabx f’ monakiżmu ieħor u hija propju dil-ħaġa li tagħmel il-monakiżmu Kristjan uniku. Kienet ix-xewqa ta’ dawn l-irħieb li jinitaw l-erbgħin jum li Kristu għadda fid-deżert fit-talb u s-sawm li taw bidu għar-Randan.

 

Wara l-persekuzzjoni ta’ Dijoklezzjanu li bdiet fis-sena 303, kien l-Imperatur Kostantinu li ta l-libertà tal-kult fis-sena 313. L-Imperatur Toedoro għażel il-fidi ta’ Kristu bħala r-reliġjon uffiċjali tal-Imperu Ruman. Kien f’ dan l-ambjent li twieled il-monakiżmu Kristjan bħala l-istmerrija jew il-ħarba mid-dinja u l-mixja fuq il-passi ta’ Ġesù. Aħna nafu xi ħaġa dwar il-patrijiet tad-deżert grazzi għall-kitba ta’ Atanasju li kiteb il-ħajja ta’ Sant’ Anton Abbati. Iżda minn din il-kitba insibu li Anton kien mar għand raħeb ieħor fid-deżert, għalhekk huwa ma kienx l-ewwel raħeb. Xorta waħda, il-kitba ta’ Atansaju hija fondamentali għall-monakiżmu Kristjan. Nafu li fil-bidu ir-raħeb kien ifittex li jgħix waħdu fid-deżert, eremita, imma xi dixxipli kienu jmorru jingħaqdu miegħu u b’ hekk kienet tinbena speċi ta’ belt, kienet titwieled komunità. Nafu li l-ewwel monakiżmu Kristjan beda fl-Eġittu. Minbarra l-ħajja ta’ Sant’ Anton Abbati ta’ Atanasju għandna wkoll miktuba il-ħajja tar-raħeb Pawlu miktuba minn Ġilormu.

Il-monakiżmu Eġizzjan, ta’ stil eremitiku, huwa meqjuz bħala l-benniena tal-monakiżmu Kristjan. Dan l-istil ta’ ħajja beda kull ma jmur jinfirex u ftit wara nsibuh fil-Palestina. L-eremita kien oriġinarjament imu rifittex li jgħix waħdu imma d-dixxipli tiegħu kienu jsegwuh u b’hekk kienet tifforma komunità ta’ dixxipli madwaru. Ir-raħeb kien jissejjaħ Abba li minnha ħadna l-kelma abbati (mhux l-abbati li jgħin il-quddiesa imma l-abbati li jmexxi l-monasteru). Meta l-komunità kienet tikber ġmielha ġieli ġara li l-Abba jitlaq sabiex jgħix ta’ eremit imma ġieli ġara li kienet tifforma komunità oħra f’ xi post ieħor fid-deżert. Hekk insibu li dawn il-patrijiet tad-deżert jew kienu jgħixu waħedhom bħala eremiti jew inkella f’ komunità, jew aħjar f’ dak li jissejjaħ monakiżmu ċenobitiku (mhux eremitiku). Sostanzjalment il-ħajja tal-patrijiet tad-deżert hija dik ta’ solitudni sew fil-ħajja eremitika kif ukoll f’ dik ċenobitika. Lejn l-aħħar snin ta’ ħajjet Anton insibu forma oħra ta’ monakiżmu, dak imsejjaħ Lawrota. Dan huwa forma ta’ monakeżimu komunitarju u mhux aktar eremitiku u li lanqas huwa ċenobitiku. Kien Paċinu l-ewwel li waqqaf din it-tip ta’ ħajja reliġjuża. Il-monasteru kien imsejjaħ Lawrja. Il-kap kien l-abbati u dan kien jaqsam lill-komunità fi gruppi ta’ għoxrin għoxrin u kull grupp kellu dekan li jirrapreżentah quddiem l-abbati. Din il-forma ta’ monakiżmu għadna nsibuha sal-lum fil-monasteri  tal-irħieb Ċertosini u Kamaldolesi.

Il-monakiżmu kellu dejjem il-ħsieb li jimita kemm jista’ jkun lil Kristu imma fis-Sirja twieled stil biżarr ta’ monakiżmu minn Teodoru ta’ Ciro. F’dan it-tip ta’ monakiżmu insibu li kien hemm raħeb li ddeċieda li jgħix fuq kolonna, oħrajn kienu jgħixu f’ oqbra, insomma forma estrema kważi kważi inumana.

Bażilju ta’ Ċesarea beda il-monakiżmu fl-Asja. Huwa kiteb regola u sal-lum fid-dinja ortodossa l-uniku monakiżmu li jinstab huwa dak imwaqqaf minn dan il-qaddis. Huwa jinsisti ħafna fuq il-ħajja komunitarja. Fl-Oċċident insibu li fl-415, Ġwanni Cassiano waqqaf żewġ monasteri f’ Marsilja fi Franza, wieħed għan-nisa u l-ieħor għall-irġiel. Cassiano għal xi żmien kien għex fit-Terra Santa, propju f’ Betlem kif ukoll fl-Eġittu u għalhekk kien iltaqa’ ma bosta irħieb. Huwa ħa it-tradizzjoni u t-teoloġija tal-monasteri Orjentali fl-Oċċident.

Imma bla dubju l-akbar persunaġġ fejn jidħlu l-irħieb fl-ewropa huwa San Benedettu ta’ Norċja. Dwar dan il-bniedem ftit li xejn nafu u hemm min jgħid li mhux vera kien jeżisti. Il-Papa Gregorju l-Kbir fil-ktieb tiegħu ‘Libro dei Dialoghi’, li kien jiġbor il-ħajjiet ta’ qaddisin Taljani, kiteb il-ħajja ta’ San Benedettu. Il-ħajja ta’ dan il-qaddis kif miktuba minn dal-Papa tixbaħ ħafna l-ħajja ta’ San Anton Abbati miktuba minn Atanasju. Insibu żewġ persuni bl-istess isem, Benedettu ta’ Aniome u Benedettu ta’ Norċja. Dak ta’ Aniome għex fil-bidu tas-seklu IX u daħal f’ monasteru tal-Imperatur Karlu Manju. Studja ir-regoli ta’ bosta monasteri u kiteb ktieb bl-isem Concordia Regulorum. Meta Karlu Manju fis-sena 800 mar Ruma biex ikun inkurunat Imperatur kien ħa miegħu kopja ta’ dan il-ktieb. F’ San Giovanni in Laterano kien imwaqqaf monasteru u Karlu Manju irregala dan il-ktieb lilhom biex jimxu ma’ dik ir-regola. L-irħieb adottaw din ir-regola. Meta l-Imperatur mar lura Franza, ħa miegħu kopja tar-regola ta’ Benedetto ta’ Norċja. Oriġinarjament ir-regola ta’ Benedetto ta’ Norċja inkitbet għall-monasteru ta’ Monte Cassino fl-Italja.

Aktar ma beda jgħaddi ż-żmien aktar bdew jinfetħu monasteri. Kull meta kien jinfetaħ monasteru kienet tinkiteb regola għalih. Kienu jittieħdu partijiet minn xi regoli oħra imma qatt ma kienet tkun l-istess regola għal żewġ monasteri differenti. Insibu regoli ta’ San Kolombanu u ta’ San Martin ta’ Tours fost bosta oħrajn. Dawn iż-zewġ regoli jixxiebħu ħafna bejniethom. Wara l-mewt ta’ Karlu Manju fis-sena 814, inħatar Ludoviku bħala l-imperatur u dan ta ordni li kull monasteru fl-imperu kellu jħaddan ir-regola ta’ San Benedettu ta’ Norċja. Issa minn Spanja sa l-Italja il-monasteri kellhom l-istess regola u bdew jissejħu Benedittini. Meta monasteru jissejjaħ benedittin ma jkunx ifisser li jkun imwaqqaf minn San Benedettu imma jkun ifisser li jkollu r-regola ta’ dan il-qaddis.

Il-monakiżmu infirex ukoll bis-saħħa ta’ San Kolombanu. Jingħad li l-kultura klassika Latina kienet salvata mill-patrijiet Irlandiżi u Ngliżi. L-Irlanda kienet saret art tal-monasteri. Minkejja li kien hemm l-isqfijiet, kien l-Abbati li jipprietka. Ir-regola ta’ dawn l-irħieb kienet iebsa u fost oħrajn kellhom l-ordni tal-Pellegrinaġġ. Il-Pellegrinaġġ ifisser li patri jħalli pajjiżu lejn xi pajjiż ieħor, imur u hemmhekk iwaqqaf monasteru ieħor. Fost dawk li wettqu dan il-Pellegrinaġġ u waqqfu xi monasteru fl-Ewropa insibu lil Kolobanu, Patrizju, Gallo u Bonifaċju. Minbarra t-talb, is-sawm, u l-ħajja tal-monasteru, dawn il-patrijiet kienu jikkuppjaw bosta kotba, kotba miktubin bl-idejn, kelma kelma. Kienu jiktbu kotba ta’ spiritwalità, ta’ grammatika, ta’ storja u ta’ kull ġeneru ieħor. B’ hekk grazzi għal dawn il-manuskritti infirxet il-letteratura fl-Ewropa. L-idea fondamentali sa mill-bidu kienet Ora et Labora, talb u xogħol.

Aktar monasteri bdew jitwaqqfu u bħalma jiġri dejjem aktar ma jkollok truf aktar titbiegħed mill-oriġinal. Twieldet l-idea li jibdew jiġu ċċelebrati l-quddies b’ suffraġju għall-mejtin u kienet skartata l-idea tax-xogħol manwali. Insibu issa l-benedettini bojod u l-Benedettini suwed. Bojod u suwed mhux fil-kulur tal-ġilda imma fil-kulur tal-ilbies tagħhom. Sal-lum għadna nsibu dawn iż-żewġ kuluri fl-ilbies tal-irħieb. L-irħieb li jilbsu l-abjad huma dawk li żammew mar-regola stretta, ħafna drabi g]adhom iżommu l-klawsura, filwaqt li dawk li jġorru l-abitu iswed huma dawk li rriformaw ir-regola u saru rħieb ta’ ħajja attiva.

Dawk li żammew mar-regola li jaħdmu l-art bdew kull ma jmur ikabbru t-teritorji tal-monasteri sakemm tant kibbru l-għelieqi ta’ madwar il-monasteri li kellhom jinbnew il-grangi. Il-grangi kienu bħal djar fit-truf tal-art tal-monasteru fejn fihom kienu jgħixu il-frajiet u l-monaki matul il-ġimgħa. Nhar ta’ Sibt kienu jmorru lura lejn il-monasteru biex il-jum tal-Ħadd jgħadduh flimkien u jerġgħu lejn il-granga it-Tnejn filgħodu. Insibu wkoll monasteri fewdali fejn xi prinċep jew duka jkollu biċċa art kbira u fiha jibni monasteru u jgħaddih lill-irħieb, imma l-art tibqa’ dejjem tal-prinċep jew tad-duka. Ġiljan ta’ Aquatomja fis-sena 910 waqqaf monasteru fi Cluny ġewwa Franza bil-ħsieb li jirriforma l-monakiżmu. Huwa għadda l-monasteru tiegħu f’ idejn il-Patrimonium Sancti Petri, jew aħjar f’ idejn Ruma. Bosta monasteri oħra għamlu bħalu u minn dak iż-żmien il-monasteri waqgħu taħt il-Papa u mhux iżjed taħt il-prinċep jew id-duka.

Illum l-aktar monaċi magħrufa minbarra l-bosta Benedittini huma l-Kamaldolesi, imwaqqfa minn San Romuald madwar is-sena 1012, iċ-Ċertożini imwaqqfa minn San Bruno fl-1084 u ċ-Ċisterċensi imwaqqfa minn San Robertu ta’ Molesme fl-1098. Dawn li semmejna hawn huma kollha monasteri jew patrijiet tar-rit Latin u mhux ortodossi għax fir-rit ortodoss hemm dinja oħra ta’ monasteri. Tajna ħarsa fuq fuq lejn il-monasteri maskili għax hemm ukoll dawk femminili li minnhom insibu anke Malta, fosthom il-Belt Valletta, Il-Birgu, l-Imdina u San Ġiljan. Monasteri maskili f’ Malta ma nsibux.

Il-monasteru għadna nsibuhom illum ukoll imferrxin madwar id-dinja, u ma humiex vojta. Insibu wkoll xi Maltin f’ dawn il-monasteri, tassew li huma waħdiet, imma dejjem jibqgħu Maltin. Kienu dawn l-irħieb li taw bidu għaż-żmien ta’ penitenza tar-randan, kienet ix-xewqa li jkunu bħal Kristu li wasslithom biex iħallu kollox warajhom u jinġabru f’ monasteru. Tiskanta kif illum, elfejn sena wara l-miġja ta’ Kristu għad hawn min jissaħħar warajh u jipprova jimitah f’ ħajja ta’ solitudni, skiet, talb u xogħol.

Fr. Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, Ġimgħa Mqaddsa 2010

Pontifex Minimus

Ftit ġimgħat ilu, waqt l-udjenza li l-Papa jagħmel kull nhar ta’ Erbgħa fi Pjazza San Pietru Ruma, deher daqxejn ta’ tfajjel liebes ta’ Papa. Kien il-karnival u n-nanna taċ-   ċkejken Daniele De Sanctis, tifel ta’ dsatax-il xahar, ħietitlu kostum ta’ Papa u ommu ħaditu fil-pjazza għall-udjenza sabiex ikun jista’ jara l-Papa. Ġara li mhux biss ra l-Papa imma anke l-Papa rah u ħadu f’ idejh u biesu. Kien hemm min laqqan lil dal-qrempuċu ‘Pontifex Minimus’ – il-Papa żgħir.

Niftakar

Dan il-fatt fakkarni fi ċkuniti. Madwar erbgħin sena ilu niftakar xi tfal kienu jitlibbsu ta’ soru jew ta’ patri. Kienet tkun wegħda ma’ Santa Rita jekk tkun tifla jew ma’ Sant’ Antnin jekk ikun tifel. Ovvjament il-wegħda kienet issir mill-ġenituri li jwegħdu li għal ċertu żmien ilibbsu lill-binthom jew lill-binhom bħall-qaddisin kemm-il darba jaqilgħu l-grazzja. Jien għandi idea vaga ta’ din il-ħaġa imma snin qabel qiegħed insemmi jiena din kienet ħaġa aktar komuni. Kilin fil-ktieb tiegħu Fuq l-għajn ta’ San Bastjan isemmiha dil-ħaġa u f’edizzjoni tal-ktieb hemm ritratt tiegħu liebes ta’ patri Franġiskan.

Karnival

Li tlibbes tifel jew tifla xi lbies reliġjuż, anke jekk fi żmien il-karnival, hija aċċettata tista’ tgħid minn kulħadd, imma li bniedem adult jilbes ilbies reliġjuż, militari jew ġuridiku fi żmien il-karnival jew fi kwalunkwe żmien ieħor hija ħaġa illegali. Minkejja l-liġi xorta nsibu lil min fir-renju tal-bluha jilbes dan l-ilbies. Din is-sena rajt riklam ta’ ħanut Malti li fil-karnival ibiegħ il-kostumi tal-adulti u fost il-kostumi kellu wkoll suttani għal min ried jilbes ta’ saċerdot. Tiskanta kif hawn saċerdoti Maltin joqgħodu jmorru għand Gammarelli ta’ Ruma biex jordnaw suttana! Minix ser nidħol fil-morali ta’ dil-ħaġa, kulħadd għandu dritt jaħseb hu. Żġur li ħadd ma tkaża biċ-ċkejken Daniele f’Ruma, imma kieku minflok 19-il xahar kellu 19-il sena l-istorja kienet tkun xort’ oħra.

Logħob bil-knisja

Minbarra l-ilbies reliġjuż b’wegħda, f’ pajjiżna kien komuni l-logħob bil-knisja mit-tfal subien. Kienu bosta dawk it-tfal li kien ikollhom l-altar jew il-knisja tagħhom fid-dar u jibdlu u jżejnu u jarmaw daqs li kieku kien ikollhom l-ikbar bażilka. Kien żmien ieħor fejn it-tfal ma kellhomx logħob ta’ teknoloġija li tieħdok il bogħod mir-realtà imma kellhom logħob li jimita il-ħajja ta’ kuljum. Illum għad hawn min għandu dan id-delizzju imma żgur mhux daqs qabel.

U aktar logħob

Hemm imbgħad minn jilgħab logħob ieħor. Qiegħed nirreferi għal dawk il-kbar li tarahom kuljum f’ xi knisja, jgħinu, jarmaw, jorganizzaw u x’ naf jien. Dawn it-talin jimlew il-paġna ta’ facebook tagħhom b’ ritratti ta’ madonni u sanġużeppijiet u qaddisin oħra, imbagħad ikunu minn tal-ewwel biex ixerdu xi kitba antiklerikali li spiss naraw fuq dan is-social network. Kif jista’ dak li jkun ma jiftakarx fil-qawl Malti: Min ma jħobbx il-kelb ma jħobbx lil sidu. Tispiċċa biex tgħid li nies bħal dawn ikunu kibru imma baqgħu jilgħabu bil-Knisja, l-unika differenza hi le meta kienu tfal kienu jilgħabu bil-knisja u issa kbar jilgħabu bil-Knisja, bil-“K” kbira.

Ma rridx ninftiehem li l-Knisja ma taċċettax kritika, anzi l-kritika  u aktar u aktar l-awtokritika tista’ ssaħħaħ il-Knisja ta’ Kristu imma hemm min jikkritika biex iweġġa’ u mhux għax tabilħaqq iħobb id-dagħjsa ta’ Pietru. Il-kritika hija l-istess bħall-kostumi tal-karinival, l-istess kostum jista jintlibes b’sens ta’ ammirazzjoni, bħal fil-każ ta’ Daniele, il-Pontifex Minimus jew inkella b’sens ta’ disprezz minn persuna kbira.

Fr Reno Muscat 

dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 29 ta' Marzu 2014

Is-Sinjal tas-Salib

Is-sinjal tas-salib huwa s-sinjal Nisrani l-aktar magħruf. Għall-Insara huwa s-simbolu li jfakkar fil-passjoni u l-mewt ta’ Ġesù u l-qawmien mill-imwiet li ssegwi. Għar-Rumani kien il-mezz li bih tingħata l-piena kapitali. San Pawl jgħidilna li s-salib kien “skandlu għal-Lhud u bluha għall-pagani” (1 Kor 1, 23) imma għan-Nisrani huwa fidwa. Illum is-salib bil-ġisem ta’ Ġesù imsallab fuqu jissejjaħ kurċifiss u nsibu r-rapreżentazzjoni tiegħu mhux biss fil-knejjes imma f’mużewijiet, palazzi u fi djar privati. Bosta artisti ta’ fama kbira ħallewlna din ir-rapreżentazzjoni ta’ Kristu fuq is-salib. Illum il-kurċifiss huwa s-simbolu magħruf tal-Kristjanità. Insibu wkoll kurrent kontra il-kurċifiss f’postijiet pubbliċi. Tajjeb inkunu nafu li l-qima lejn il-kurċifiss ma kinitx teżisti mill-bidu tal-kristjaneżmu.

Bidu

Fl-ewwel snin tal-Knisja mwaqqfa’ minn Kristu, ir-Rumani kienu jqisu lill-Insara bħala Lhud. Tajjeb insemmu li l-Lhud kienu meqjusin bħala poplu antik ħafna b’reliġjon antika wkoll u għalhekk il-Lhudi kien eżentat mill-kult pagan li kienet obbligata tagħti kull persuna li tkun taħt il-ħakma Rumana. Meta l-Insara bdew jorganizzaw ruħhom u nqatgħu għal kollox mil-Lhud, ma baqgħux aktar eżentati milli jqimu lill-allat Rumani. Hawn bdew il-persekuzzjonijiet u l-martirji. L-insara ma kienux jagħmlu xbiehat tal-kurċifiss, l-ewwel ħaġa minħabba l-biża’ tal-persekuzzjoni u t-tieni ħaġa bħala rispett (ma ninsewx li l-mewt fuq is-salib kienet il-mewt tal-kriminali u tal-agħar nies). Kienu jsiru simboli oħrajn minflok is-simbolu tas-salib, simboli bħal ħuta jew pagun li kollha kellhom b’xi mod jew ieħor xi tifsira marburta mal-fidi tan-Nazzarenu.

Jekk irridu nistudjaw l-ewwel żminijiet tal-kristjaeżmu rridu ninżlu fil-katakombi ta’ Ruma. Hemmhekk insibu sinjali ta’ slaleb minquxin fil-ġebel jew impittra mal-ħajt, imma akatrx li din il-ħaġa hija rarità għaliex aktar insibu simboli oħra milli slaleb bħalma huma il-ħuta li diġà semmejna, il-ħobż u l-ankra. Wara d-digriet tal-Imperatur Kostantinu, li ta l-libertà lill-kult Nisrani, bdejna nsibu slaleb fuq il-lapidi tal-oqbra maġenb l-isem tal-midfun. Ovvajment is-salib kien isir biss jekk il-mejjet ikun Nisrani. Insibu tliet tipi ta’ slaleb, forma ta’ T, is-salib Latin … u s-salib Grieg +. Issa is-salib sar is-sinjal universali tal-Knisja u bdejna insibuh fl-ewwel knejjes. Qegħdin nitkellmu dwar slaleb u mhux dwar kurċifissi. Bdejna nsibu slaleb fil-mużajċi tal-apsidi tal-bażiliċi – slaleb imżejnin b’ħaġar prezzjuż sabiex jindika li s-salib huwa t-tron tas-Sultan tad-dinja. Waħda mill-ewwel knejjes li kellha salib ta’ dan it-tip hija l-knisja ta’ Santa Prudenzjana f’Ruma.  Eżempju ieħor ta’ dan it-tip ta’ salib insibuh fil mawsolew ta’ Galla Placida ġewwa Ravenna.

Kurċifiss

Sa issa l-ebda salib ma kien juri lil Kristu msallab fuqu. L-ewwel darba li kien muri Kristu msallab kien fis-seklu V. Fil-bieb tal-bażilika ta’ Santa Sabina fuq il għolja tal-Aventino ġewwa Ruma – dik li llum hija l-Knisja tal-kurja ġenerali tal-Ordni tal-Predikatari (id-Dumnikani), insibu panew skulturat bi Kristu msallab. Huwa l-ewwel eżempju ta’ din it tip ta’ ikonografija Kristjana. Lil Kristu insibuh b’idejh miftuħin iżda warajh ma hemmx is-salib.

Aktar ma beda jgħaddi żmien aktar il-kurċifiss beda jinxtered fid-dinja Kristjana. Issa anke fil-mużajċi bdejna nsibu is-salib bil-ħaġar prezzjuż u fuqu Kristu msallab. Eżempju sabiħ ta’ din it-tip ta’ ikonografija huwa s-salib fl-arzella tal-bażilika ta’ San Klement f’Ruma.

Fl-arti

Ma nistgħux nitkellmu fuq il-Kristjaneżmu jekk ma nsemmux l-Italja. Irridu jew ma rridux bilfors min hemm irridu nitilqu biex nitkellmu dwar l-arti Kristjana. Jekk il-fidi Nisranija bdiet fir-raħal ta’ Nazzaret, l-arti Nisranija bdiet fil-belt ta’ Ruma u nxterdet malajr fl-ibliet qrib. Qrib is-sena 1000 bdejna nsibu bosta kurċifissi mpittrin fuq l-injam u mdendlin fil-knejjes. Xi katidrali kienu jiġu mogħtija slaleb tal-fidda mill-isfijiet tagħhom. Tajjeb insemmu xi eżempji minn dawn.  L-isqof Aribertu ta’ Milan kien ta salib tal-fidda lid-Duomo ta’ din il-belt fl-1018 u l-Isqof Iljun offra salib tal-fidda lid-Duomo ta’ Vercelli aktarx fl-1026. Mhux isqfijiet biss kienu jagħmlu offerti bħal dawn. Il-badessa Raingarda kienet tat is-salib tal-fidda tagħha lill-katidral ta’ Pavia madwar is-sena 996.

Wasal imbgħad iż-żmien fejn bdew jitpittru bosta kurċifissi u nistgħu ngħidu li l-Italja hija mimlija b’dawn il-kurċifissi mpittrin fuq l injam. Xi wħud minnhom huma xogħol ta’ artisti magħrufin.  Aktarx wieħed mill-aktar kurċifissi magħrufin ta’ dan it-tip huwa dak li nsibu fil-Bażilika ta’ San Duminku ġewwa Bologna. Dan huwa xogħol ta’ Giunta Pisano. Huwa xogħol li tpitter bejn l-1250 u l-1254 u llum għadu jinstab fl-istess bażilika. Fuq il-passi ta’ Pisano imxew artisti oħrajn sabiex ħolqu kurċifissi fuq l-istess linja, xejn inqas famużi minn dak ta’ Bologna.  Madwar is-sena 1275, Cimabue pitter kurċifiss simili għall-knisja tas-Salib Imqaddes ġewwa Firenze. Illum il-kurċifiss ta’ Cimabue jinstab fil-mużew ta’ Santa Croce ġewwa l-istess belt. L-istess artist pitter kopja tal-kurċifiss ta’ Pisano għall-knisja ta’ San Duminku  ta’ Arezzo bejn l-1268 u l-1271. Lejn tmiem is-seklu tlettax, Giotto pitter il-kurċifiss li nsibu fil-Knisja ta’ Santa Maria Novella f’Firenze. Din il-knisja hija knisja oħra tad-Dumnikani, dan ifisser kemm dawn il-patrijiet kienu devoti ta’ din ix-xbieha u kemm ħadmu biex ixerdu l-kult lejn il-Kurċifiss.

Artisti

Minn issa ’l quddiem nistgħu nibdew insemmu lista ta’ artisti li pittru l-kurċifiss, imma nsemmu biss dawk l-aktar famużi. Bejn l-1304 u l-1306, Giotto pitter il-kappella mgħarufa bħala Cappella degli Scrovegni, ġewwa Padova u fost pittura oħra nsibu l-Kristu msallab. Il-beatu Angelico wkoll ħallielna xbiehat ta’ Kristu fuq is-salib. Fil-mużew San Marco ta’ Firenza dan id-Dumnikan għandu l-pittura tal-kurċifiss u pittura oħra ta’ Kristu fuq is-salib qiegħed jiġi minfud bil-lanza, li saru bejn l-1337 u l-1346. Fis-sekli ħmistax u sittax insibu bosta artisti minn madwar l-Ewropa li ħadmu fuq din ix-xena u ħallewlna opri kbar li juru l-kurċifiss. Mathias Grünewald, Paolo Uccello,  Maestro von Sigmaringen, Quentin Massys, Andrea Mantegna, Rembrandt, Robert Campin, Van Eyck, Hans Pleydenwurff,  Johann Koerbecke, Hans von Tübingen, Albrecht Dürer,  Albrecht Altdorfer, Mathias Grünewald, Francesco del Cossa, Luca Signorelli u oħrajn. 

Aktar tard komplejna ngawdu opri oħrajn dwar din ix-xena bħal Kristu fuq is-salib ta’ Francisco de Goya tas-sena 1780 u li llum insibuha ġewwa l-mużew del Prado f’Madrid. Opra famuża ta’ żmienna hija l-kurċifiss ta’ Salvador Dali tal-1951 u li tinsab fil-gallerija tal-arti fi Glasgow.

Kurċifissi magħrufa

Ma nistgħux nitkellmu dwar il-kurċifissi u ma nsemmux is-salib magħruf bħala ta’ San Damjan. Dan il-kurċifiss li nsibu ġewwa l-knisja ta’ Santa Kjara f’Assisi huwa dak il-kurċifiss li quddiemu kien qiegħed jitlob San Franġisk meta semgħu jgħidlu biex jibni mill-ġdid il-Knisja. Huwa salib li l-istil tiegħu kien komuni ħafna ġewwa l-Umbrija fis-seklu XII. Il-kurċifiss li llum insibu fil-knisja ta’ San Damjan f’Assisi huwa replika ta’ dan il-kurċifiss tant għażiż mal-Franġiskani. Tajjeb li insemmu wkoll kurċifiss ieħor li għandu rabta ma’ qaddis kbir ieħor. Ġewwa l-Bażilika ta’ San Domenico Maggiore fil-belt ta’ Napli nsibu l-kappella tal-Kuċifiss. Il-kurċifiss li hemm fiha llum huwa riproduzzjoni tal-kurċifiss antik tas-seklu XIII li skont it-tradizzjoni jingħad li waqt li San Tumas ta’ Akwinu kien qiegħed jitlob quddiemu tkellem u qallu: Tumas, ktibt tajjeb ħafna dwari. Xi trid nagħtik? Il-qaddis dlonk wieġbu: Xejn ħliefek, Mulej!

Kurċifissi skolpiti 

Semmejna hawnhekk kurċifissi mpittrin u għalhekk jixraq nagħtu ħarsa lejn xi kurċifissi skolpiti li huma famużi. Fil-knisja tas-Salib Imqaddes ġewwa Firenze nsibu l-kurċifiss imnaqqax fl-injam maħdum minn Donatello. Aktarx li nħadem bejn l-1406 u l-1408. Ġewwa l-istess belt, fil-Knisja ta’ Santa Maria Novella nsibu kurċifiss tal-injam minqux bejn l-1410 u l-1415 minn Brunelleschi. Ta’ min jgħid li din hija l-opra waħdanija ta’ dan l-artit li nafu biha li hija minquxha fl-injam. Nerġgħu nsemmu lil Donatello. Bejn l-1444 u l-1447 dan l-artist għamel il-kurċifiss ta’ fuq l-altar maġġur li hemm fil-bażilika ta’ Sant’ Antnin ġewwa Padova. Dan huwa xogħol fil-bronż. Miżmum fis-sagristija tal-Bażilka tal-Ispirtu s-Santu mill-ġdid f’Firenze nsibu kurċifiss tal-injam maħdum mimm Michelangelo Buonarroti li sar għall-ħabta tal-1493. Dan huwa xogħol rari għax dan l-artist kien jippreferi jiskolpi l-irħam milli l-injam. Xogħol ieħor ta’ dan l-artist kbir huwa l-kurċifiss imsejjaħ ta’ Tiglio. Dan huwa kurċifiss żgħir tal-injam għad-devozzjoni privata. Illum jinstab fl-ambaxxata Taljana għas-Santa Sede f’Ruma sewwa sew fil-kamra tad-deputati.

F'pajjiżna

Minkejja li l-parti l-kbira ta’ dawn il-kurċifissi li semmejna jnsabu l-Italja, ma jfissirx li ma nsibux kurċifissi oħrajn magħrufin u devoti. Ma hemmx għalfejn immorru bogħod minn xtutna, f’Malta għandna l-kurċifiss ta’ Ġieżu. Dan huwa xogħol fl-injam attribwit lil Frate Umile minn Palermo u li nġieb Malta għall-ħabta tal-1630. Sa minn dak iż-żmien dan il-kurċifiss qajjem devozzjoni kbira lejh, liema devozzjoni għadha teżisti sal-lum. Dan il-kurċifiss nistgħu ngħidu li huwa l-kurċifiss l-aktar magħruf f’art twelidna. Ma nistgħux inħallu barra il-bosta kurċifissi tal-Vara l-kbira ta’ xi wħud mill-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira, liema kurċifissi huma tabilħaqq devozzjonali.

Dak li kien saħta, dak li kien bluha, dak li kien tkexkix, dak li kien mistmerr illum sar simbolu mill-aktar mifrux madwar id-dinja kollha. Salib, sempliċi salib li kien il-ħsieb ta’ bosta opri tal-arti mill-aqwa artisti mondjali. Kristu msammar ma’ salib sar is-simbolu tas-salvazzjoni rigward il-fidi u sar tema popolari u devozzjonali fejn tidħol l-arti. Mhux ta’ b’xejn l-akbar artisti inkludew il-kurċifiss fix-xogħol tagħhom.

Fr. Reno Muscat OP

dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon fil-Ġimgħa Mqaddsa 2012

Riħa ta’ nagħaġ

Jorge Mario Bergoglio għadu kemm għalaq  sena minn meta l-kulleġġ tal-kardinali għażlu biex imexxi l-Knisja ta’ Kristu. Trid jew ma tridx dlonk tinduna bil-bidla fl-istil tat-tmexxija u fil-kariżma ta’ dan il-Papa minn dawk tal-Papa ta’ qablu. Li tqabbel persuna ma’ oħra ma hijiex ħaġa tajba, aktar u aktar meta qegħdin nitkellmu dwar żewġ mexxejja tal-Knisja ta’ Kristu. Ma nistgħux ninjoraw li s-snin tal-Papa Ratzinger kienu snin li raw bidla kbira fid-dinja, bidla fil-mentalità li seħħet permezz tal-ħeffa fil-mezzi ġodda ta’ komunikazzjoni. Huwa ħallielna għadd ta’ kitbiet li għanew mhux biss lill-Knisja imma lill-umanità kollha. Il-Papa Franġisku għandu karattru differenti u qiegħed jiġbed is-simpatija ta’ bosta eluf li kienu tbegħdu mid-dgħajsa ta’ Pietru.

Diskors li jifhmu kulħadd

Dawk li joqgħodu fil-qalba ta’ Ruma jafu sewwa kemm żdied in-numru ta’ persuni li kull nhar ta’ Erbgħa jimlew Pjazza San Pietru fil-Vatikan sabiex jisimgħu l-udjenza tal-Papa. L-istess nistgħu ngħidu għall-Angelus ta’ nhar ta’ Ħadd. Forsi s-sigriet ta’ dan il-fenomenu huwa l-mod li bih jitkellem il-Papa. Huwa jagħżel li jitkellem b’ mod li jifhmuh it-teologi u jifhmuh ukoll dawk li bilkemm jafu jroddu s-salib. Allura b’ dan il-mod il-messaġġ jasal fejn għandu jasal mingħajr tfixkil. Ħaġa li n-nies saret tistenna kull nhar ta’ Ħadd hija l-awgurju tal-ikla t-tajba wara l-Angelus tal-Ħadd.

Diskorsi f’ waqthom

Bħala Kap tal-Knisja dan il-Papa qiegħed ikollu bosta okkażjonijiet fejn iwassal messaġġ mhux biss lill-fidili imma wkoll lis-saċerdoti li wara kollox huma l-ħaddiema diretti bejn il-Papa u l-Isqfijiet u l-poplu. Fost il-frażijiet famużi kien qalilna li aħna s-saċerdoti rridu jġorru fuqna r-riħa tan-nagħaġ (28/03/13). Frażi li biha ried ifisser li s-saċerdot għandu jkun ragħaj. Għandu jkun f’ nofs il-merħla. Ikolli nistqarr li din hija għadma li fiha ftit mhux ħażin x’ wieħed imexmex. Is-saċerdot ma għandux joħlom bil-karriera, ma għandux jaspira żżejjed. L-ewwel u qabel kollox għandu jżomm f’moħħu li huwa għażel triq li tfisser qadi u mhux triq li fiha jkun moqdi.

Awtokritika

Ma nixtieqx ninftiehem ħażin jew ikun hawn xi ħadd jaħseb li rrid inwassal xi messaġġ moħbi. Kieku rrid inwassal messaġġ lil xi persuna ma ninqediex b’ post pubbliku bħalma huwa ġurnal. Irrid biss naqsam magħkom dawn il-ħsibijiet. Irrid nagħmel ftit kritika lili nnifsi għax l-awtokritika tagħmel il-ġid. U nistaqsi kemm jien l-ewwel wieħed qiegħed immur f’ nofs il-merħla u kemm tassew qiegħed inġorr fuqi r-riħa tan-nagħaġ. X’ qiegħed nagħmel fil-ġurnata? Inqaddes u ngħid: Ġewwa l-ġurnata, jew qed nipprova nkun ta’ servizz lil min għandu bżonn? Xi wħud minna donnhom li l-għeluq tal-konfessjonarju jagħmlilna ħażin, jew forsi nbatu bil-klastrofobja. Imma lil bosta minna l-għeluq tal-ajruplani ma jagħmlilniex deni.

Min-naħa l-oħra

Il-munita fiha żewġt uċuħ u għalhekk ma nistgħux nieqfu fuq naħa minnhom biss. Fuq in-naħa l-oħra tal-munita hemm il-poplu. Kemm għadu jirrikorri l-poplu lejn is-saċerdot? Kemm huma dawk li ma jersuqx lejn il-Knisja ħlief għal xi festa? Jekk ikkritikajt lir-rgħajja nkun qed nonqos jekk ma nsemmix lin-nagħaġ. Nafu li hawn bosta li fost is-sena ma tarahomx b’ nemes fil-knisja imma meta tasal il-festa jew il-Ġimgħa l-Kbira tarahom fuq quddiem donnhom imwejjed tal-qubbajd. Mhux sew lanqas dan.

Ejjew nerġgħu niftakru fil-kliem tal-Papa. Biex is-saċerdot ikollu rieħa ta’ nagħaġ irid jersaq lejnhom imma jrid isib nagħaġ li jħalluh jersaq lejhom. Għandna bżonn xulxin.

Fr Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 22 ta' Marzu 2014

Għexna l-Konklavi minuta b’ minuta

Konna nafu li bejn il-15 u l-20 ta’ Marzu kellu jibda l-konklavi biex jintgħażel is-suċċessur tal-Papa Benedettu XVI li ta’ dimissjoni tiegħu ix-xahar ta’ qabel. Konna nafu wkoll li kien ħareġ dokument li jgħid li l-konklavi seta’ jibda qabel. Bosta ħasbu li kellu jibda fil-5 tax-xahar imma kien impossibli li jibda għax xi wħud mill-kardinali kellhom jaslu Ruma fil-11 ta’ Marzu. Il-Ġimgħa 8 tax-xahar tħabbar li l-konklavi kellu jibda it-Tlieta ta’ wara, fit-12 ta’ Marzu.

Id-dinja kollha bdiet tistaqsi x’ ser isir issa li l-Knisja tinsab bla Papa. Fil-bidu tal-konklavi, il-kardinali ħadu sehem fil-quddiesa solenni msejħa ‘Pro eligendo Romano Pontifice’. Mexxa d-dekan tal-kulleġġ tal-kardinali Angelo Sodano. Huwa invoka l-Ispirtu s-Santu sabiex jillumina lill-eletturi fl-għażla tas-suċċessur ta’ Pietru. Waranofsinhar il-kardinali eletturi libsin l-ilbies aħmar imxew f’ purċissjoni waqt il-kant tal-‘Veni Creatur Spiritu’ lejn il-kappella Sistina.  Il-kapolavur ta’ Michelangelo laqa’ lill-kardinali eleġibbli għall-vot f’ din il-kappella famuża fejn wieħed wara l-ieħor b’ idejhom il-leminija fuq l-evanġelju, ħalfu solennament li jkunu fidili għas-sigriet tal-konklavi. Iċ-ċerimonjier, Monsinjur Guido Marini lissen l-‘Extra Omnes’, kulħadd barra, cioè, kulħadd joħrog ħlief dawk li għandhom jivvutaw, iċ-ċerimonjier u l-kardinal li kellu jmexxi l-meditazzjoni qabel il-votazzjoni. Kien il-kardinal Malti Prospero Grech li għamel din il-meditazzjoni. Il-kardinali rċievew il-vot li jkun fih il-kliem: ‘Eligo in summum pontificem’ u taħt spazju biex jinkiteb l-isem tal-preferut għall-Papat. Wara li  jinkiteb l-isem, il vot jiġi mitwi fi tnejn u kardinal wara l-ieħor jitla’ lejn l-artal tan-nofs, jitfa l-vot fuq patena u mill-patena jiżżerżaq għal ġewwa l-urna tal-voti.

Dan kollu jsir il bogħad mill-għajnejn tad-dinja. Il-konklavi hija istutuzzjoni antikissima li sa minn elf sena ilu tassigura l-għażla tal-Isqof ta’ Ruma u Kap tal-Knisja Kattolika. Ritwal antik jakkumpanja t-tħejjija tal-Kappella Sistina. Mastrudaxxi u ħaddiema oħra jibnu pjattaforma tal-injam fl-art kollha tal-kappella. Dan huwa simbolu li l-kardinali waqt il-konklavi għandhom jinqatgħu mill-ħwejjeġ tad-dinja u jaħsbu u jaġixxu biss kont l-ispirtu.  Jiġi mwaqqaf il-fuklar f’ rokna tal-kappella, l-istess wieħed tal-konklavi tas-sena 1939,  biċ-ċumnija tiegħu tagħti għall-barra.  F’ dan il-fuklar jiġu maħruqin il-voti u n-notamenti tal-elezzjoni. Fuq barra tal-kappella titwaqqaf iċ-ċumnija tal-fukar b’ mod li tkun tidher sewwa mill-pjazza tal-vatikan. Jekk minn diċ-ċumnija toħroġ daħna sewda jkun ifisser li l-Papa jkun għadu ma ntagħżilx, jekk tkun bajda jfisser li d-dinja jkollha suċċessur ġdid ta’ Pietru.

It-Tlieta 12 ta’ Marzu wara l-quddiesa ‘Pro eligendo Romano Pontifice’ kelli lecture. Mort u wara tlaqt b’ ġirja lejn il-kunvent, doċċa u mill-ġdid lejn il-pjazza tal-Vatikan nistenna d-daħna. Probabbli tkun sewda! Minkejja x-xita kien hemm folla mhux ħażin. Jien isseħibt magħhom u kull ma jmur aktar bdiet tikber il-folla. Quddiem wieħed mill-monitors emormi tal-pjazza dehret bandiera ta’ Malta. Ersaqna lejha u ingħaqadna grupp ta’ xi għoxrin Malti, bejn soċi tal-Museum, patrijiet, saċerdoti, ġurnalisti, studenti tal-Erasmus li jattendu l-università ta’ Tor Vergata u oħrajn. Fis-7.42 pm dehret l-ewwel daħna miċ-ċumnija. Bla dubju sewda. Kulħadd telaq lejn daru bit-tama li għada nerġgħu niltaqgħu. Ftehmna li min kellu bandiera ta’ Malta jġibha miegħu biex b’hekk malajr nintebħu fejn inkunu.

L-erbgħa filgħodu mal-10 kont fi Pjazza San Pietru. Ix-xita donnha ma riedet tieqaf b’ xejn. Fil-11.40 dehret daħna oħra. Sewda wkoll. Kelli lecture jibda fis-1.00 pm, għalhekk kelli ftit ħin indur il-pjazza. Waqfitni ġurnalista tal-BBC għal intervista. Ma kienx hemm qassis jew patri f Ruma li f’ dawn il-jiem ma kienx imwaqqaf u ntervistat. Bħallikieku l-Extra Omnes mhux għalina wkoll. Għandhom mnejn jaħsbu li aħna s-saċerdoti nkunu nafu xi ħaġa aktar milli jkunu jafu huma. Erġajt lura fil-pjazza għall-ħabta tal-4.30 pm. Irbatt il-bandiera ta’ Malta li għandi f’ kamarti ġewwa Ruma (u li ndendilha mat-tieqa fl-10 ta’ Frar) ma’ biċċa kanna. Ix-xita ma riedet taf b’xejn. Sibt ċorma Maltin, xi wħud bil-bnadar f’idejhom jew marbuta ma għonqhom u oħrajn bil-bandiera marbuta ma’ zokk. Minkejja x-xita il-folla li kien hemm tistenna kienet kbira ħafna. Għajnejn kulħadd kienu fuq post wieħed: iċ-ċumnija ta’ fuq il-bejt tal-kappella Sisitna. Kultant kienet tpoġġi xi gawwija fuqha u fost il-poplu kienet tinstema daħqa ħafifa Fis-7.06 preċiżi deher duħħan ħiereġ miċ-ċuminja. Għall-ewwel ftit sekondi wieħed ma jkunx għadu jista’ jagħraf id-daħna tkunx bajda jew sewda, imma ftit wara deher sewwa li din id-darba l-kardinali kienu għażlu mexxej għall-Knisja ta’ Kristu. Fl-isfont tas-sema mudlam dehert daħna bajda qoton tiela’ fis-sema. L-eluf ta’ nies miġbura fil-pjazza infexxet għajjat ta’ ferħ: “Viva l Papa” – “Evviva la Chiesa”. Dak il-ħin ma nafx kontx qiegħed hemmhekk tassew jew kontx qiegħed noħlom. Il-bandiera ta’ Malta waħħaltha mal-umbrella u bdejt inxerriha. Le ma kontx qed noħlom! Il-qniepen tal-Bażilika ta’ San Pietru bdew isemmgħu leħinhom biex huma wkoll iwasslu l-aħbar lid-dinja kollha – Habemus Papam.

Madwar siegħa wara infetħet il-loġġa prinċipali u minnha ħareġ il-Kardinal Protodjaknu Jean-Louis Pierre Tauran sabiex iwassal l-aħbar li l-Knisja għandha Papa u jgħati wkoll ismu u x’ isem se jieħu. Waqa’ skiet kbir. Għexieren kbar ta’ eluf ta’ nies u kien hemm skiet taqtgħu b’ sikkina. Dak li smajna aħna li konna fil-pjazza semgħetu d-dinja kollha. Mat-tħabbir tal-isem Ġorġ Marju Bergoglio donnu s-skiet kompla jikber. Min hu? Min hu midħla tal-kurja Rumana bla dubju kien sema’ bih. Membru fil-Kongrgazzjoni għall-Kult Divin u d-Dixxiplina tas-Sagramenti, membru fil-kongragazzjoni għall-Kleru u fil-Kongragazzjoni tal-Ħajja Kkonsagrata, membru fil-Kunsill Pontifiċju għall-Familja u membru fil-Kunsill Post Sinodali. Imma l-poplu li mhux midħla ta’ dawn il-kunsilli u kongregazzjonijiet għandu mnejn qatt ma kien sema’ bih.

Huwa twieled fis-17 ta’ Diċembru, 1936 ġewwa l-Kapitali Arġentina, Buenos Aires minn familja ta’ nisel Taljan. Studja fl università ta’ Buenos Aires u fl-1958 ingħaqad mal-Kumpanija ta’ Ġesù, il-Ġiżwiti. Għadda xi snin fiċ-Ċili u wara reġa lura lejn art twelidu. Kien ordnat saċerdot fit 13 ta’ Diċembru, 1969. Bejn l-1973 u l-1979 kien il-Provinċjal tal-Ġiżwiti fl-Argentina. Il-Papa Ġwanni Pawlu II ħatru isqof awżiljarju ta’ Buenos Aires fl-10 ta’ Mejju, 1992. Kien ikkonsagrat isqof fis-27 ta’ Ġunju tal-istess sena. Fit-28 ta’ Frar, 1998 sar Arċisqof ta’ Buenos Aires. Fil-Konċistorju tal-21 ta’ Frar, 2001 Bergoglio inħoloq Kardinal.

L-isem Franġisku wkoll kien sorpriża. Ftit minuti wara t-taħbira, deher fil-loġġa tal-Bażilika. Mill-ewwel kliem tiegħu seraq is-simpatija tal-Insara u tad-dinja kollha. Beda billi awgura il-lejl it-tajjeb. Fl-ewwel dehra tiegħu bħala Papa ta x’ wieħed jifhem li huwa Papa ragħaj. Lanqas kienu għaddew 12-il siegħa mill-għażla tiegħu li ma marx jitlob fil-Bażilka ta’ Santa Maria Maggiore, ġewwa Ruma stess. Il-Ħadd, 16 ta’ Marzu il-Papa qaddes fil-parroċċa ta’ Sant Anna fil-Belt tal-Vatikan. F’ nofsinhar għamel l-ewwel Angelus tiegħu. Huwa stmat li madwar 300,000 persuna kienu preżenti għal dan l-Angelus. Qatt ma kont sibt ruħi f’ folla hekk kbira. Dejjem hemm l-ewwel darba!

Kien jonqos il-quddiesa tal-bidu tal-pontifikat. Intgħażel jum San Ġużepp, 19 ta’ Marzu. Ħrigt mill-kunvent fil-5.00 am. Żammewni l-puluzija fi Piazza Risorgimento. Ridt immur in-naħa l-oħra tal-Vatikan. Via della Conciliazione magħluqa, Borgo Santo Spirito magħluq. Imma waħħalt f’ moħħi li min hemm jew minn hawn nasal fejn il-palazz tas-Sant Uffizzio fejn kont miftiehem ma’ Malti ieħor. Mixja li soltu nagħmilha f’10 minuti ħadilti madwar nofs siegħa biex nagħmilha! Imma wasalt.

Fis-6.30 infetħet il-pjazza għan-nies. Ftit ftit bdiet tintela l-pjazza u t-triq ta’ quddiemha. Sa siegħa wara kullimkien kien mimli. Dakinhar kienu qegħdn jistennew folla ta’ madar miljun ruħ. Fid-9.00 il-Papa deher ħiereġ fuq il-Jeep bajda biex idur mal-folla miġbura. Fid-9.30 bdiet il-quddiesa biċ-ċerimonja tal-għoti tal-palju u ċ-ċurkett.

Mal-11.30 il-quddiesa intemmet u mal-Ite Missa Est intemmet ukoll din l-avventura li għexna fil-konklavi u fil-bidu tal-pontifikat tal-Papa Franġisku – l-ewwel Papa Sud Amerikan, l-ewwel Papa Ġiżwita, il-266 suċċessur ta’ Pietru.

Fr Reno Muscat  OP

dan l-artiklu deher f' Xandar il-Kelma April 2013

  

Randan

Kulħadd jaf xi jfisser iż-żmien li għadha kemm bdiet il-Knisja Kattolika. Ir-randan huwa dak iż-żmien ta’ qabel l-Għid li fih insumu u niċċaħdu. Kemm għadu rilevanti llum dan iż-żmien? Kemm hawn min għadu josserva dak li qabel kien jiġi osservat minn kulħadd­­?

Ibieraħ u llum

Qabel il-Konċilju s-sawn kien obbligat tul ir-randan kollu. Illum is-sawn huwa obbligat fl-Erbgħa ta’ rmied u fil-Ġimgħa l-Kbira biss. Il-Knisja tobbliga li f’dawn il-jumejn niċċaħdu mill-ikel u ma nieklux laħam. Imma nerġa’ nistaqsi: illum x’ sens tagħmel li tgħid lil xi ħadd inaqqas mill-ikel jew ma jiekox laħam meta bosta minna jagħmlu d-dieta matul is-sena u ħafna oħrajn huma veġitarjani u ma jieklux laħam is-sena kollha u mhux f’ dawn il-jumejn biss. Jew inkella ma narahiex li tagħmel sens li f’dawn il-jiem ma tiekolx laħam imma tiekol il-ħut. Bosta minna jippreferu l-ħut mil-laħam u hawn ċertu ħut iktar rikk mil-laħam. L-għan ta’ dan kollu kien li dak li jkun jiċċaħħad minn xi ħaġa tajba, imma dan kien fi żmien li l-laħam ma kienx jasal fuq il-mejda tagħna kuljum bħalma jasal illum.

Jaqbel lilna

Jekk ngħidu lill-poplu ta’ xi pajjiż fejn hemm il-ġuħ biex isum inkunu qegħdin nagħmlu l-isbaħ farsa għax dawn bilkemm għandhom x’ jieklu u r-randan għalihom huwa twil 365 jum, imma aħna li ngħixu fil-lussu u fil-fsied nistgħu nnaqsu minn dak li nikkunsmaw,  jekk mhux bi skop reliġjuż ġieli nagħmuh minħabba saħħitna.

Hemm xorta oħra ta’ sawm li tajjeb nibdew nipprattikaw ruħna fih. Tajjeb li nippruvaw innaqqsu minn xi difetti li lkoll kemm aħna għandna minnhom, bħal tpaċpiċ żejjed, piki żejda, inkejja u tant oħrajn. Bit-tnaqqis ta’ dawn id-difetti nistgħu nikbru.

Tħejjijiet

Beda wkoll iż-żmien tal-preparamenti għall-festi tal-Ġimgħa l-Kbira u l-Għid il-Kbir. Tibda tara bosta żgħażagħ jersqu lejn il-knisja għax ikunu sejrin jieħdu sehem jew fil-pageant jew fil-purċissjoni. Ħasra li xi wħud minn dawn jidhru biss f’ dan iż-żmien u donnhom jistaħbew fix-xhur l-oħra tas-sena. Tajjeb li dawk li jieħdu sehem f’dawn l-attivitajiet iżommu f’moħħom li dawn huma rappreżentazzjonijiet reliġjużi, attivitajiet sagri, marbutin mal-mewt u l-qawmien ta’ Ġesù Kristu għalhekk bl-ebda mod ma nistgħu ndaħħlu piki, għira jew ġlied fihom. Ma ninsewx li l-jiem tal-Ġimgħa l-Kbira u tal-Għid il-Kbir ma għandhom x’ jaqsmu xejn mal-ħamest ijiem ta’ qabel jibda ir-randan (mhux għax fil-karnival għandu jkun hemm piki, għira jew ġlied).

Arti

Ma nistax ma nsemmix kemm preparamenti jibdew isiru għall-bosta wirjiet li jinfetħu lejn tmiem ir-randan, wirjiet li wħud minnhom jilħqu livell artistiku tassew għoli. Dawn il-wirjiet isiru mhux biss minn għaqdiet imma wkoll minn individwi. Illum sar impossibli li ddur il-wirjiet kollha li jsiru f’pajjiżna għax in-numru tagħhom huwa kbir ħafna tant li l-ħin ma jippermettix li żżurhom ilkoll kemm huma. Tajjeb li dawn il-wirjiet isibu aktar appoġġ mill-poplu Malti.

Għadna fil-bidu ta’ dan iż-żmien u propju għalhekk ridt li nikteb dan illum għax jekk ngħid dan kollu xahar ieħor ikun kważi għadda r-randan. Dawn il-jien għandhom mnejn iservuna ta’ ġid materajli apparti milli spiritwali, tnaqqis mill-ikel jagħmel tajjeb għal saħħitna, il-kontroll tad-difetti jista’ jevitalna l-inkwiet, tħejjija kemm fil-knejjes, fit-teatri kif ukoll fis-swali tal-wirjiet jistgħu jkunu mezz li jkabbru t-talenti tagħna.

Ir-randan fih anke gwadan materjali iva!

Fr Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 15 ta' Marzu 2014

8 ta’ Marzu

Għandna mnejn ngħidu li dan huwa jum bħall-oħrajn, sempliċiment is-67 jum tas-sena meta din ma tkunx bisestili. Dan il-jum huwa differenti għax fih niċċelebrew jum il-mara u naħseb li jixraq li nagħtu tislima lill-membru ta’ dak is-sess li lkoll kemm aħna nafu nofs dak li aħna lilu.

Jiem differenti

Hawn min ma jaqbilx li niċċelebraw dawn il-jiem, jum l-omm, jum il-missier, jum dak u jum l-ieħor għax isostni li dawn huma kollha frott tal-kummerċjaliżmu. Teorija li ma naqbilx magħha għax tajjeb li kultant nirriflettu fuq xi ħaġa jew xi ħadd li tant inkunu drajna bih li bla ma rridu nnaqqsu mill-valur tiegħu.. Għalhekk tajjeb li li niċċelebraw dawn il-jiem. Tajjeb li lkoll inżommu dan il-jum f’moħħna u fih nirriflettu dwar sehem il-mara f’ħajjitna, fil-familja, fix-xogħol, f’pajjiżna, fid-dinja.  Biċ-ċelebrazjoni ta’ dan il-jum xi rġiel jaħsbu qegħda ssir diskriminazzjoni għax huma ma għandhomx jum iddedikat għalihom. Ikunu jiżbaljaw meta dawn l-irġiel jaħsbu hekk: jum ir-raġel huwa ċċelebrat fid-19 ta’ Novembru. Veru li ma huwiex jum magħruf daqs dak li qed niċċelebraw illum, imma tal-inqas għandna ġurnata għalina. Nispera li ma jkunx hawn min igorr issa u jgħid li saħħa tawna jum għalina, tawhulna fix-xahar tal-mejtin!

Femminiżmu

Nistgħu ngħidu li l-moviment femminista tal-lum beda fl-1968. Qabel id-dinja kienet aktar maskilista u dik is-sena timmarka l-bidu tal-emanċipazzjoni tal-mara fis-soċjetà tal-lum. Mhux għax qabel ma kienx hemm nisa li għamlu isem, nisa importanti, artisti, kittieba, politiċi, imma jkollna nammettu li l-mara dejjem kienet meqjusa bħala s-sess inferjuri. Mit-68 sa llum ix-xena inbidlet. Hekk għandu jkun għax il-bnedmin huma kollha ndaqs u kulħadd għandu sehem x’ jagħti lejn is-soċjetà.

Femminità

Biss kultant nibża li qegħdin immorru fl-estrem l-ieħor. Donnu li llum ir-raġel sar iktar dgħajjef milli kien erbgħin sena ilu. Biżżejjed inħarsu ftit lejn id-dehra tar-raġel ta’ llum. Bosta rġiel illum saru vanitużi aktar minn ma nafx min. Imorrulek għand tax-xagħar kull nhar ta’ sibt, ħwejjeġ tal-aħħar moda u x’ naf jien. Agħar minn hekk hemm il-fatt li raġel sar jixbaħ iktar lill-mara u l-mara saret tixbaħ iktar lis-sess maskil. Tara rġiel li s-suf ta’ għajnehom donnu jagħmluh bil-kumpass, iqaxxru l-pil u jeżisiti anke rtokk għar-raġel. Mill-banda l-oħra l-mara donnha tilfet il-femminità tagħha. Ħafna nisa saru jagħmlu tatoo, ħaġa li sa ftit snin ilu kienet esklussivament għar-raġel. Nispera li għada pitgħada ma jridux ikun l-irġiel li jiġġieldu għall-emanċipazzjoni tagħhom fis-soċjetà.

Tbatija

Ma nistgħux ninsew kemm tbatija wkoll jgħaddu minnha ċerti nisa. Ma jfissirx li billi l-mara emanċipat ruħha allura kollox ward u żahar. Kemm nisa jissawtu minn żwieġhom? Kemm nisa jispiċċaw fix-xikba tal-prostituzzjoni mhux għax iridu? Kemm nisa jbatu bla ma juru? Jiġi f’ moħħi l-kliem tal-kittieb Primo Levi. Fil-ftuh tal-ktieb Se questo è un uomo (bl-ingliż If this is a man) li jitratta l-kamp ta’ konċenterament f’ Auschwitz jikteb hekk fil-poema tal-bidu tal-ktieb:

Aħseb ftit jekk din hijiex mara,

Bla xagħar u bla isem

Mingħajr saħħa li tiftakar.

Vojta għajnejha u biered il-ġuf

Bħal żrinġ tax-xitwa.

Tajjeb li llum nieqfu ftit u niftakru fil-mara, xogħolha, tbatijietha, dak kollu li jaċħmilha dak li hi. Nagħrfu li minkejja d-differenzi kollha fid-dinja għandha importanza daqs ir-raġel. U llum tajjeb nagħmlu kumpliment li xi mara qrib f’ħajjitna. Ġest sabiħ li juri l-gratitudni tagħna lejha.

Fr Reno Muscat OP

Dan l-artiku deher f' In-Nazzjon 8 ta' Marzu 2014

Imperu jew Unjoni

Kultant nisma’ xi Rumani, mkabbrin bl-istorja ta’ belthom, jgħidu l-Imperu Ruman ma waqax imma warrab biex għamel wisa’ lill-ħaddieħor.  Dawn isostnu li kieku l-Imperu waqa’ l-belt kienet tiġġarraf għal kollox minn min waqqa’ dan l-Imperu li kien jaħkem l-art ta’ madwar il-Mediterran sabiex isimha jitħassar darba għal dejjem. Hi x’inhi l-istorja, nafu li Ruma ma baqgħetx il-kapitali tad-dinja: Caput Mundi, kif kienet tissejjaħ meta l-Imperu kien fl-aqwa tiegħu. L-argument ta’ dawnn it-talin jitlef aktar mill-qawwa tiegħu meta niftakru li kien hemm min xtaq jerġa’ jwaqqaf dan l-imperu anke fuq skala iżgħar, bħal Karlu Manju u Mussolini.

Ta’ min hi l-ħtija?

Ma nistgħux ngħidu li dan l-Imperu waqa’ minħabba fattur wieħed biss. Problemi finanzjari, problemi militari, nuqqas ta’ moralità u diċenza, it-tagħlim ġdid tal-Kristjaneżmu li ftit ftit beda jieħu post l-allat Rumani, l-invażjoni tal-Goti li qasmu x-xmara Danubju li kienet fruntiera naturali tal-Imperu  kollha għenu biex jispiċċa dak li darba kellu f’idejh il-Mare Nostrum bl-artijiet ta’ madwaru.

In-nuqqas ta’ finanzi kien ta’ detriment għall-Imperu u l-istess kienu il-problemi militari fost l-armata Rumana. Il-poplu kien laħaq ċertu livell ta’ għixien imma kien waqa’ fil-livell morali u d-diċenza kienet saret xi ħaġa tal-passat, xi ħaġa tal-barbari, ta’ dawk li ma kienux jagħmlu parti mid-dinja Rumana. Ir-reliġjon kienet tgħaqqad lir-Rumani. Il-qima lejn l-allat Rumani kienet l-istess waħda fl-imperu kollu u dan kien jgħaqqad lill-kulħadd flimkien. Bit-tixrid tal-fidi Nisranija din l-għaqda intemmet.

L-4 ta’ Settembru tas-sena 476 huwa meqjus bħala l-jum li fih waqa’ l-Imperu Ruman, imma kif pruvajt infisser, ħaġa bħal din ma tistax isseħħ f’ jum wieħed. Il-problemi jkunu ilhomm jherru l-ġewwieni sakemm fl-aħħar jispiċċa u jisfaxxa kollox.

Ripetizzjoni

Jgħidu li l-istorja tirrepeti ruħha. L-istroja tagħti raġun lil min jgħid hekk. Bosta stejjer fil-kotba tal-istorja nsibuhom irrepetuti fis-sustanza tagħhom. Stejjer li jkollhom uċuh differenti, ilbies differenti, xenarju differenti, imma jirrakkontaw l-istess ħaġa b’ mod differenti.

Aħna

Illum ftit nisimgħu bil-klema “Imperu”. Donnha ħarġet mill-moda wara t-tieni gwerra dinjija, imma għandna istituzjonijiet politiċi li ma jissejħux imperu minkejja li għandhom setgħa ta’ imperaturi. Aħna ngħixu f’ pajjiż indipendenti u ħieles, imma nagħmlu parti wkoll minn unjoni politika kbira bħalma kien kbir l-Imperu Ruman. L-Unjoni Ewropea ma hijiex imperu imma hija għaqda li skont l-Eurostat fiha aktar minn ħames mitt miljun ċittadin. Biex nagħmlu paragun insemmu li l-Imperu Ruman fl-aqwa tiegħu kellu t-tmexxija ta’ 88 miljun ruħ.

L-istess problemi

Wisq nibża’ li din l-għaqda politika għandha xi ftit mis-sintomi li kellu l-Imperu Ruman. Problemi finanzjari, nuqqas ta’ moralità u diċenza, it-tħallija minn bosta tal-fidi tradizzjonali Ewropea u bosta problemi oħrajn simili. Forsi Malta għadna għaddejjin mhux ħażin, imma l-aħbarijiet minn pajjiżi ġirien bi problemi finanzjari enormi jaslulna. Fejn ntidħol id-diċenza, illum lanqas pajjiżna ma għadu dak li kien sa ftit snin ilu, mhux ftit deċenni imma ftit snin. U l-istess għat-twemmin; illum insibu minn kollox fejn tidhol fidi, qisna qegħdin f’ supermarket, nagħżlu li rridu aħna.

X’ jorbotna

Tasal biex bla ma trid tistaqsi: Allura x’ hemm li jżommna? Innu? Bandiera? Parlament? Qorti? Kostituzzjoni? Imma dawn biss jistgħu jżommu għaqda politika enormi bħalma hi l-U E? Nemmen li hemm bżonn inpoġġu ftit bilqegħda u naħsbu bis-serjetà.

Fr Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 1 ta' Marzu 2014