L-irħieb li taw bidu għar-Randan

Fl-erbgħin jum jew ftit aktar ta’ qabel it-tifkira tal-passjoni, il-mewt u l-qawmien ta’ Sidna Ġesù Kristu, l-Knisja Kattolika tistedinna sabiex inħejju ruħna sewwa b’ talb, penitenza u sawm għall-akbar festa tal-Knisja Kattolika. Imma kif bdiet sewwasew din id-devozzjoni jew drawwa li llum hija parti mill-kalendarju liturġiku? Huwa maħsub li l-ewwel nies li bdew jagħmlu xi forma ta’ penitenza qabel l-Għid il-Kbir kienu l-irħieb tad-deżert. Oħrajn għamlu bħalhom u nħoloq ir-randan. X’ inhuma dawn l-irħieb? Huma speċi ta’ patrijiet tal-klawsura– eremiti jew le li matul is-snin sawru il-fenomenu tal-monakiżmu. Interessanti naraw ftit l-istorja tal-monakiżmu.

 

Il-monakiżmu kien fenomenu f’ bosta reliġjonijiet. Hemm dejjem il-problema tal-oriġini tal monakiżmu. Kemm tassew twieled għal raġunijiet spiritwali? Huwa tassew espressjoni tal-Kristjaneżmu? Le għax l-irħieb insibuhom ukoll fil-Ġudajiżmu, fil-Buddiżmu u f’reliġjonijiet Eġizzjani. Nafu li l-Lhud kellhom komunitajiet ta’ Esseni, bħal dik ta’ Qumran. Hemm dawk li jgħidu li l-monakiżmu Kristjan  huwa imitazzjoni ta’ monakiżmu ieħor aktar antik. Imma fil-monakiżmu Kristjan hemm il-motiv, l-imitazzjoni ta’ Kristu, ħaġa li ma tinstabx f’ monakiżmu ieħor u hija propju dil-ħaġa li tagħmel il-monakiżmu Kristjan uniku. Kienet ix-xewqa ta’ dawn l-irħieb li jinitaw l-erbgħin jum li Kristu għadda fid-deżert fit-talb u s-sawm li taw bidu għar-Randan.

 

Wara l-persekuzzjoni ta’ Dijoklezzjanu li bdiet fis-sena 303, kien l-Imperatur Kostantinu li ta l-libertà tal-kult fis-sena 313. L-Imperatur Toedoro għażel il-fidi ta’ Kristu bħala r-reliġjon uffiċjali tal-Imperu Ruman. Kien f’ dan l-ambjent li twieled il-monakiżmu Kristjan bħala l-istmerrija jew il-ħarba mid-dinja u l-mixja fuq il-passi ta’ Ġesù. Aħna nafu xi ħaġa dwar il-patrijiet tad-deżert grazzi għall-kitba ta’ Atanasju li kiteb il-ħajja ta’ Sant’ Anton Abbati. Iżda minn din il-kitba insibu li Anton kien mar għand raħeb ieħor fid-deżert, għalhekk huwa ma kienx l-ewwel raħeb. Xorta waħda, il-kitba ta’ Atansaju hija fondamentali għall-monakiżmu Kristjan. Nafu li fil-bidu ir-raħeb kien ifittex li jgħix waħdu fid-deżert, eremita, imma xi dixxipli kienu jmorru jingħaqdu miegħu u b’ hekk kienet tinbena speċi ta’ belt, kienet titwieled komunità. Nafu li l-ewwel monakiżmu Kristjan beda fl-Eġittu. Minbarra l-ħajja ta’ Sant’ Anton Abbati ta’ Atanasju għandna wkoll miktuba il-ħajja tar-raħeb Pawlu miktuba minn Ġilormu.

Il-monakiżmu Eġizzjan, ta’ stil eremitiku, huwa meqjuz bħala l-benniena tal-monakiżmu Kristjan. Dan l-istil ta’ ħajja beda kull ma jmur jinfirex u ftit wara nsibuh fil-Palestina. L-eremita kien oriġinarjament imu rifittex li jgħix waħdu imma d-dixxipli tiegħu kienu jsegwuh u b’hekk kienet tifforma komunità ta’ dixxipli madwaru. Ir-raħeb kien jissejjaħ Abba li minnha ħadna l-kelma abbati (mhux l-abbati li jgħin il-quddiesa imma l-abbati li jmexxi l-monasteru). Meta l-komunità kienet tikber ġmielha ġieli ġara li l-Abba jitlaq sabiex jgħix ta’ eremit imma ġieli ġara li kienet tifforma komunità oħra f’ xi post ieħor fid-deżert. Hekk insibu li dawn il-patrijiet tad-deżert jew kienu jgħixu waħedhom bħala eremiti jew inkella f’ komunità, jew aħjar f’ dak li jissejjaħ monakiżmu ċenobitiku (mhux eremitiku). Sostanzjalment il-ħajja tal-patrijiet tad-deżert hija dik ta’ solitudni sew fil-ħajja eremitika kif ukoll f’ dik ċenobitika. Lejn l-aħħar snin ta’ ħajjet Anton insibu forma oħra ta’ monakiżmu, dak imsejjaħ Lawrota. Dan huwa forma ta’ monakeżimu komunitarju u mhux aktar eremitiku u li lanqas huwa ċenobitiku. Kien Paċinu l-ewwel li waqqaf din it-tip ta’ ħajja reliġjuża. Il-monasteru kien imsejjaħ Lawrja. Il-kap kien l-abbati u dan kien jaqsam lill-komunità fi gruppi ta’ għoxrin għoxrin u kull grupp kellu dekan li jirrapreżentah quddiem l-abbati. Din il-forma ta’ monakiżmu għadna nsibuha sal-lum fil-monasteri  tal-irħieb Ċertosini u Kamaldolesi.

Il-monakiżmu kellu dejjem il-ħsieb li jimita kemm jista’ jkun lil Kristu imma fis-Sirja twieled stil biżarr ta’ monakiżmu minn Teodoru ta’ Ciro. F’dan it-tip ta’ monakiżmu insibu li kien hemm raħeb li ddeċieda li jgħix fuq kolonna, oħrajn kienu jgħixu f’ oqbra, insomma forma estrema kważi kważi inumana.

Bażilju ta’ Ċesarea beda il-monakiżmu fl-Asja. Huwa kiteb regola u sal-lum fid-dinja ortodossa l-uniku monakiżmu li jinstab huwa dak imwaqqaf minn dan il-qaddis. Huwa jinsisti ħafna fuq il-ħajja komunitarja. Fl-Oċċident insibu li fl-415, Ġwanni Cassiano waqqaf żewġ monasteri f’ Marsilja fi Franza, wieħed għan-nisa u l-ieħor għall-irġiel. Cassiano għal xi żmien kien għex fit-Terra Santa, propju f’ Betlem kif ukoll fl-Eġittu u għalhekk kien iltaqa’ ma bosta irħieb. Huwa ħa it-tradizzjoni u t-teoloġija tal-monasteri Orjentali fl-Oċċident.

Imma bla dubju l-akbar persunaġġ fejn jidħlu l-irħieb fl-ewropa huwa San Benedettu ta’ Norċja. Dwar dan il-bniedem ftit li xejn nafu u hemm min jgħid li mhux vera kien jeżisti. Il-Papa Gregorju l-Kbir fil-ktieb tiegħu ‘Libro dei Dialoghi’, li kien jiġbor il-ħajjiet ta’ qaddisin Taljani, kiteb il-ħajja ta’ San Benedettu. Il-ħajja ta’ dan il-qaddis kif miktuba minn dal-Papa tixbaħ ħafna l-ħajja ta’ San Anton Abbati miktuba minn Atanasju. Insibu żewġ persuni bl-istess isem, Benedettu ta’ Aniome u Benedettu ta’ Norċja. Dak ta’ Aniome għex fil-bidu tas-seklu IX u daħal f’ monasteru tal-Imperatur Karlu Manju. Studja ir-regoli ta’ bosta monasteri u kiteb ktieb bl-isem Concordia Regulorum. Meta Karlu Manju fis-sena 800 mar Ruma biex ikun inkurunat Imperatur kien ħa miegħu kopja ta’ dan il-ktieb. F’ San Giovanni in Laterano kien imwaqqaf monasteru u Karlu Manju irregala dan il-ktieb lilhom biex jimxu ma’ dik ir-regola. L-irħieb adottaw din ir-regola. Meta l-Imperatur mar lura Franza, ħa miegħu kopja tar-regola ta’ Benedetto ta’ Norċja. Oriġinarjament ir-regola ta’ Benedetto ta’ Norċja inkitbet għall-monasteru ta’ Monte Cassino fl-Italja.

Aktar ma beda jgħaddi ż-żmien aktar bdew jinfetħu monasteri. Kull meta kien jinfetaħ monasteru kienet tinkiteb regola għalih. Kienu jittieħdu partijiet minn xi regoli oħra imma qatt ma kienet tkun l-istess regola għal żewġ monasteri differenti. Insibu regoli ta’ San Kolombanu u ta’ San Martin ta’ Tours fost bosta oħrajn. Dawn iż-zewġ regoli jixxiebħu ħafna bejniethom. Wara l-mewt ta’ Karlu Manju fis-sena 814, inħatar Ludoviku bħala l-imperatur u dan ta ordni li kull monasteru fl-imperu kellu jħaddan ir-regola ta’ San Benedettu ta’ Norċja. Issa minn Spanja sa l-Italja il-monasteri kellhom l-istess regola u bdew jissejħu Benedittini. Meta monasteru jissejjaħ benedittin ma jkunx ifisser li jkun imwaqqaf minn San Benedettu imma jkun ifisser li jkollu r-regola ta’ dan il-qaddis.

Il-monakiżmu infirex ukoll bis-saħħa ta’ San Kolombanu. Jingħad li l-kultura klassika Latina kienet salvata mill-patrijiet Irlandiżi u Ngliżi. L-Irlanda kienet saret art tal-monasteri. Minkejja li kien hemm l-isqfijiet, kien l-Abbati li jipprietka. Ir-regola ta’ dawn l-irħieb kienet iebsa u fost oħrajn kellhom l-ordni tal-Pellegrinaġġ. Il-Pellegrinaġġ ifisser li patri jħalli pajjiżu lejn xi pajjiż ieħor, imur u hemmhekk iwaqqaf monasteru ieħor. Fost dawk li wettqu dan il-Pellegrinaġġ u waqqfu xi monasteru fl-Ewropa insibu lil Kolobanu, Patrizju, Gallo u Bonifaċju. Minbarra t-talb, is-sawm, u l-ħajja tal-monasteru, dawn il-patrijiet kienu jikkuppjaw bosta kotba, kotba miktubin bl-idejn, kelma kelma. Kienu jiktbu kotba ta’ spiritwalità, ta’ grammatika, ta’ storja u ta’ kull ġeneru ieħor. B’ hekk grazzi għal dawn il-manuskritti infirxet il-letteratura fl-Ewropa. L-idea fondamentali sa mill-bidu kienet Ora et Labora, talb u xogħol.

Aktar monasteri bdew jitwaqqfu u bħalma jiġri dejjem aktar ma jkollok truf aktar titbiegħed mill-oriġinal. Twieldet l-idea li jibdew jiġu ċċelebrati l-quddies b’ suffraġju għall-mejtin u kienet skartata l-idea tax-xogħol manwali. Insibu issa l-benedettini bojod u l-Benedettini suwed. Bojod u suwed mhux fil-kulur tal-ġilda imma fil-kulur tal-ilbies tagħhom. Sal-lum għadna nsibu dawn iż-żewġ kuluri fl-ilbies tal-irħieb. L-irħieb li jilbsu l-abjad huma dawk li żammew mar-regola stretta, ħafna drabi g]adhom iżommu l-klawsura, filwaqt li dawk li jġorru l-abitu iswed huma dawk li rriformaw ir-regola u saru rħieb ta’ ħajja attiva.

Dawk li żammew mar-regola li jaħdmu l-art bdew kull ma jmur ikabbru t-teritorji tal-monasteri sakemm tant kibbru l-għelieqi ta’ madwar il-monasteri li kellhom jinbnew il-grangi. Il-grangi kienu bħal djar fit-truf tal-art tal-monasteru fejn fihom kienu jgħixu il-frajiet u l-monaki matul il-ġimgħa. Nhar ta’ Sibt kienu jmorru lura lejn il-monasteru biex il-jum tal-Ħadd jgħadduh flimkien u jerġgħu lejn il-granga it-Tnejn filgħodu. Insibu wkoll monasteri fewdali fejn xi prinċep jew duka jkollu biċċa art kbira u fiha jibni monasteru u jgħaddih lill-irħieb, imma l-art tibqa’ dejjem tal-prinċep jew tad-duka. Ġiljan ta’ Aquatomja fis-sena 910 waqqaf monasteru fi Cluny ġewwa Franza bil-ħsieb li jirriforma l-monakiżmu. Huwa għadda l-monasteru tiegħu f’ idejn il-Patrimonium Sancti Petri, jew aħjar f’ idejn Ruma. Bosta monasteri oħra għamlu bħalu u minn dak iż-żmien il-monasteri waqgħu taħt il-Papa u mhux iżjed taħt il-prinċep jew id-duka.

Illum l-aktar monaċi magħrufa minbarra l-bosta Benedittini huma l-Kamaldolesi, imwaqqfa minn San Romuald madwar is-sena 1012, iċ-Ċertożini imwaqqfa minn San Bruno fl-1084 u ċ-Ċisterċensi imwaqqfa minn San Robertu ta’ Molesme fl-1098. Dawn li semmejna hawn huma kollha monasteri jew patrijiet tar-rit Latin u mhux ortodossi għax fir-rit ortodoss hemm dinja oħra ta’ monasteri. Tajna ħarsa fuq fuq lejn il-monasteri maskili għax hemm ukoll dawk femminili li minnhom insibu anke Malta, fosthom il-Belt Valletta, Il-Birgu, l-Imdina u San Ġiljan. Monasteri maskili f’ Malta ma nsibux.

Il-monasteru għadna nsibuhom illum ukoll imferrxin madwar id-dinja, u ma humiex vojta. Insibu wkoll xi Maltin f’ dawn il-monasteri, tassew li huma waħdiet, imma dejjem jibqgħu Maltin. Kienu dawn l-irħieb li taw bidu għaż-żmien ta’ penitenza tar-randan, kienet ix-xewqa li jkunu bħal Kristu li wasslithom biex iħallu kollox warajhom u jinġabru f’ monasteru. Tiskanta kif illum, elfejn sena wara l-miġja ta’ Kristu għad hawn min jissaħħar warajh u jipprova jimitah f’ ħajja ta’ solitudni, skiet, talb u xogħol.

Fr. Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, Ġimgħa Mqaddsa 2010