Res publica

Res publica huma żewġ kelmiet Latini li bejn wieħed u ieħor ifissru ħaġa li tkun tan-nies. Fi żmien l-Imperu Ruman kienu jiddistingwu dak li kien res privata, jew aħjar il-propjetà privata ta’ dak li jkun u res publica jew aħjar dawk il-ħwejjeġ li jkun aċċessibbli għal kulħadd bħal toroq jew ġonna pubbliċi. Minn dawn il-kelmiet ħarġet il-kelma repubblika. Il-kelma repubblika fid-dinja ta’ żmien il-Griegi u Rumani ma kienitx tfisser eżatt dak li nifhmu biha llum, imma hija l-għeruq tal-kunċett ta’ dak li nifhmu b’ repubblika llum. Dawk iż-żminijiet b’ repubblika aktarx kienu jifhmu dak li llum insejħulu bħala commonwealth.  Illum bil-kelma repubblika kulħadd jifhem stat indipendenti li jitmexxa miċ-ċittadini tiegħu stess billi jiffurmaw gvern.

Pajjiż Repubblika

San Marino

L-aktar repubbliki antiki kienu dawk ta’ Ateni u Ruma li bdew madwar 500 sena qabel Kristu. Dawn spiċċaw maż-żmien. L-aktar repubblika antika li għadna nsibuha llum hija dik ta’ San Marino, l-istat enclave, cioè geografikament imdawwar mill-Italja. Ir-Repubblika ta’ San Marino twaqqfet fis-sena 301 u għadha teżisti sal-lum. Qabel l-unifikazzjoni tal-Italja, li seħħet fl-1861, kienu bosta dawk l-ibliet li kienu jiffurmaw repubbliki għalihom. Insemmu l-aktar waħda famuża, dik ta’ Venezja. Repubbliki oħrajn konna nsibuhom f’ Amalfi, Pisa, Lucca, Siena, Genova, Firenze u Ragusa. Illum dawn kollha jagħmlu parti mir-Repubblika Taljana imma r-Repubblika ta’ San Marino baqgħet awtonoma u ma ngħaqditx mal-Italja.

Aktar stati

Fl-1776 twaqqfet ir-Repubblika tal-Istati Uniti, repubblika oħra li għadha teżisti sal-lum.  Fis-seklu XIX bosta kienu dawk il-pajjiżi li kienu ddikjarati repubblika l-aktar fl-Amerika ta’ Isfel. Nistgħu nsemmu l-Arġentina, l-Paragwaj, iċ-Ċili, il-Kolombja, il-Costa Rica, El Salvador, il-Gwatemala, il-Peru, il-Messiku, il-Bolovja, l-Urugwaj u l-Veneżwela fost oħrajn. Dawn għadhom ilkoll kemm huma repubbliki eżistenti.

Is-seklu XX ra l-akbar numru ta’ pajjiżi jsiru repubblika. Fatturi bħad-dekolanizazzjoni min-naħa tal-Imperu Brittaniku, minn Franza u minn pajjiżi oħra li telqu kolonji minn taħt idejhom, kif ukoll ix-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika u l-waqgħa tal-Komuniżmu, kollha għenu biex in-numru ta’ repubbliki jiżdied sewwa. Fost ir-repubbliki ġodda li twaqqfu f’ dan is-seklu nsibu l-Kuba, l-Panama, l-Portugall, il-Finlandja, it-Turkija, l-Irlanda, l-Italja, l-Indja, l-Egittu, l-Pakistan, Ċipru, l-Kenja, l-Alġerija u bosta u bosta oħrajn. Fost dawn ma nistgħux ma nsemmux lill-pajjiżna li llum qiegħed jiċċelebra l-40 anniversarju minn meta Malta saret repubblika. Kien seklu fejn il-pajjiżi stati, uffiċjalment telgħu minn kważi 60 għal kważi 200.

Minn kemm ilu li beda dan is-seklu li qegħdin fih twaqqfu wkoll li repubbliki ġodda. Dawn huma it-Timor tal-Lvant, is-Samoa, in-Nepal, il-Kosovo u s-Sudan t’ Isfel. Għadna fil-bidu tas-seklu, għalhekk min jaf kemm  għad iridu jitwieldu repubbliki oħrajn sakemm jintemm.

Sokrate u Platun (mużew tal-Vatikan)

Kittieba u ħassieba

Kienu bosta dawk il-kittieba jew ħassieba li kkummentaw fuq il-kunċett ta’ repubblika. Fid-dinja antika insibu lil Ċiċerun bid- De re publica. Plinu x-xiħ ukoll isemmi ir- rei publicae fit-trattat tiegħu Naturalis Historiae u Santu Wistin isemmi kemm-il darba l-kelma res publica fil-kitba tiegħu bl-isem  Civitate Dei - Il-Belt ta’ Alla. Ma jistax jonqos li nsemmu l-opra ta’ Platun bl-isem  De Republica fejn jiddjaloga ma’ Sokrate dwar il-karattru ta’ belt-stat ġusta, immexxija min-nies ġusti.

Matul is-snin kienu bosta dawk il-ħassieba li aġġornaw jew elaboraw il-ħsibijiet ta’ dawn l-ewwel kittieba li niżżlu ħsibijiethom dwar stat li jitmexxa miċ-ċittadini stess f’forma ta’ repubblika.

Malta

Sir Anthony Mamo l-ewwel president ta' Malta

Wara li nkisbet l-Indipendenza, pajjiżna għamel pass ieħor fejn anke l-kap tan-nazzjon beda jkun wieħed minna stess. Bit-twaqqif tar-Repubblika ta’ Malta fit-13 ta’ Diċembru, 1974, artna ingħaqdet mal-lista ta’ repubbliki li kienu diġà jiżistu. 40 sena ilu pajjiżna ma kienx dak li huwa llum. F’ kull qasam li tista’ timmaġina, Malta tas-snin sebgħin kienet differenti għal kollox. Jiena ftit niftakar minn dawk is-snin imma jkolli ngħid li meta nisma’ min jitkellem dwarhom inħoss bħal nostalġija u dlonk jiġu f’ moħħi l-kliem li Ġan Anton Vassallo: “O Żmien ħelu kif għaddejtli”, kliem li l-poeta jibda l-poeżija tiegħu “iż-Żgħorija”.

Jekk għalija 40 sena bidluni minn tifel għal raġel, lil pajjiżna minn tarbija bidilha f’ żagħżugħa fl-aqwa tagħha. Illum insellmu lil Malta tagħna f’ dan il-jum importanti fl-istorja tagħna, storja millenarja li hija mħawra b’ għadd ta’ ingredjenti differenti, minn ħakma sa jasar, minn oppressjoni sa libertà, tappi li nisġu l-istorja biex illum għandha pajjiż repubblika, res publica, ħaġa tan-nies, ħaġa tagħna. Iva bid-difetti kollha li jista’ jkollna, aħna poplu, poplu li ngħixu f’ nazzjon li huwa repubblika. Illum Malta hija nazzjon li huwa numru daqs nazzjonijiet oħra fid-dinja, huwa ħolqa fil-katina tad-dinja.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon - 13 ta' Diċembru 2014