Dun Gianello Cilia

Kappillan ta’ Ħal Qormi, Eroj u Martri tal-Assedju l-Kbir

Is-sena 2015 hi s-sena li fiha tfakkar l-450 anniversarju tal-Assedju l-Kbir ta’ Malta. Din it-taqbida li saret bejn l-Imperu Ottoman u l-Kavallieri ta’ San Ġwann, flimkien mal-Maltin, seħħet sewwasew fl-1565, żmien li d-dinja bdiet tara tibdil u tiġdid. Ta’ importanza partikolari għalina l-Qormin huwa l-fatt li bosta mill-ġlied seħħ f’ territorju tal-parroċċa ddedikata lil San Ġorġ Martri u l-fatt li din l-istess parroċċa tilfet lill-kappillan tagħha fit-taqbid.

Mappa tal-Assedju l-Kbir

Nhar it-Tlieta, 18 ta' Mejju, 1565 dehret fuq ix-xefaq tal-baħar tagħna, il-flotta Ottomana mmexxija minn Pijali Paxà bħala Ammirall tal-flotta, Mustafà Paxà bħala Ġeneral tat-truppi u Dragut bħala Kmandant. L-Ottomani niżlu l-art b’40,000 suldat u tellgħu t-tined tagħhom fil-kampanja. L-ikbar numru ta’ tined kien fil-wita tal-Marsa u t-tarf ta’ Ħal Qormi. L-Ordni tal-Kavallieri ta' San Ġwann kien immexxi mill-Gran Mastru Jean Parisot de Valette. De Valette kellu biss madwar 9,000 suldat, li minnhom 592 kienu kavallieri u l-kumplament irġiel Maltin, fosthom għadd ta’ Qriema. [1]

Dan iż-żmien li qegħdin insemmu kien ukoll żmien importanti għall-Knisja Kattolika. Kien għadu kif intemm il-Konċilju ta’ Trentu. Dan kien dam mill-1545 sal-1563. Kien l-itwal konċilju fl-istorja tal-Knisja; mill-ftuħ tiegħu sakemm wasal għat-tmiem kienu għaddew 18-il sena, b’ bosta waqfiet bejn sezzjoni u oħra.[2] Kien konċilju li tratta l-firdiet fil-Knisja ta’ Kristu; bħal dawk tal-akbar riformisti Martin Luteru (1483 – 1546) u Ġwanni Kalvinu (1509 – 1564). Il-konċilju beda l-kontra riforma u aġġorna kemm seta’ l-Knisja. Ordna li jitwaqqfu s-seminarji biex jieħdu ħsieb il-formazzjoni tas-saċerdoti futuri. [3]  Kien il-konċilju li kkonferma liema kienu l-Kotba li jiffurmaw il-Bibbja Kattolika[4]. Matul is-snin ta’ dan il-konċilju l-Knisja kellha ħames Papiet: Pawlu III (1534 – 1549), Ġulju III (1550 – 1555), Marċell II (1555 – 1555, dam biss 21 jum Papa), Pawlu IV (1555 – 1559) u Piju IV (1559 – 1565). Dan il-konċilju ordna wkoll li jibdew jinżammu r-reġistri fil-parroċċi, reġistri ta’ kemm jitwieldu nies, jitgħammdu, jiżżewġu u jmutu, kif ukoll dawk li kienu josservaw il-preċett tat-tqarbin[5]. Dawk il-kotba huma dak li kien u għadu jissejjaħ Status Animarum. Fi tmiem il-Konċilju ta’ Trentu il-parroċċa Qormija kellha lil Dun Gianello Cilia bħala mexxej. Huwa beda jżomm l-informazzjoni dwar il-parruċċani, sewwasew kif talab il-konċilju. Fil-fatt l-ewwel reġistru minn dawn li nsibu fil-arkivju tal-parroċċa Qormija huwa tas-sena 1563. Dun Gianello Cilia beda jmexxi l-parroċċa ta’ Ħal Qormi fl-1560 minkejja li ma laħaqx kappillan. Il-ħatra tiegħu bħala kappillan ta’ San Ġorġ saret nhar it-Tnejn, 29 ta’ Lulju, 1563.[6]

Ħal Qormi, fiż-żmien li qegħdin insemmu kien raħal mifrux sewwa. Bħala parroċċa kienet kbira ħafna. Kienet tmiss ma’ Ħal Luqa iżda dan ir-raħal kien jagħmel parti mill-parroċċa ta’ Bir Miftuħ u sar parroċċa awtonoma fl-1634 meta l-Qormi Dun Wistin Cassia laħaq l-ewwel kappillan ta’ Sant Andrija nhar 15 ta’ Mejju ta’ dik is-sena.[7] Żewġ parroċċi oħra li kienu jmissu mar-raħal ta’ Ħal Qormi kienu Ħaż Żebbuġ u s-Siġġiewi, li t-tnejn li huma mniżżlin fir-Rollo tas-Senatur De Mello tas-sena 1436.[8] Fuq ix-xaqliba l-oħra, Ħal Qormi kellu l-parroċċa ta’ Birkirkara li skont dokument misjub fl-arkivi tal-Vatikan, dan ir-raħal kien diġà parroċċa fl-1402. [9] Il-medda art li hemm bejn dawn l-erba’ parroċċi, sal-Għolja Xeberras, kienet kollha tagħmel parti mill-parroċċa antika ta’ Ħal Qormi. Il-parroċċi li nsibu llum f’ din l-akwata ma kienux jeżistu fi żmien l-Assedju l-Kbir u kienu kollha jaqgħu taħt il-kappillan ta’ Ħal Qormi fejn tidħol kura spiritwali.

F’ dawk is-snin il-mexxejja politiċi ta’ pajjiżna kienu l-Kavallieri ta’ San Ġwann. Bejn il-21 ta’ Awwissu, 1557 u l-21 ta’ Awwissu, 1568, il-Gran Mastru kien il-Franċiż Jean Parisot de Valette. L-Isqof li jmexxi l-Knisja f’ Malta kien Monsinjur Domingo Cubels, appuntat Isqof ta’ Malta fl-10 ta’ Diċembru, 1540 mill-Papa Pawlu III. L-Isqof Cubels miet fit-22 ta’ Novembru, 1566. [10]

la Valette

Billi l-art li tappartjeni l-parroċċa Qormija kienet tmiss mal-port il-kbir, il-kamp tal-assedju kien jaqa’ taħt it-tmexxija spiritwali tal-kappillan tal-Qriema. In-nies ta’ din l-akwata kienu mħeġġin biex iħallu darhom u jinġabru fil-Birgu u l-Isla, bliet imdawrin bis-swar, filwaqt li s-suldati kienu baqgħu f’ darhom biex ikunu qrib il-fortizza ta’ Sant Iermu, li tinsab fil-periferija tal-parroċċa. Dawn is-suldati qalbiena kellhom it-treġġija spiritwali ta’ Dun Gianello Cilia li ħass li postu ma kienx wara s-swar tal-Birgu jew l-Isla imma ġewwa Sant Iermu, sewwasew fuq il-kamp tal-battalja. Fost l-eroj ta’ Sant Iermu kien hemm il-Kappillan Cilia li rawh bl-ixkubetta jissielet mat-Torok [...] Il-Kappillan ma laqax l-offerta tal-barklor Gregorio Schembri biex jeħilsu minn fejn kien u jieħdu l-Birgu, iżda għażel li jibqa’ fit-taqtigħa jfarraġ lill-erwieħ sal-aħħar.[11] Wara aktar minn xahar ta’ taqbid, nhar l- Erbgħa, 23 ta’ Ġunju, 1565 il-forti Sant Iermu waqa’ f’ idejn it-Torok. Meta t-Torok daħlu f'Sant Iermu, qatlu lil dawk il ftit li kienu għadhom ħajjin,  qabdu l-katavri tal-Kavallieri u l-Maltin, fetħulhom sidirhom forma ta’ salib u wara li rabtuhom mal-injam tefgħuhom fil-port lejn in-naħa tal-Birgu u l-Isla. De Valette b'risposta ta’ dan qata' ras il-priġunieri Torok kollha u ordna li rjushom jiġu sparati lejn Sant Iermu.

Fost l-eroj ta’ Sant Iermu kien hemm il-Kappillan Cilia. Il-ġisem bla ħajja tal-Kappillan deher taħt is-swar tal-Birgu. Billi l-vittmi kollha kienu tħanxritilhom rashom, ma kienitx ħaġa faċli li l-katavri jingħarfu. Jingħad li Dun Gianello kellu tebgħa f’ siequ u kienet din it-tebgħa li kixfet li dak il-ġisem bla ħajja kien tiegħu. Madanakollu din ma kienitx prova tajba biex ikun iċċertifikat li bniedem miet.[12] Fil-fatt il-kappillan li mexxa lil Ħal Qormi wara Dun Gianello Cilia, kien Dun Marjanu Briffa, li ħa l-pussess f’ Ġunju tas-sena 1569, erba’ snin wara l-mewt ta’ Cilia.

It-Torok qatt ma kienu bassru li din id-daqxejn ta’ gżira tagħna kellha toffri daqstant reżistenza. F’ Settembru l-għejja bdiet tagħmel tagħha u l-ħsieb li x-xitwa kienet qegħda toqrob u għalhekk il-vjaġġi bil-baħar isiru aktar diffiċli  aktar naqqset mill-moral tat-Torok. F’ dawk il-jiem kienet waslet l-għajnuna lill-Kavallieri, bosta xwieni b’ numru kbir ta’ suldati kienu daħlu Malta. Nhar l-Erbgħa, 8 ta’ Settembru, 1565, it-truppi Torok telqu minn xtutna biex taw ir-rebħa lill-Kavallieri u lill-Maltin. Il-qniepen tal-knejjes kollha, fosthom dawk tal-knisja tagħna, daqqew mota ta’ ferħ. Dak il-jum, il-jum li fih il-Knisja tiċċelebra t-twelid ta’ Marija Santissima, għalina l-Maltin sar ukoll jum il-Vitorja, kif għadna nsejħulu sal-lum. Kienu eluf li ħallew ħajjithom f’ dan l-Assedju, fosthom il-Kappillan tal-Parroċċa ta’ San Ġorġ, Ħal Qormi, Dun Gianello Cilia.

Illum fir-raħal ta’ Ħal Qormi insibu triq imsemmija għal Dun Ġwann Cilia, il-kappillan li ħalla ħajtu jassisti lill-parruċċani tiegħu. Qrib insibu wkoll triq oħra imsemmija għall-Eroj tal-Assedju. Kien xieraq li dawn it-toroq jingħataw dawn l-ismijiet biex qatt ma jkunu minsijin dawn l-Eroj, fosthom Dun Gianello jew Dun Ġwann Cilia, eroj u martri tal-Assedju l-Kbir.

Kitba: Fr. Reno Muscat

Pubblikazzjoni: Kumitat Organizattiv Festi 275 Anniversaru tal-Istatwa Titulari ta’ San Ġorġ – Ħal Qormi.

Fuljett imqassam fid-djar tal-parroċċa ta' San Ġorġ Ħal Qormi fl-okkażjoni tal-450 sena mill-Assedju l-Kbir.

---

[1] A. Cassola, The 1565 Great Siege of Malta and Hipolito Sans's La Maltea,  P E G, Malta, 1999,

[2] G.Bedoulle, Dizionario di Storia della Chiesa, ESD, Bologna, 1997, pp 255-257.

[3] Idem p. 240

[4] G. Martina, Storia della Chiesa,Vol II, Morcelliana, Brescia, 2006, p 67.

[5] H. Tuchle (ed al), Nuova  Storia della Chiesa, Vol III, Marietti, Torino, 1996, pp 236-237.

[6] J. F. Grima (ed), Il-Knisja parrokkjali ta’ San Ġorġ Ħal Qormi, Malta, 1984, p 133.

[7] K. Zammit, Il-Knejjes Parrokkjali ta’ Malta u l-Festi Tagħhom, Vol II, Pin, 1993, p 52.

[8] M. Mizzi, Il-Knejjes Parrokkjali ta’ Malta u l-Festi Tagħhom, Vol III, Pin, 1994, p 268.

[9] S. u Ph. Xuereb, Birkirkara, Storja, Kolleġġjata, Knejjes Filjali, PEG, Malta, 2005, p 19.

[10] www.catholic-hierarchy.org/bishop/bcubels imniżżel fl-10 ta’ Ottubru 2015.

[11] J.F. Grima, f’ Bejnietna, Il-Kappillan Dun Gianello Cilia, nr. 50, 1990, p. 11.

[12] http://www.timesofmalta.com/articles/view/20150827/local/the-beheaded-qormi-parish-priest-and-other-siege-tales.582160

Solitudni u solidarjetà

Meta kont għadni ngħix Ruma kont nagħti servizz ġewwa l-parroċċa li kont ngħix fiha. Fost xogħol ieħor, il-Ħadd filgħodu kont noqgħod inqarar. Darba minnhom ġiet ħdejja waħda mara imdaħħla fiż-żmien. Din qaltli li kienet ġiet ħdejja mhux għax kellha bżonn tqerr imma xtaqet tkellimni.

X’ riedet tgħidli?

Ngħidilkom id-dritt qabditni l-kurżità u f’ inqas minn sekonda għaddew eluf ta’ ħsibijiet minn ġo moħħi. Din mara lanqas qatt rajtha b’ għajnejja, ladarba ma għandiex bżonn tqerr, xi trid tgħidli? Fl-aħħar bdiet titkellem. “Padre”, qaltli, “nammirakom u nieħu gost narakom taħdmu mat-tfal u ż-żgħażagħ. Naf kemm taħdmu mal-għarajjes u naf kemm hawn attivitajiet għall-koppji miżżewġin. Dan kollu nafu għax jiena għomri kollu għext f’ din il-parroċċa.” F’ qalbi bdejt ngħidilha, “Iva ejja aqlagħha u għidli dak li għandek tgħidli!” Wara nifs twil kompliet tgħid dak li ġiet biex tgħid: “Komplu sejrin hekk imma lilna x-xjuħ tinsewniex. Jien għall-grazzja ta’ Alla niflaħ niġi sal-knisja u niġi kull nhar ta’ Ħadd. M għadnix noqgħod id-dar imma qegħda f’ dar tax-xjuħ fil-parroċċa stess. Hemm ħafna oħrajn li ma joħorġux minn dik id-dar. Kamrithom saret id-dinja tagħhom. Jixtiequ joħorġu imma ma għadhomx jifilħu. Tinsewniex! It-tfal ifittxu tfal oħra u ż-żgħażagħ jafu jorganizzaw lilhom infushom, imma aħna x-xjuħ ma fadlilniex forza, irridu, nixtiequ, imma s-snin iħallu l-efett tagħhom fuqna. Sewwasew kif hemm fl-Evanġelju, Padre, L-ispirtu jrid imma l-ġisem dgħajjef!” Bikkmittni u ma sibtx kliem x’ ngħidilha.

Ħidma ma’ tfal, żgħażagħ jew adulti

Meta wieħed ikollu xogħol mat-tfal, maż-żgħażagħ jew mal-adulti aktarx ikun xogħol li jagħti sodisfazzjon kbir. Min jaħdem f’ dawn l-aqsma irid ikun mimli enerġija għaliex dawn huma faxex ta’ nies li jew tkun bħalhom jew aktarx li ma tkampax magħhom. Aktarx li meta taħdem mat-tfal u ż-żgħażagħ issir bħalhom. Xogħol mal-adulti jirrikjedi aktar preparazzjoni, aktar serjetà għaliex mat-tfal u ż-żgħażagħ taħdem il-frażi Ngliża, ‘Happy go lucky’, bix-xejn jivvintaw logħba jew ħarġa jew attività. L-adulti jkollhom aktar esperjenza tal-ħajja u għalhekk attività magħhom tkun xi ftit differenti minn tal-faxex l-oħrajn li semmejna. L-adult ma jaċċettax kollox, l-adult għandu mnejn ma jkunx happy go lucky, l-adult għandu mnejn joffri opinjoni totalment differenti minn tiegħek għaliex l-esperjenza tal-ħajja tkun għallmitu mod ieħor minn dak li tkun qed tgħid jew tissuġġerixxi inti. Hu x’ inhu ma’ dawn it-tipi ta’ pesuni mhux diffiċli taħdem u timxi ’l quddiem.

Anzjani u xjuħ

Illum hawn min jieħu fastidju jekk issejjaħlu xiħ. Iridha ta’ anzjan għax bħal dak li qallu mhux l-istess ħaġa! Intant jien hawnhekk se nsejħilhom xjuħ għax hija l-kelma Maltija, nispera li ħadd ma jieħu fastidju. Iż-żmien isajjar il-bajtar ngħidu u tabilħaqq isajjar mhux il-bajtar biss imma jsajjar kollox u lil kulħadd. Kemm qaltli sew dik is-sinjura ta’ Ruma, il-bniedem jikber u jispiċċa bħall-Appostli fl-ort tal-Ġetsemani, l-ispirtu jrid imma l-ġisem dgħajjef. 

Darba kont qed nitkellem ma’ tabib ħabib tiegħi u ġibna l-kliem fuq zijuh, saċerdot xiħ. Qalli li ma għadux joħroġ. Staqsejtu kif kien li ntafa’ ġewwa. It-tabib qalli li meta xiħ ma joħroġx aktar mhux għax ma jkunx irid imma għax ma jkunx jiflaħ. Kont naħseb li bniedem jintelaq u ma joħroġx aktar għax jitgħażżen, kont żbaljat. Dan id-diskors kien sar qabel ma kienet kellmitni dik ix-xiħa ta’ Ruma. Kliem tad-deheb li jfisser l-istess bħalma qalli t-tabib ħabib tiegħi: l-ispirtu jrid imma l-ġisem dgħajjef!

Ix-xjuħ huma l-aktar nies li huma f’ riskju li jispiċċaw waħedhom. Is-solitudni hija arma qerrieda li ġġiegħel lil dak li jkun iħossu mxebba’ minn ħajtu, iġġiegħel lill-bniedem jixtieq li jasal tmiemu. Hu għalhekk li hemm bżonn li din il-faxxa ta’ nies ikollha l-attenzjoni u s-solidarjetà tagħna.

Żmien il-Milied huwa żmien ta’ ferħ, laqgħat, ħruġ, ċelebrazzjonijiet u elf ħaġa oħra. Huwa tajjeb li niċċelebraw u huwa tajjeb ukoll li niftakru f’ min jinsab waħdu u nuru solidarjetà. L-akbar piena tax-xjuħ li jkunu waħedhom hija li ġisimhom ma jistax jagħmel dak li tgħidilhom qalbhom. Kemm xjuħ ikunu jixtiequ jmorru l-quddiesa ta’ nofsillejl fil-lejl tal-Milied! Fil-verità ftit li xejn minnhom ikunu jistgħu jattendu għaliha minħabba għadd ta’ problemi. Sfortunatament anke l-lejl tal-Milied jista’ jkun lejl ta’ solitudni għal bosta xjuħ!

Padre, tinsewniex lilna

Il-kliem tax-xiħa Rumana għadu jidwi f’ widnejja u wiċċha għadni qed naraħ quddiem għajnejja. L-esperejnza ta’ xogħol f’ dar tax-xjuħ kompliet tkabbar fija dan is-sens ta’ solidarjetà max-xjuħ li faċilment jispiċċaw f’ solitudni kbira. Tassew li eħfef taħdem mat-tfal u ż-żgħażagħ, imma x-xjuħ hemm qegħdin ukoll u xi min daqqiet ikollhom bżonn ta’ attenzjoni aktar min tifel, tifla, żagħżugħ, żagħżugħa, adult jew adulta. Ejjew f’ dawn il-jiem inkunu solidali magħhom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 19 ta' Diċembru 2015

Id-dar tar-Reġina

Illum il-ġurnata ftit huma dawk li jersqu lejn Gwardamanġa għaliex minn kemm ilu li l-isptar ġenerali ta’ Malta bidel postu, ma għadx hemm dak in-numru kbir ta’ nies li jmorru f’ dan il-lokal. Illum is-subborg ta’ Gwardamanġa jagħmel parti mill-kunsill lokali tal-Pietà li flimkien jiffurmaw raħal ta’ bejn wieħed u ieħor 4000 ruħ.

Pittura tal-villa mogħtija lir-Reġina Eliżabetta 2015

Fuq ix-xellug tad-daħla prinċipali tal-isptar San Luqa insibu t-triq li ġġib l-isem ta’ It-telgħa ta’ Gwardamanġa. Fiha nsibu numru ta’ djar sbieħ, bil-parapetti. Insibu wkoll il-kulleġġ Santu Wistin imma fuq kollox insibu l-villa li dan l-aħħar kienet fuq fomm bosta minna kif ukoll fuq fomm xi barranin. Qed nirreferi għal Villa Guardamagia, id-dar li fiha għexet ir-Reġina Eliżabetta II qabel telgħet fuq it-tron.

Stat ta’ telqa

Villa Guardamangia llum

Meta x-xahar l-ieħor ir-reġina Eliżabetta żaret Malta għal-laqgħa taċ-CHOGM kienet preżentata b’ pittura ta’ din il-villa. Minkejja li l-Maestà tagħha kellha xewqa li żżur din id-dar, min ġieli għadda mit-triq tal-villa jaf sewwa li llum din ma tinstabx f’ kundizzjoni diċenti li tilqa’ reġina fiha. Din ma hijiex dar tal-gvern Malti imma hija

dar privata u fiha jgħixu xi persuni għalhekk ħadd ma jista’ jitfa’ t-tort fuq il-gvern, la preżenti u lanqas preċedenti, li r-residenza li laqgħet lill-Prinċipessa Eliżabetta u lid-Duka Philip ta’ Edinburgu, bejn l-1949 u l-1951, tinsab fil-veru sens tal-kelma fi stat tal-biki. Jingħad li din hija l-unika dar fid-dinja barra r-Renju Unit li fiha għexu għal xi żmien membri tal-familja rjali Brittanika. Dan ikompli jkabbar il-valur ta’ dan il-post.

Minn Villa Medina għal Villa Guardamangia

Villa Guardamangia snin ilu

Din id-dar inbniet bejn tmiem is-seklu XIX u l-bidu tas-seklu XX u l-isem li ngħatat fil-bidu kien Villa Medina. Fl-1929 din id-dar għaddiet għand Lord Louis Mountbatten. Issa l-isem inbidel ukoll u saret tissejjaħ Villa Guardamangia. Il-Prinċipessa, illum Reġina, Eliżabetta kemm-il darba għaddiet xi żmien ġewwa fiha anke qabel ma żżewġet lid-Duka Philip. Biż-żmien din id-dar għaddiet għand familja privata u donnha tilfet kull rabta mal-familja rjali. Ftit li xejn konna nisimgħu li dik kienet id-dar fejn għal xi żmien għexet l-ogħla persuna tar-Renju Unit. Billi din hija propjetà privata tajjeb ngħidu li mhux kulħadd jista’ jkollu r-riżorsi neċessarji biex iżomm binja bħal dik. Jien lil min joqgħod hemmehkk ma nafux imma qed ngħid biss dak li nobsor wara li rajt b’ għajenjja l-qagħda ta’ din il-villa. Bħalma rajt jien jara kulħadd, żgur li ħadd ma jista’ jgħid li l-kundizzjoni tal-binja hija tajba.

Monument

Din id-dar tista’ titqies bħala monument minħabba l-istorja tagħha. Dan huwa bini skedat bħala monument ta’ Grad 2 mill-MEPA. Imma b’ daqshekk ma jfissirx li qed jiġi preservat. Huwa skedat tassew imma l-elementi tan-natura qegħdin jagħmlu xogħolhom u aktar ma jgħaddi żmien aktar il-ħsara qegħda tikber. Hemm bżonn kuxjenza nazzjonali. Tassew li ż-żona li fiha tinsab din il-villa ma hijiex xi waħda storika, imma dan il-bini huwa storiku u għalhekk hemm bżonn ta’ attenzjoni immedjata.

Anke jekk illum ma narawx wisq turisti jitlajjaw u jduru Gwardamanġa, imma kemm-il darba din id-dar tkun restawrata għandu mnejn jinbet l-interss tat-turist l-aktar dak Brittaniku. Il-ġurnal Ingliż  The Daily Telegraph, f’ Mejju li għadda għamel stħarriġ fost il-qarrejja tiegħu dwar jekk din il-villa, kieku kellha tkun irrestawrata u miftuħa għall-pubbliku, kemm ikunu dawk li jitħajru jżuruha. 85% ta’ dawk li wieġbu qalu li jitħajru jmorru jaraw fejn għexet ir-reġina tagħhom qabel telet fuq it-tron, imma fil-kundizzjoni li hi min se jitħajjar iżurha? Hawnhekk naraw li għandna potenzjal turistiku rieqed.

British Malta

Il-164 sena li l-Ingliżi kienu Malta ħallewlna wkoll it-tifkiriet tagħhom. Il-kaxxi tal-ittri ħomor u l-gabbani tat-telefon pubbliċi huma fost il-ftit wirt viżiv li għadna naraw bħala rikordju tal-era Brittanika f’ pajjiżna. Ovvjament meta nipparagunaw il-bini storiku li ħallew il-Kavallieri ma’ dak li ħallew l-Ingliżi naraw ċertu żbilanċ, imma dan ma jfissirx li ma hawnx xi jfakakrna f’ dawk is-snin ta’ qabel l-indipendenza. Tlifna ħafna, bħal ngħidu aħna id-djar ta’ quddiem il-baħar ta’ Tas-Sliema.

Villa Guardamangia għadha ma ntilfitx, għadha wieqfa minkejja l-kundizzjoni li tinsab fiha. Personalment nemmen li l-gvern għandu jintervjeni bla aktar telf ta’ żmien biex jakwistaha u tkun irrestawrata biex ma tibqax issirilha aktar ħsara. Ladarba din terġa tieħu l-glorja li kienet tgawdi aktar minn nofs seklu ilu, din tista’ tintuża bħala mużew tal-era Brittanika f’ Malta.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 12 ta' Diċembru 2015

Rejiet u rġejjen

Il-laqgħa tal-mexxejja tal-Commonwealth, imsejħa CHOGM, li saret f’ pajjiżna ftit tal-jiem ilu, nisslet nostalġija għal dawk il-Maltin ta’ ċerta età. Iż-żjara ta’ membri tal-familja rjali ma hijiex sempliċiment żjara kwalunkwe imma hija waħda li fiha sinifikat kbir għal dawk li jiftakru lil Malta bħala kolonja Brittanika. Aħna li ma niftakrux dak iż-żmien ma tantx nistgħu niddeskrivu xi jħossu dawk ta’ qabilna meta ssir żjara minn dik il-persuna li huma jiftakruha bħala kap ta’ pajjiżna. Dawk li għandhom ħamsin sena jew anqas ftit li xejn nafu dwar il-monarkija. Għalina re jew reġina hija xi persuna li kienet tmexxi xi pajjiż ħafna sin ilu. Biss sal-lum fadal numru ta’ monarkiji madwar id-dinja, għad li bosta minhom huma biss titli u tilfu kull poter li darba kellhom. Dan il-ħsieb ġie f’ moħħi u mort infittex dwar kemm bejn wieħed u ieħor fadal monarkiji fid-dinja. Illum nixtieq naqsam magħkom dak li sirt naf.

Ir-Reġina Eliżabetta II

Ir-Reġina Eliżabetta II

Dik li sat-13 ta’ Diċembru 1974 kienet il-kap tal-istat tagħna, Eliżabetta tal-familja Windsor, aktarx li hija l-aktar reġina popolari u magħrufa llum il-ġurnata. Dan għaliex hija kap ta’ xejn inqas minn sittax-il stat. Madanakollu dan ma jfissirx li tmexxi dawn il-pajjizi kollha imma għandha t-titlu ta’ kap għaliex xi darba dawk il-pajjiżi kienu, jew f’ ċerti każi għadhom, taħt il-kuruna Ngliża. Il-pajjiżi li jagħrfu lil din is-sultana bħala kap tagħhom huma dawn: L-ewwel nett Ir-Renju Unit, Antigua u Barbuda, l-Awstralja, il-Baħamas, Barbados, il-Belize, il-Ġamajka, Grenada, il-Kanada, New Zealand, Papua New Guinea, il-Federazzjoni ta’ Saint Kitts u Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent u l-Grenadini, il-Gżejjer Solomon u Tuvalu.

Strada Rjali fl-okkażjoni tal-inkurunazzjoni tar-Reġina Eliżabetta II.

Ir-Reġina Eliżabetta kienet inkurunata fit-2 ta’ Ġunju 1953. Dak iż-żmien Malta kienet għadha kolonja Brittanika u għalhekk kienet saret ukoll ir-reġina ta’ artna. Kienu saru festi kbar f’ pajjiżna sabiex tkun iċċelebrata din l-okkażjoni. Hekk jgħidulna dawk li jiftakru u hekk insibu miktub fil-ġurnali ta’ dak iż-żmien. Illum din is-sultana hija l-aktar waħda li ilha ssaltan fuq it-tron Brittaniku. Hija qabżet lil bużnannitha, ir-Reġina Vittorja li rrenjat għal 63 sena u 216 jum. 

Monarki Ewropej

Ir-Reġina Margrethe II 

Monarkija oħra li ġieli nisimgħu dwarha hija dik Spanjola. Illum din hija mmexxija mir-Re Filipe VI, iben Juan Carlos li kien fuq it-tron Spanjol sal-2014. Il-Belġju wkoll insibu Re. Dan huwa ir-Re Philippe li wiret it-tron fl-2013. L-2013 rat re ieħor ġdid jiġi inkurunat. Qed ngħidu għar-Re Willem-Alexander tan-Netherlands (għax hekk qed tissejjaħ bil-Malti l-Olanda!!!!). In-Norveġja għandha lil Re Harald V bħala kap ta’ stat. Ir-Renju tal-Iżvezja għandu lir-Re Carl XVI Gustaf bħala kap. Id-Danimarka għandha lir-Reġina Margrethe II fuq it-tron. Hemm pajjiżi oħra li għandhom monarka bħala kap tagħhom li ma humiex  rejiet jew irġejjen. Insibu lill-istat ta’ Monaco immexxi mill-Prinċep Albert II, iben Grace Kelly. Il-Lussemburgu għandu lill-Gran Duka Henri. Żewġ stati żgħar Ewropej li fihom għadna nsibu l-monarkija huma l-Liechtenstein u Andorra. L-ewwel stat għandu lill-Prinċep Hans-Adam II u t-tieni għandu storja interessanti dwar il-monarka tiegħu. Hawnhekk il-monarka huma tnejn, l-Arċisqof tad-djoċesi u l-President tar-Repubblika ta’ Franza. Attwalment il-monarki ta’ Andorra huma l-Arċisqof Joan Enric u l-President François Hollande.

Monarki fid-dinja

Fil-kumplament tad-dinja insibu bosta rejiet jew irġejjen oħrajn li ghadhom sal-lum imexxu jew tal-anqas simbolikament huma kapijiet ta’ għadd ta’ stati. Ir-Renju tal-Bahrain għandu lir-Re Hamad ibn Isa, fir-Renju tal-Bhutan insibu lir-Re Jigme Khesar Namgyel. Il-Brunei huwa mmexxi mis-Sultan Hassanal Bolkiah. Fil-Ġordan għandna lir-Re Abdullah II filwaqt li fil-Kambodja nsibu r-Re Norodom Sihamoni. Il-Kap tal-Ġappun huwa l-Imperatur Akihito. Fir-Renju tal-Lesoto hemm ir-Re  Letsie III u fil-Malasja għandna lir-Re  Abdul Halim. Il-Kuwajt għandu lill- Emir Sabah al-Ahmad u l-Marokk lir-Re Mohammed VI. L-Oman, dak li għandu l-kapitali tiegħu l-istess bħal kunjomi, għandu lis-Sultan Qaboos bin Said. Emir ieħor insibuh ġewwa l-Qatar. Dan jismu Tamim bin Hamad. Salman bin Abdul‘aziz huwa r-re tal-Arabja Sawdija filwaqt li Mswati III huwa dak tas-Swaziland. Bhumibol Adulyadej u Tupou VI huma r-rejiet tat-Tajlandja u tar-Renju ta’ Tonga rispettivament.

Papa Pawlu VI

Biex inkunu għidna kollox, anke l-kap tal-iżgħar stat fid-dinja huwa meqjus bħala monarka, Il-Papa għad li ma għadux iġib it-titlu ta’ re, xorta waħda huwa meqjus mal-lista tal-monarki tad-dinja. Lanqas nista’ nimmaġina lill-Papa Franġisku jiġi nkurunat. Madankollu xejn ma jżomm milli papa jkun inkurunat. Kien Pawlu VI l-aħħar papa li kien inkurunat, madanakollu billi l-papiet ta’ warajh għażlu li jibdew il-pontifikat tagħhom bla ma jkunu inkurunati, ma jfissirx li ma jistax ikun hemm inkorunazzjoni ta’ papa fil-futur.

Kemm ismijiet, kemm pajjiżi, li forsi xi wħud lanqas qatt smajna bihom jew nafu fejn huma. Daqxejn ta’ ħsieb dwar ir-reġina wassalni biex infittex  dwarhom u naqsam magħkom dak li sibt.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 5 ta' Diċembru 2015

Tmewwiġ

Qatt kontu ħdejn il-baħar u qbadtu xi ftit ċagħaq u bdejtu twaddbuh fil-baħar waħda waħda? Kull ċagħqa li tmiss mal-ilma toħloq ċirku li għall-ewwel ikun ċkejken iżda jibda jikber sakemm jintilef fl-immensità tal-ilma. Dan l-effett li jsir fuq wiċċ l-ilma, bl-Ingliż jissejjaħ ripple effect. Bil-Malti għal ripple effect ġieli smajna min jgħid ‘effett anċillari’, imma jien se nsejjaħlu tmewwiġ għaliex hija kelma ġejja minn mewġ u għalhekk kulħadd jifhimha. Tiskanta kif bosta atti milli jseħħu f’ ħajjitna jkollhom l-effett ta’ tmewwiġ. Anke l-aktar ħwejjeġ bażiċi u li nagħmluhom spiss, jista’ jkollhom effett ta’ tmewwiġ.

Tmewwiġ  tal-kura

Anke fil-kura tal-aktar mard komuni nistgħu nsibu effett ta’ tmewwiġ. Jekk bniedem jieħu daqxejn ta’ riħ hemm ċerti mediċinali li ma jkunx jista’ joħodhom jekk ikollu xi kundizjoni oħra bħal ngħidu aħna pressjoni għolja jew diabete. Minħabba l-kura li dak li jkun  jieħu għal xi marda ma jkunx jista’ jieħu mediċina għall-marda l-oħra. Dan huwa każ komuni ta’ ripple effect.

Tmewwiġ taż-żwieġ

Koppja ħabiba tiegħi bdiet tfissirli kemm tinbidel il-ħajja mill-għada ta’ qamar il-għasel. Il-ġuvni u x-xebba kienu jsibu kollox lest id-dar. Ommu tgħajjatlu filgħodu biex tavżah li sar il-ħin biex iqum u jitlaq għax-xogħol, jinżel fil-kċina u kien isib il-kafè lest fuq il-mejda u l-basket bl-ikel għax-xogħol imħejji biex jieħdu miegħu. Hi kienet tiġi lura mix-xogħol u ssib l-ikel qiegħed isir. Huma marru qamar il-għasel u kienu qishom żewġ prinċpijiet. Kulħadd iservihom, filgħodu kolazzjon fil-kamra, f’ nofsinhar pranzu babaw fir-ristorant tal-lukanda fejn kienu u filgħaxija xi ħaġa ħafifa li wkoll kienu jsibuha lesta. Mal-ewwel jum li daħlu f’ darhom bħala koppja miżżewġa ħajjithom inbidlet u nqalbet ta’ taħt fuq. Hu bedajagħmel l-iżverjalin biex iqum, anzi għal wieħed tnejn għax ma huwiex dilettant tal-qawmien kmieni. Hi x’ ħin bdiet tiġi lura d-dar mix-xogħol bdiet tlesti l-borma għal filgħaxija. Jekk huwa jibqa’ rieqed ser ikollu l-inkwiet fuq ix-xogħol. Jekk hi ma ssajjarx, żaqqha u żaqq żewġha kienu jibqgħu vojta. Mhux għax hu ma jgħatix daqqa t’ id, imma hija s-sultana tal-kċina. Dawn huma effetti jew tmewwiġ li jġib iż-żwieġ. Forsi lanqas naħsbu dwarhom imma hemm qegħdin u min jgħaddi minnhom jgħidlek li mhux dawn biss huma l-effetti post matrimonjali.

Ħaġa li ġġib bosta effetti ta’ tmewwiġ hija s-separazzjoni ta’ koppja. Għall-ewwel iċ-ċirku jkun ċkejken, l-effett bejn hu u hi. Imma ma jdumx ma jikber, jidħlu l-ulied, il-ġenituri tal-koppja, in-nanniet, l-aħwa, il-ħbieb u ftit ftit iċ-ċirku li tkun għamlet iċ-ċagħqa f’ wiċċ l-ilma issir mewġa. In-nanniet jibdew jieħdu post il-ġenituri, meta jkun possibli għaliex illum għandna nanniet li jaħdmu u ma jkunux jistgħu jagħmlu dan u f’ każi bħal dawn jidħlu xi zijiet, aħwa jew ħbieb. Min ftit jew min ħafna kull min jiġi mdaħħal fiċ-ċirku, fit-tmewwiġ li jinħoloq minn din is-sitwazzjoni, ibati.

Tmewwiġ tal-biża’

Il-biża huwa emozzjoni li lkoll kemm aħna xi darba kellna esperjenza tagħha. Hemm biża’ u biża’. Hemm il-biża’ li tbażża’ biss lil xi ħadd, hemm ukoll biża’ li taffettwa lil kulħadd. Illum qegħdin ngħixu f’ biża’ tat-tieni tip li semmejt. L-attakki terroristiċi ta’ Pariġi ma affettwawx biss lill-Pariġini imma ħolqu biża’ madwar id-dinja kollha, anke eluf ta’ kilometri bogħod minn fejn ġraw l-attakki. Il-ħtif tal-lukanda fil-Mali ġimgħa wara l-attakki ta’ Pariġi jaffettwa mhux biss dik il-lukanda jew dik il-belt jew dak il-pajjiż iżda ċ-ċirku huwa wisq akbar. Dawn l-atti għandhom effett ta’ tmewwiġ kbir ħafna li mhux lakemm issib fejn hu l-limiti.

Dawn l-effetti negattivi jistgħu jkunu moħbijin, imma hemm ikunu. Ħabib tiegħi li jgħix Ruma qalli li l-folla għall-Udjenza Ġenerali tal-Papa, nhar l-Erbgħa ta’ wara l-attakki ta’ Pariġi kienet iċken minn dik li tkun is-soltu. Dan huwa wieħed mill-effetti: in-nies tibża’ tmur fejn hemm il-folol għaliex hemmhekk ikun hemm aktar ċans ta’ xi attakk. Din il-ħaġa għandha effett akbar minn dak li jidher. Kemm vjaġġi ma sarux għaliex dak li kien sejjer għall-udjenza biddel ħsiebu? Dan kollu jfisser telf ta’ flus.

L-atti terroristiċi ta’ Pariġi u ta’ Bamako jħallu effett negattiv fuq bosta oqsma. Issa li riesaq iż-żmien tas-safar, bosta jaħsbuha darbtejn jekk iħallux pajjiżhom fi żmien il-Milied u l-Ewwel tas-Sena. Tassew li fejn iridek isisbek, imma wieħed joqgħod attent aktar minn qatt qabel. Dan il-biża’ jwassal biex dak li jkun ma jsifirx bil-konsegwenza li l-linja tal-ajru tnaqqas mill-bejgħ, il-kmamar fil-lukandi jibqa’ minnhom battala, ir-ristoranti jkollhom imwejjed vojta u l-ħwienet l-oħrajn inaqqsu mill-bejgħ li jkollhom is-soltu f’ dak iż-żmein tas-sena. Nuqqas ta’ xogħol jissarraf f’ telf ta’ mpjiegi. Dan huwa kollu ripple effect ta’ dak li ġara fid-dinja dawn l-aħħar jiem, effett li beda minn bliet u nfirex kważi madwar id-dinja kollha. Sewwasew kif jagħmel l-effett taċ-ċagħqa li tintefa’ fil-baħar.

Fr Reno Muscat

Dan l-artilu deher f' In-Nazzjon, 28 ta' Novembru 2015

Ir-rarità tas-sens komun

Voltaire

L-għaref Franċiż François-Marie Arouet, imlaqqam u magħruf mad-dinja kollha bħala Voltaire, kien filosfu, awtur, li ħallielna kemm ħrejjef kif ukoll rumanzi u poeżiji, enċiklopedista, storiku u nsomma kien bniedem ta’ għerf kbir. Dan il-bniedem li għex bejn l-1694 u l-1778 kien ukoll aforista. Aforista huwa dak il-bniedem li jaf joħloq frażi qasira li fiha jkun hemm miġbur għerf kbir. Fost il-bosta aforismi ta’ Voltaire insibu l-famuża frażi “Le sens commun est fort rare”, jiġifieri is-sens komun huwa daqxejn rari. Spiss nara xi ħwejjeġ jiġru quddiemi u niftakar f’ dan il-kittieb u ngħid kemm għandu raġun! Ħalli nġibu xi ftit eżempji.

Żewġ ħwejjeġ fl-istess waqt

Niftakar ċar lill-bużnanna tiegħi tmur il-knsija u waqt il-quddiesa kienet toħroġ il-kuruna u tgħid ir-rużarju. Hi u dawk kollha li għexu fiż-żmien tagħha kienu mdorrijin jisimgħu l-quddies bil-Latin u ħadd minnhom ma kien jifhem xejn. Allura kienu jgħidu r-rużarju waqt li l-qassis kien iqaddes. Kien mingħalihom li qed jagħmlu opra tajba doppjament. Meta l-quddies beda jsir bil-Malti, dawn xorta baqgħu bid-drawwa li jgħidu r-rużarju waqt il-quddiesa. Kien żmien ieħor.

Il-bniedem hu kapaċi jagħmel aktar minn ħaġa waħda fl-istess ħin. Bniedem kapaċi jisma’ lil xi ħadd jitkellem u fl-istess waqt jikteb dak li jkun qed jisma’. Sa hawn kollox sew, imma jista’ wkoll jagħmel żewġ atti kontemporanjament bil-konsegwenza li tintilef il-konċentrazzjoni fuq xi att minnhom. Per eżempju kull filgħodu nara għexieren ta’ nies isuqu u jitkellmu fuq il-mowbajl. Din il-ħaġa tmur kontra l-liġi u hemm pieni għal min jinqabad jitkellem fuq il-mowbajl waqt is-sewqan. Madankollu bosta u bosta sewwieqa jinjoraw il-liġi u jagħmlu dawn iż-żewġ ħwejjeġ flimkien bil-konsegwenza li jista’ jseħħ xi inċident anke fatali. Iva s-sens komun ma jgħidlekx biex waqt is-sewqan ma tweġibx telefonati? Kemm għandu raġun Voltaire.

Bla passiġġieri

M’ ilux kont ħdejn ir-roundabout tal-Erba’ Qaddisin, Ħal Qormi, viċin il-Park and Ride tal-Marsa għal min ma jafx fejn. Rajt mijiet ta’ karozzi kollha bis-sewwieq, ovvjament għax waħedhom ma jimxux , u bla ebda passiġġier ieħor. Bosta kienu ġejjin mid-direzzjoni ta’ Ħaż Żebbuġ u s-Siġġiewi u oħrajn nassumi kienu ġejjin minn Ħal Luqa. Eluf ta’ postijiet vojta. Karozza li tesa’ erba’ persuni taqdi persuna waħda biss. Possibbli li m’ aħniex kapaċi ningħaqdu fi gruppi u ngħaddu għal xulxin aħna u sejrin għax-xogħol? Kieku kull tlieta jew erba’ kollegi jifthemu bejniethom li jmorru b’ karozza waħda u jalternaw bejniethom, kieku t-toroq ta’ pajjiżna jeħilsu tal-anqas min-nofs it-traffiku li jkun fihom  ta’ kull filgħodu u ta’ kull waranofsinhar. Possibli li ħaġa bħal din ma tistax issir jew qed naraw biċ-ċar li s-sens komun huwa xi ħaġa rari?

La qed insemmu t-toroq!

Ladarba qed insemmu t-toroq bla ma rridu niftakru fil-problema tat-traffiku. Kultant tiltaqa’ ma’ sitwazzjonijiet li jżidu t-traffiku minflok li jnaqqsuh. Ħa nagħti eżempju wieħed u nerġa’ nsemmi Ħal Qormi. Jekk karozza toħroġ minn Triq il-Ħelsien jew minn Triq il-Vitorja lejn Triq l-Imdina u tkun sejra lejn Ħaż Żebbuġ, din trid tinżel mijiet ta’ metri ’l isfel biex iddur u terġa’ titla lura.  L-istess ħaġa ssir jekk karozza tkun għaddejja minn Triq l-Imdina u tkun trid tidħol Ħal Qormi, jkollha ssuq mijiet ta’ metri oħra biex iddawwar. Bi ftit sens komun kienet issir fetħa quddiem Triq il-Vitorja u l-karozzi jduru minn hemm u b’ hekk jitnaqqas it-traffiku. Possibli li s-sens komun huwa rarità anke f’ dawk li jippjanaw it-toroq? Każi bħal dawn hawn ruxmata f’ Malta jekk wieħed joqgħod jagħti ftit każ. Possibli li Voltaire għandu raġun f’ dan ir-rigward ukoll? Jiddispjaċini imma naħseb li iva!

X’ sens?

Mela jekk dan is-sens mhux daqstant komuni, għalfejn jissejjaħ komun? Forsi hawnhekk il-kliem jista’ jiżvijana. Il-kelma Ngliża “Common”li nużaw għall-frażi “Common sense isn't so common” tista’ tfisser xi ħaġa sempliċi, mhux kumplikata kif ukoll xi ħaġa ta’ kulħadd, bħal ngħidu aħna daħla komuni għal għadd ta’ appartamenti. Is-sens komun iktar jappartjeni għat-tieni tifsira milli għall-ewwel waħda. Sens komun huwa dak is-sens li jkun l-istess f’ numru ta’ nies imma ma jfissirsx li hu sens sempliċi, għalkemm bosta drabi naraw li anke s-sens sempliċi jonqos minn xi grupp ta’ nies.

Billi d-dinja hija mmexxija mill-bnedmin, allura bilfors niltaqgħu ma’ nuqqas ta’ sens komun għaliex il-bniedem ma huwiex perfett. Kellu raġun Voltaire jgħid li s-sens komun huwa rarità jew għaġġibha xi ftit? Ma nafx, imma kultant meta nara ċerti ħwejjeġ jiġru quddiemi ngħid li kellu raġun u naqbel miegħu!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 21 ta' Novembru 2015

Il-ħanut tal-merċa u s-supermarket

Illum il-ġurnata tħossok li ma tkunx qiegħed tgħix f’ dinja jekk ma tkunx imsieħeb ma’ xi media soċjali. Dan għaliex bit-teknoloġija tal-lum u bis-saħħa ta’ dawn il-mezzi nistgħu nibqgħu f’kuntatt mhux biss ma’ sħabna imma mad-dinja kollha. Illum aħbar taslilna immedjatament fuq il-mowbajl u ħadd ma joqgħod jistenna l-aħbarijiet tar-radju jew tat-televiżjoni biex jisma’ jew jara x’ ikun seħħ. Wieħed mill-aktar social media popolari huwa Facebook. Jien ukoll ilni bosta snin fuq Facebook u nista’ ngħid li l-aħbarijiet insir nafhom minn fuq dan il-mezz. Fuq Facebook jintefa’ minn kollox mhux aħbarijiet biss, jintefa’ imbarazz u jintefa’ wkoll kliem bis-sens. Dan l-aħħar, wieħed ħabib tiegħi tefa’ post li kien jgħid hekk “Meta tmur tixtri minn ħanut żgħir ma tkunx qiegħed tgħin lil CEO (chief executive officer) jixtri t-tielet dar tal-vakanzi tiegħu. Tkun qed tgħin tifla ċkejkna tmur il-lezzjonijiet taż-żfin, tifel żgħir jakkwista l-flokk tat-tim tiegħu, omm tpoġġi l-ikel fuq il-mejda, missier iħallas is-self jew student iħallas il-kulleġġ.”  Ikolli nammetti li dan il-kliem qanqalni u ġegħelni naħseb dwaru mhux ftit.

Il-ħwienet tal-merċa

Biex nieħdu eżempju insemmu biss il-ħanut li tant kien popolari mal-Maltin sa ftit snin ilu, il-ħanut tal-merċa. Illum il-ħanut tal-merċa tilef l-għixien tiegħu. Nabbuża ngħid li ż-żgħażagħ tal-lum lanqas jafu xi jkun ħanut tal-merċa. Għal din il-faxxa ta’ nies ngħidulhom li dan ma hu xejn għajr il-ħanut tal-grocer. Illum il-ħanut tal-merċa tilef il-popolarità tiegħu u kważi kważi miet għal kollox. Niftakar fi tfuliti, qrib id-dar tal-ġenituri tiegħi kien hemm tliet ħwienet tal-merċa f’ inqas minn ħamsin metru. Illum l-ebda wieħed minnhom ma għadu miftuħ. Illum ix-xirja saret issir mis-supermarket u ma ssirx kuljum imma ssir darba fil-ġimgħa jew anke darba kull ħmistax. Mill-ħanut tal-merċa jinxtara biss il-ħobż u l-ħalib ta’ kuljum, għalkemm illum insibu ħalib li jista’ jinxtara u jinżamm għal tul ta’ żmien u ħawn min jiffriża l-ħobż; u hawn min il-ħobż qatt ma ssibu mniżżel fil-lista tax-xiri tiegħu għax ma jieklux.

Il-ħanut tal-merċa kellu ċerta intimità mal-klijenti. Niftakar meta kont immur f’ wieħed mill-ħwienet tal-merċa li kien hemm qrib id-dar tagħna, il-mara ta’ wara l-bank kienet tistaqsini għal min kien ikun dak li kont inkun ser nixtri. Ma kontx nifhem għalfejn tistaqsini imma biż-żmien tgħallimt li jekk ix-xirja tkun għal ommi, din kienet tixtri prodotti ta’ ditta u jekk kienet tkun għan-nanna, din kienet tuża prodotti ta’ ditta differenti u għalhekk sid il-ħanut kienet tagħtini skont ma kienu jieħdu s-soltu ommi jew in-nanna. Din il-ħaġa kienet possibbli għax kien hemm dik l-intimità bejn tal-ħanut u l-klijent. Fis-supermarket din l-intimità ma ssibiex, anzi hemmhekk tagħżel int xi trid, titfa’ fil-qoffa u mbagħad tmur tħallas lill-peruna li lanqas biss tkun taf x’ jisimha.Din hija biss waħda mid-differenzi bejn il-ħanut tal-merċa u s-supermarket. Hemm oħrajn, imma ejjew nieqfu hawn.

Tajjeb insemmu li llum bosta familji għandhom ir-raġel u l-mara jaħdmu barra mid-dar it-tnejn li huma u ma għandhom mnejn li jerġgħu lura d-dar mix-xogħol meta l-ħanut tal-merċa jkun ilu li għalaq. Is-supermarket jibqa’ miftuħ ħinijiet itwal sabiex min idum ix-xogħol ikun jista’ jagħmel ix-xirja tiegħu wkoll. Koppji bħal dawn bilforsi li ma jirfsux l-għatba tal-ħanut tal-merċa.

MaKdonaldiżmu

Kemm-il darba smajna bi kliem bħal globalizazzjoni jew il-villaġġ globali. Illum imkien ma għadu bogħod. Illum id-dinja donnha saret raħal wieħed. Illum qegħdin nisimgħu bi kliem bħal Makdonaldiżmu jew kultura tal-Coca Cola. Dawn huma kliem li ġejjin mill-ismijiet ta’ ditti multinazzjonali li l-prodotti tagħhom tista’ ssibhom tmur fejn tmur fid-dinja. Sewwa jekk tkun New York, sew jekk tkun Londra, Pariġi, Ruma, Tas-Sliema jew xi post ieħor, għandek issib xi prodotti li huma l-istess. Mhux qed ngħidu biss għall-ħobża bil-hamburger jew għax-xarba popolari biss, illum tista’ ssib l-istess prodott tkun fejn tkun fid-dinja. Bosta ħwienet huma katina waħda (chain) u ssibhom imxerrdin mad-dinja kollha. B’ din is-sistema il-ħanut tal-merċa ftit li xejn għandu tama li jsalva mill-għarqa. Barra minn hekk ir-reklamar jgħallem. Xogħol ir-reklamar huwa li jġegħlek tħossok fil-bżonn ta’ xi oġġett li fil-verità ma jkollokx bżonnu. U ladarba isir ir-reklamar, dak li jkun jitħajjar u jrid isib min fejn jixtri dak li jkun tħajjar għalih, u bosta drabi dan ikun jista’ jinxtara mis-supermarket.

Nerġa’ niġi għall-post li tefa’ l-ħabib tiegħi fuq Facebook. Naqbel miegħek u nifhmek, imma wisq nibża’ li l-ħajja li qed ngħixu llum ma tantx fadlilha post għan-negozji ż-żgħar. Hija ħasra u jiddispjaċini, imma qed ngħid dak li naħseb u dak li nara b’ għajnejja. Mill-banda l-oħra s-supermarket iħaddem numru kbir ta’ nies li bis-saħħa ta’ xogħolhom ikunu jistgħu jibgħatu lil binthom titgħallem tiżfen, jew lil binhom jixtrulu l-flokk tat-tim tiegħu. Din hija realtà kiefra – realtà li fakkritni fil-frażi Latina, Mors tua vita mea, jiġifieri, il-mewt tiegħek hija l-ħajja tiegħi.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon - 14 ta' Novembru 2015

Ix-xahar tal-erwieħ, ta’ San Martin u aktar

Għalina x-xahar ta’ Novembru huwa il-ħdax-il wieħed matul is-sena. Dan għaliex aħna nużaw il-kalendarju Gregorjan. Isem dan ix-xahar ġej mill-kelma Latina Novem li tfisser disgħa għaliex fil-kalendarju Ruman antik, Novembru kien id-disa’ xahar tas-sena. Għal bosta minna dan ix-xahar huwa marbut mal-erwieħ, ċimiterji, qraba u ħbieb mejtin, imma Novembru mhux mejtin biss.

Żjara liċ-ċimiterji

Matul dan ix-xahar jiżdiedu ħafna ż-żjajjar liċ-ċimiterji. Il-Knisja Kattolika tagħti l-indulġenza plenarja lil dawk li f’ xi jum bejn l-1 u t-8 ta’ Novembru jżur xi ċimiterju u jitlob għall-erwieħ. Iż-żjajjar liċ-ċimiterji aktarx isiru bħala rispett lejn dawk li għaddew għall-pass li jmiss qabilna. Iċ-ċimiterju huwa post għażiż ħafna għaliex nafu li hemm jinstabu l-fdalijiet tal-familjari tagħna mejtin, ta’ ħbiebna, tal-għeżież tagħna. Mhux ta’ b’ xejn li ftit ġimgħat ilu bqajna xxukkjati meta smajna b’ xi atti li ġraw fiċ-ċimiterju tal-Addolorata. Bilfors, hemmhekk hemm xi ħadd jiġi minna, hemmhekk kulħadd għandu lil xi qarib.

Ir-rispett lejn dawn il-postijiet ma hijiex biss minn dawk li huma Kattoliċi, imma kull tip ta’ twemmin reliġjuż għandu stima u qima lejn il-post tas-serħan.

Qabel ma beda l-Kristjaneżmu, il-post fejn kien isir id-dfin kien jissejjaħ Nekropoli, kelma li ġejja mill-Grieg, Nekros li tfisser mejjet u Polis, li tfisser belt. Il-post tad-dfin kien jissejjaħ bħala l-Belt tal-mejtin. L-Insara bdew isejħu l-post tad-dfin Ċimiterju,li ġejja mill-kelma Griega koimetérion li tfisser post tal-mistrieħ. L-Insara biddlu anke l-ħsieb tal-mewt, fiċ-ċimiterju l-mejjet jitpoġġa għas-serħan biex jerġa’ jqum. Fil-bidu ta’ dan ix-xahar il-Knisja tiċċelebra l-festa tal-qaddisin kollha u l-għada tiċċelebra l-Għid tal-imwiet. Għalhekk ix-xahar ta’ Novembru huwa magħruf minn ħafna bħala x-xahar tel-erwieħ.

Ġewż, lewż, qastan, tin

Fil-11 tax-xahar niċċelebraw il-festa ta’ San Martin ta’ Tours. Fi ċkuniti konna nistennew bil-ħerqa dan il-jum biex nirċievu borża tad-drapp mimlija b’ bosta frott frisk u frott niexef u ħbejża ċkejkna b’ lewża fuqha. Ta’ tfal żgħar konna spiss inkantaw it-taqbila popolari “Ġewż, lewż, qastan, tin; kemm inħobbu ’l San Martin!” F’ dan iż-żmien tas-sena il-frott niexef bħal ġewż, ġellewz, lewż, ġewż tal-indi, tin niexef u tin taċ-ċappa, jibda jerġa’ jidher fis-suq u għalhekk nassoċċjawh ma’ San Martin. Fl-Italja nhar San Martin jibda jinxtorob l-inbid il-ġdid, San Martino vino nuovo jgħidulek. Jgħidu wkoll A San Martino ogni mosto diventa vino jiġifieri li f’ San Martin kull meraq tal-għenba jkun sar inbid, u fil-fatt dakinhar kull familja Taljana tixtri inbid ġdid u sservih mal-ikel ta’ nofsinhar.

Is-sajf ta’ San Martin

Ladarba qed insemmu lil San Martin insemmu wkoll li hemm ftit jiem lejn nofs ix-xahar ta’ Novembru li nsejħulhom is-sajf ta’ San Martin. Illum bilkemm għadna nindunaw bil-bidla għaliex il-klima tbiddlet u kważi kważi sa nofs Novembru nkunu għadna għaddejjin bil-jiem sajfin. Iżda qabel kien mod ieħor, donnha x-xita kienet tibda lejn tmiem Settembru jew il-bidu ta’ Ottubru u meta f’ nofs Novembru kienu jagħmlu xi ftit jiem bnazzi konna ngħidu li wasal is-sajf ta’ San Martin. L-Ispanjoli u t-Taljani jsejħu dan il-fenomenu bħalna filwaqt li l-Franċiżi u l-Ingliżi jsejħulu s-Sajf Indjan. Hu x’ inhu, jismu x’ jismu donnu li kulħadd jifraħ u jgawdi ftit jiem bnazzi wara li jkun beda xi ftit tal-bard. Aħna l-Maltin il-bard ikun għadu bogħod minna u għalhekk aktar nifirħu bil-borża ta’ San Martin milli bis-sajf tiegħu!

Jum ir-Radd ta’ ħajr

Ġewwa l-Istati Uniti, kull raba’ Ħamis tax-xahar ta’ Novembru jiġi ċċelebrat it-Thanksgiving day. Kien il-President Abraham Lincoln li fl-1863 iddikkjara dan il-jum bħala btala pubblika biex fiha jintradd ħajr lil Alla għall-ħsad u għall-frott li jkunu taw l-uċuħ tar-raba. Dakinhar hemm id-drawwa li jittiekel id-dundjan.

Tmiem is-sena

F’ Novembru bosta drabi tintemm is-sena liturġika tal-Knisja u fl-aħħar Ħadd tas-sena Liturġika tkun iċċelebrata l-festa ta’ Kristu Re. Din il-festa twaqqfet mill-Papa Piju XI fl-1925 u kienet tkun iċċelebrata fl-aħħar Ħadd ta’ Ottubru. Wara l-Konċilju Vatikan II din il-festa bdiet tkun iċċelebrata fi tmiem is-sena liturġika. Tmiem is-sena liturġika jfisser ukoll bidu ta’ sena liturġika ġdida. Is-sena liturġika ġdida tibda bl-Avvent li jwassalna sal-Milied.

Ma rridx ninsa ngħid ukoll li f’ Novembru wkoll niċċelebraw Jum ir-Raġel. Jekk fit-8 ta’ Marzu d-dinja tiċċelebra Jum il-Mara, fid-19 ta’ Novembru niċċelebraw Jum ir-Raġel. Mhux jum magħruf wisq, imma tal-inqas hemm jum iddedikat għalina l-irġiel ukoll. Ix-xejn xejn, anke jekk il-jum li taw lilna hu fix-xahar tal-mejtin, imma ejjew ma ngergrux, ix-xejn xejn!

Fr Reno Muscat 

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 7 ta' Novembru 2015.

Reliġjon u reliġjożità

Hemm differenza bejniethom?

Spiss nisimgħu kliem dwar reliġjon u reliġjożità imma kultant nibdew nitħalltu ħaġa ma’ oħra, naħsbu li huma l-istess ħaġa meta fil-verità ma humiex l-istess, għalhekk tajjeb nippruvaw nifirduhom minn xulxin biex naraw id-differenza ta’ bejniethom

Il-Fidi

Ir-reliġjon, jew aħjar nużaw il-kelma Maltija, il-fidi, hija għadd ta’ twemmin u manifestazzjonijiet li fihom il-bniedem jagħraf l-eżistenza ta’ xi ħaġa sopranaturali, xi qawwa aqwa minnu. Il-fidi hija sentiment ta’ rispett u biża’ lejn id-divinità. Meta ngħidu biża’ irridu nfissru biża’ riverenzjali. Xi jkun dan il-biża’ li qed insemmu? Kelma oħra għalih hija “soggezzjoni” – il-bniedem ikollu soggezzjoni għal dak l-essere suprem li minkejja li qatt ma jkun rah, ikun iħoss ġewwa fih innifsu li jeżisti. Ir-reliġjonijiet Monoteisti, jiġifieri dawk li jemmnu f’ essere suprem wieħed, isejħulu Alla. Mela fi kliem ħafif il-fidi tfisser it-twemmin u r-rispett lejn Alla. Imma mhux kulħadd jemmen f’ Alla u b’ daqshekk ma jfissirx li dak li jkun ma’ jkunx jemmen. Il-kunċett ta’ Alla, kif nifhmuh aħna, insibuh fir-reliġjon Lhudiuja, f’dik Kristjana u fl-Iżlam. Fid-dinja hemm bosta reliġjonijiet oħrajn minbarra dawn li semmejna, fosthom reliġjonijiet kbar u mifruxin sewwa bħalma huma l-Induiżmu u l-Buddiżmu. Minkejja li l-bażi ta’ fidi ta’ dawn huma differenti minn dawk li nafu lkoll kemm  aħna, xorta huma reliġjonijietli jħossu b xi mod xi qawwa barranija.

Mela r-reliġjon hija dik il-ħaġa li tressqek lejn is-sopranaturali li kull persuna jħoss ġewwa fih li jeżisti.

Reliġjożità

Ir-reliġjożità ma hijiex il-fidi għalkemm timxi id f’ id magħha. Ir-reliġjożità hija s-sentiment ta’ dak li huwa sagru, qaddis, divin. Hija d-dehra esterna ta’ dak li hemm fuq ġewwa tal-persuna. Jista’ jkun post li jqanqal sentimenti ta’ reliġjożità. Mar-reliġjożità nistgħu ndaħħlu dawk li jissejħu Pietà Popolari. Xi jkunu dawn? Purċissjoni hija att ta’ pietà popolari, il-Via Sagra wkoll. Devozzjonijiet personali u pellegrinaġġi lejn xi santwarji jew postijiet marbutin mar-reliġjon huma atti ta’ reliġjożità.

Ir-reliġjożità hija dak kollu estern li juri b’ mod ħaj xi jkun qiegħed iħoss il-bniedem. Pietà popolari huma l-mod kif dak li jkun jesprimi il-fidi tiegħu. U hawn fejn jinqalgħu l-problemi. Jekk bniedem iċapċap quddiem statwa ma nistgħux ngħidu li dak ikun att ta’ twemmnin, mela ma huwiex reliġjon, imma dak ikun att li juri l-ferħ li jkun qiegħed iħoss ġewwa qalbu x’ ħin sab ruħu quddiem dik l-istatwa, mela dak ikun att ta’ reliġjożità.

X’ differenza hemm?

Biex naraw id-differenza bejn reliġjon u reliġjożità sejrin inġibu eżempju sempliċi. Hawn Maltin li jekk imorru Għawdex iridu jżuru l-bażilika tal-Madonna ta’ Pinu. Fih innifsu dan huwa att sabiħ, imma dan ma nistgħux insejħulu reliġjon iżda huwa att ta’ reliġjożità. Jekk immur Għawdex u ma mmurx ninvista s-santwarju Ta’ Pinu ma nkun qed nagħmel l-ebda dnub u ma nkun qed nonqos kontra l-ebda kmandamnet u ma nkun qed immur kontra l-ebda domma ta fidi għax żjara f’ dan il-post hija biss espressjoni esterna tal-imħabba li dak li jkun ikollu lejn il-Madonna li nsibu meqjuma hemmhekk.

Każi ta’ reliġjożità insibu kemm irridu, u mhux fil-fidi Kattolika biss. Il-bniedem fin-natura tiegħu irid jesprimi b’ mod viżiv dak li jkun qiegħed iħoss u għalhekk jorganizza festi u manifestazzjonijiet.

Hemm waħda bla oħra?

Ir-reliġjożità hija frott tar-reliġjon u mhux suppost li jkun hemm waħda mingħajr oħra. Fil-verità nistgħu nsibu bnedmin reliġjużi li ftit li xejn juru sinjali ta’ reliġjożità, għax il-fidi tagħhom tkun ibbażata aktar fuq is-sens ġewwieni milli fuq dak li jidher, u ġieli nsibu persuni li jagħmlu bosta atti ta’ reliġjożità imma jkunu neqsin mill-fidi. Tinstema’ ħaġa stramba, imma hekk hi.

Meta r-reliġjożità tkun mifruda mir-reliġjon din minkejja li tibqa’ tidher bħala tali, imma tkun att superfiċċjali, att bla ebda bażi. Ta’ xejn immur kull pelleġrinaġġ li jorganizza l-kappillan jekk ma nħossx ġo fija s-sentiment reliġjuż. Jekk immur pelleġrinaġġ bla ma nħoss il-fidi timbuttani biex immur, inkun mort sempliċimnet dawra, jew ġita. Jekk tiġi l-festa tar-raħal u mmur kull marċ li jsir, immur nisma’ l-prietki tat-tridu u l-paniġierku, sempliċiment għax hekk imdorri u biex ta’ kontra ma jgħidux li kien hemm il-knisja vojta, inkun qed nagħmel att ta’ reliġjożità fażul, inkun qed nagħmel teatrin, inkun qed nafferma dak jgħidu dawk li għomorhom u żmienhom jikkritikaw il-festi.

Din hija d-differenza bejn reliġjon u reliġjożità, waħda tinstab mistura f’ qalbi, fija nnifsi u l-oħra hija l-espressjoni ta’ dak li hemm fil-font ta’ qalbi. Tajjeb li qatt ma nifiruhom minn xulxin dawn iż-żewġ atti.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 31 ta' Ottubru 2015

Għala bibiżmu

Nistħajjilkom tgħidu xħin rajtu l-isem tal-artiku tal-lum: 'din x'kelma hi?' Ngħidilkom il-verità lanqas naf jekk bħala kelma teżistix fl-ilsien Malti. B’din il-kelma rrid nirreferi għall-att ta' meta wieħed jiġi għala biebu minn ħaddieħor. Qed nirreferi għal dak li fit-Taljan jissejjaħ menefreghismo. Għala bibiżmu trid tirreferi għal meta persuna tiġi taqa' u tqum minn ħaddieħor.  Għala bibiżmu fil-Miklem Malti ma nsibuhiex, imma għala bibiżmu fil-ħajja Maltija nsibuh ma' wiċċna l-ħin kollu.

Fuq tal- linja

Spiss kont inkun fuq tal-linja waqt li dawn ikunu mimlijin.  Tkun ilek tistenna siegħa, ma nafx kemm-il wegħda tkun għamilt forsi tinqala’ xi karozza minn xi mkien, jiġu xi wħud warajk, tasal tal-linja, huma jitilgħu l-ewwel u xħin tiġi biex titla' int tisma' lix-xufier jgħidlek ‘full up’. Dan mhux għala bibiżmu mħallat ma' doża qawwija ta' egoiżmu?

Ladarba qed insemmu tal-linja ma nistgħux ma nsemmux dak li spiss sirna naraw.  Il-karozzi l-ġodda għandhom postijiet apposta biex nies anzjani jew b' diżabilità jpoġġu fihom. Mhux l-ewwel darba li rajt żgħażagħ bilqegħda f'dawn il-postijiet. Il-problema mhux li dawn it-talin ipoġġu hemm iżda meta jiġu għala biebhom u ma jċedux  posthom meta tal-linja tkun mimlija u titla' xi persuna li għandha bżonnijiet speċjali u ma tkunx tista' toqgħod bilwieqfa sew.

Fit-toroq

Issa li bejn wieħed u ieħor fhimtu xi rrid infisser bit-terminu ‘għala bibiżmu’, żgur li taqblu miegħi jekk ngħid li fit-toroq Maltin dan jibrilla, jifjorixxi u jiżboq kull post ieħor. It-toroq tagħna huma l-arena per eċċellenza għal dan is-suġġett. Ma hemmx bżonn tagħmel sigħat tiġri barra biex tinduna.  Ħa naraw ftit eżempji li naraw bħalhom bil-gzuz ta’ kuljum.

Ħaddiem jieqaf jieħu tè u ħobża mill-ħanut qabel imur għax-xogħol. Jipparkja l-van ħdejn karozzi diġa pparkjati, jiġifieri jagħmel double parking – x’għala biebu li jagħlaq nofs triq, min irid jgħaddi mil-lane l-ieħor. X’jimpurtah li se joħloq serbut ta’ karozzi minħabba n-nuqqas ta’ ħsieb jew l-għala bibiżmu tiegħu. Min irid jista’ jagħmel bħalu, jipparkja u jidħol jieħu tè u ħobża mingħand tal-bar!

Sinjorina  saret delivery person. Iddur bil-karozza u tqassam ix-xirjiet li n-nies ikunu għamlu minn fuq l-internet. Kellha ordni għal dar. Ipparkjat il-karozza fi triq sekondarja imma ingumbrat it-triq b’mod li ħadd ma seta’ jgħaddi. Dan x’kien nuqqas ta’ prattiċità jew għala bibiżmu? Setgħet ħalliet il-karozza quddiem id-dar ta’ min għamel ix-xirja, imma kien hemm ix-xemx, fit-trejqa sekondarja kien hemm id-dell. Moħħ din is-sinjorina mhux ser joqgħod jitħabbel għal sewwieqa oħrajn li riedu jgħaddu minn dik it-trejqa imma ma setgħux.

Wieħed raġel mar b’qadja bil-karozza tiegħu. Ma sabx fejn jipparkja qrib il-post fejn kellu jaqdi. Kieku kellu jħalli l-karozza fil-parking kien iktar idum ġej u sejjer milli jdum jagħmel il-qadja. Ikun hemm spazju għal karozza ta’ persuni b’diżabilità u jipparkja fih. Il-qadja ddum aktar milli kien qiegħed jaħseb. Sakemm ikun qed jistenna biex jinqeda, tasal pesuna b’diżabilità fit-triq li jkun ħalla l-karozza dan ir-raġel. Ovvjament ma jkunx hemm fejn din il-persuna tħalli l-karozza għax il-post ittieħed minn min jara biss sa mnieħru. Dan mhux għala bibiżmu wkoll?

Mhux fis-sewqan biss

It-tifel jixtri żewġ pastizzi u ice tea hu u sejjer l-iskola, jiekol il-pastizzi u jixrob l-ice tea sakemm tasal il-karozza li twasslu l-iskola. Jaqbad il- borża tal-pastizzi u l-flixkun tal-ice tea, ovvjament it-tnejn vojta, u jarmihom taħt il-bankina. X’għala biebu, issa jew tiġborhom sid id-dar li kien quddiemha jew jittajru bir-riħ!

Mara tad-dar ħaslet id-dar minn fuq s’isfel. Ħaslet quddiem id-dar u tefgħet kemm sabet ilma, minkejja li din hija ħaġa kontra l-liġi. Kinset l-ilma ta’ quddiem darha lejn nofs it-triq u ħallietu nieżel ’l isfel fit-triq. Mhux affari tagħha jekk  tgħaddi karozza u ttajjar l-ilma mal-faċċata tal-ġirien, l-aqwa li quddiemha nadif – x’għala biebha!

Mara oħra tħobb toqgħod xi siegħa barra fuq il-bankina wara li tinżel ix-xemx. Ħdejha jpoġġu xi ġirien u jiġu ħutha li joqgħdu fi triq oħra. Dawn in-nisa jintefgħu jiddiskutu l-aġenda tal-ġurnata u l-ulied jilgħabu fl-isqaq li hemm qrib. Ta’ tfal li huma dawn jagħmlu storbju kbir u ommijiethom, mitlufin fid-diskussjonijiet tagħhom lanqas jintebħu li wliedhom ikunu qegħdin idejqu lir-residenti tal-isqaq. X’għala biebhom!

Nistgħu nibqgħu sejrin insemmu każi bħal dawn u ma nispiċċaw qatt.

Kontra l-għala bibiżmu

Mhux faċli ssib soluzzjoni għall-marda tal-għala bibiżmu, imma mhux sewwa li nħallu kollox għaddej qisu xejn mhu xejn. Hemm bżonn li titqajjem kuxejnza għax aktar ma jgħaddi żmien aktar donnha dil-marda qed tidħol il ġewwa u qisha saret marda ereditarja. Hemm bżonn ta’ kampanja edukattiva, hemm bżonn ta’ aktar infurzar tal-liġi. Hemm bżonn nifhmu li għandna nagħmlu lil ħaddieħor dak li nixtiequ li ħaddieħor jagħmel lilna. Wieħed irid jifhem, sewwa li meta tgħix f’ pajjiż iċċivilizzat hemm ċerti regoli li trid tobdihom anke jekk ma jkunux jogħġbuk għax inkella nispiċċaw f’ġungla u mhux f’pajjiż.

Fr Reno Muscat

Artiklu li deher f' In-Nazzjon 24 ta' Ottubru 2015