Knisja jew kappella

Kull twemmin reliġjuż għandu dak il-bini jew tal-inqas post li għalih huwa sagru, huwa l-post fejn tiġi eserċitata l-fidi. Hekk insibu li t-tempju kien l-aktar post qaddis għal-Lhud imma mbagħad kellhom, u għad għandhom is-sinagogi. Għall-Insara hemm il-knisja, imma xi drabi nitħawdu meta nsemmu ismijiet differenti għal postijiet fejn isir il-kult Nisrani; knisja, kappella, santwarju, katidral, bażilika, kolleġġjata,oratorju. Dawn huma kollha ismijiet li jirreferu għal xi post fejn fih l-Insara jinġabru biex iqimu lil Alla. Malta ma għandiex id-drawwa li nsejħu xi knisja Duomo bħalma hemm fl-Italja. Jiġri li ħafna drabi nistaqsu meta għandna nsejħu post knisja u meta tkun kappella.

Ismijiet

Minkejja li l-ilsien Malti huwa wieħed semitiku madanakollu t-terminoloġija, il-kliem li nużaw fejn tidħol il-Knisja u t-twemmin Nisrani huwa fil-parti l-kbira tiegħu Romanz, ġej mit-Taljan. Dan wieħed malajr jifhmu għaliex l-ilsna Semitiċi aktarx huma marbutin mat-twemmin Musulman filwaqt li l-ilsna Romanzi aktar huma marbutin mal-Kristjaneżmu. Biss noqgħodu attenti għax din hija t-tendenza u mhux ir-regola.

Knisja parrokkjali ta' San Pawl ir-Rabat

Il-kelma <<Knisja>> aktarx ġejja mill-Grieg Κυριακή (kyriake) li ġejja mill-kelma  κυριακός (kuriakós) li tirreferi għal xi ħaġa li hija tal-Mulej. Κυριακή tfisser ukoll il-jum tal-Ħadd, il-jum tal-Mulej. Din il-kelma inbidlet skont il-post imma ħafna jsostnu li l-għeruq tagħha huma dawk Griegi. Irridu nżommu f’moħħna wkoll li bil-kelma knisja nistgħu nifhmu dik l-għaqda li waqqaf Kristu kif ukoll l-edifiċju fejn isir il-kult. Għal-Latini l-Knisja ta’ Kristu kienet Ecclesia filwaqt li l-post fejn jiltaqgħu kien jissejjaħ Domus, li tfisser dar għax fil-verità l-ewwel Insara ma kellhomx knejjes fejn jiltaqgħu imma kienu jiltaqgħu f’xi sala ta’ dar mislufa lilhom minn xi għani. Illum niddistingwu l-Knisja ta’ Kristu mill-knisja tal-ġebel billi l-ewwel waħda niktbuha b’K kbira filwaqt li l-oħra tinkiteb b’k żgħira. Anke l-kelma latina kienet ġejja mill-Grieg εκκλησια, (eklesia). L-influwenza ta’ din il-kelma nxterdet sewwa kif inxtered ukoll it-tagħlim Nisrani. Fid-dinja Ġermanika l-kelma saret Kirika jew Kerke, illum bil-Ġermaniż kirche, bl-Olandiż kerk u bl-Ingliż church. Fid-dinja Latina l-kelma ecclesia baqgħet tiddomina u għalhekk insibu li fit-Taljan din il-kelma saret chiesa, fil-Franċiż église u fl-Ispanjol iglesia. Il-Malti nassumi li ħa l-isem mill-Grieg għalkemm fl-Għarbi il-kelma għal knisja hija  كنيسة, (kenisa). Hu x’inhu l-għeruq kollha qegħdin fl-ilsien Grieg.

Knisja wkoll hija kull bini li jservi ta’ post ta’ kult ċentrali għall-parroċċa. Kull parroċċa għandha l-knisja parrokkjali li fiha jsiru l-magħmudijiet u għalhekk ikollha l-fonti batteżimali, iż-żwiġijiet u l-funerali minbarra s-sagramenti l-oħra kollha. Magħmudijiet jistgħu jsiru barra mill-knisja parrokkjali nhar Sibt il-Għid, iżda tiġijiet jistgħu jsiru fi knejjes oħra fil-parroċċa li jkunu sagramentali, jiġifieri jkollhom pemess li fihom jiġi ċċelebrat is-sagrament taż-żwieġ. Funerali aktarx isiru fil-knejjes parrokkjali iżda ġieli jkun hemm każi fejn ma jsirx hekk. Il-Griżma tal-Isqof normalment issir fil-knisja parrokkjali iżda jista’ jkun hemm eċċezjonijiet.

Kappella

Il-kelma kappella li wkoll tintuża għal xi bini li fih issir il-liturġija ġejja mill-Franċiż chapele li fl-aħħar mill-aħħar ġejja mil-Latin cappella li tflisser kappa żgħira. Kappa żgħira jew chapele kien il-mantell ta’ San Martin ta’ Tours li qasam mal-fqajjar inċerċer li kien ra fit-triq. Hawn mhux sejrin noqghħodu nidħlu fl-istorja ta’ San Martin u x’rabta kellu mat-twelid tal-kelma chapele. Kappella oriġinarjament kienet tirreferi għal post fi knisja li fih kienu jinżammu r-relikwi tal-qaddisin. Illum għadna nsibu kappelli laterali fil-knejjes tagħna kif ukoll il-kappella tas-sagrament.

Kappella taċ-ċimiteru tal-Addolorata

Kappella aktarx tkun tagħmel parti minn xi bini ieħor. Għalhekk insejħulhom hekk il-kappella tal-isptar, il-kappella taċ-ċimiterju, il-kappella tal-ħabs, il-kappella tal-ajruport eċċetra, huma knejjes li nsibuhom f’bini akbar. Kappella wkoll tissejjaħ dik li fiha jsiru l-konklavi biex jintgħażel papa ġdid. Il-kappella Sistina fil-palazzi tal-Vatikan tagħmel parti minn bini akbar. Imma mhux l-istess meta niġu biex nirreferu għall-knejjes konventwali jew li jkunu parti minn xi kunvent tal-patrijiet. Dawn ma nsejħulhomx kappella imma knisja bħal pereżempju l-knisja ta’ San Mark ir-Rabat, il-knisja tal-Kapuċċini l-Furjana jew il-knisja ta’ San Franġisk ta’ Putrijal. Dawn huma knejjes li jagħmlu parti minn binja akbar.

La qed insemmu l-kunvneti tajjeb nagħmlu d-distinzjoni bejn kunvent u monasteru. Sa żmien San Franġisk u San Duminku, (seklu XIII) kienu jeżistu biss monasteri. Monasteru huwa l-post għall-irħieb, dawk li jgħixu ħajja axxetika u spiss f’iżolament. Monasteru ġejja minn Mono stare, toqgħod waħdek. Fil-monasteri l-irħieb kien ikollhom speċi ta’ appartament kull wieħed, b’biċċa art biex jaħdmuha u jgħixu għal rashom minkejja li jkunu f’binja waħda bħal ma kienu u għadhom xi wħud mill-Benedittini. Monasteru jissejjaħ ukoll il-post fejn joqgħodu s-sorijiet tal-klawsura. Kunventi bdejna nsibuhom mat-twaqqif tal-Franġiskani u d-Dumnikani, issa nbdiet forma ġdida ta’ ħajja flimkien, con vivere, tgħix flimkien, kliem li minnu ħarġet il-kelma <<kunvent>>. Mela l-patri joqgħod fil-kunvent, ir-raħeb joqgħod fil-monasteru imma billi hawn Malta ma għandniex irħieb lanqas għandna monasteri maskili iżda għandna monasteri ta’ sorijiet tal-klawsura bħal pereżempju ta’ Sant’ Ursula l-Belt jew  ta’ Santa Skolastika fil-Birgu.

Knejjes żgħar

Kappella ta' San Ġorġ Birżebbuġa

F’pajjiżna hawn numru kbir ta’ kappelli fil-kampanja. Minkejja li dawn ma jagħmlux parti minn xi binja akbar xorta waħda ma nsejħulhomx knisja. F’dan il-każ għandna t-tendenza li nsejħulhom kappelli minħabba d-daqs tagħhom. Ġeneralment il-kappelli fil-kampanja tagħna huma ċkejknin u kienu jservu biss biex lill-bdiewa u lir-raħħala li kienu jgħixu bogħod mill-parroċċa sabiex dawn kienu jkunu jistgħu jsibu fejn jaqdu l-ħtiġijiet spirtwali tagħhom. Illum xi wħud minn dawn il-kappelli ma għadhomx fl-imwarrab u sabu ruħhom fil-qalba tal-belt jew raħal li sekli ilu kien jidher imbiegħed.

Iżda kappelli żgħar ma jinstabux biss fil-kampanja. F’bosta rħula qodma Maltin insibu għadd ta’ knejjes żgħar fil-qalba. Araw ir-Rabat, Ħaż-Żebbuġ, Ħal Qormi jew iż-Żejtun. Kemm kappelli hemm fil-qalba ta’ dawn l-irħula antiki? Bosta minnhom inbnew bħala wegħda minn xi familja nobli.

Xi kappelli ngħidu li huma ġuspatronat. Dan iffisser li dak il-bini jkun inbena minn xi ħadd u ħallieh lill-familja tiegħu biex tieħu ħsieb hi u għalhekk il-binja ma tkunx parti mill-parroċċa. Eżempju ta’ dan insibu l-kappella tad-Duluri f’ Ħaż-Żebbug u dik ta’ San Franġisk ta’ Pawla f’ Ħal Qormi. Bħal dawn insibu bosta oħrajn.

Aktar kappelli

Jissejħu kappelli wkoll dawk il-knejjes żgħar li fihom issir adorazzjoni matul il-ġurnata kollha. Dawn jistgħu jkunu jew xi kappella antika li lum qed isservi għal dan il-għan bħal dik ta’ Sant’ Antnin u Santa Katarina f’Birkirkara u ħafna oħrajn jew binja ġdida li nbniet għal dan il-għan jew infetħet għal dan il-għan bla ma qatt kienet kappella, bħalma nsibu Tal-Pietà ħdejn il-knisja parrokkjali tal-Madonna ta’ Fatima jew Ħaż-Żebbuġ dak li huwa maghħruf bħala ċ-Ċenaklu.  Dawn ukoll jissejħu kappelli, kappelli tas-sagrament.  Kappelli jissejħu wkoll dak il-postijiet ġodda li qegħdin iservu lill-poplu li jgħix qribhom. Bħala eżempju nistgħu nsemmu dik ta’ Mlit fil-Mosta jew tas-Sagra Familja f’Ħal Qormi.

Mhux faċli tgħid eżatt id-differenza bejn kappella u knisja għax it-tnejn iservu għall-istess għan imma kif rajna hemm anke rwoli differenti.

Tafu li lanqas l-enċiklopedija ma tagħti definizzjoni eżatta tad-differenza bejn kappella u knisja!

© Fr Reno Muscat

Monasteru Santa Skolastika Birgu

Kunvent San Duminku Rabat

Kappella Tal-Adorazzjoni B'Kara
(Sant; Antnin u Santa Katarina)