Tal-Pietà

Wieħed mill-irħula li nsibu madwar il-port ta’ Marsamxett u li llum qed jinbidel sewwa huwa dak li jġib l-isem ta’ Tal-Pietà. Nista’ nsejjaħlu subborg għaliex imiss mas-swar li jdawru lill-Belt Valletta u l-Furjana u jibqa’ sejjer sal-Ħamrun u l-Imsida. Minkejja li mhux xi raħal kbir huwa raħal interesanti u llum nixtieq ngħid xi ħaġa dwaru.

Oriġini

Hija ħaġa ċerta li l-isem ta’ dan il-post ittieħed mill-kappella qadima, taħt it-titlu tad-Duluri, li nsibu fil-qiegħ tal-wied, illum Triq id-Duluri. Fil-passat il-baħar kien jidħol sa qrib din il-kappella u jingħad li ħdejn il-kappella kien hemm xtajta ramlija. Biż-żmien l-art kibret u l-baħar kellu jersaq lura. Din kienet l-ewwel knisja fil-lokal li nbniet fl-1590 ħdejn ċimiterju. Madwar kwart ta’ seklu wara nbena kunvent ħdejn din il-kappella. Dan għadda minn bosta idejn fosthom l-Agostinjani, is-Sorijiet Franġiskani u llum jinsab f’ idejn il-membri tal-Youth Fellowship.  Interessanti wkoll li din il-kappella għal xi żmien serviet bħala Viċi-Parroċċa ta’ San Pawl tal-Belt Valletta bejn l-1721 u l-1740. Kienet proprju din il-kappella li tat l-isem ta’ dan ir-raħal.

Raħal Marjan

Il-kappella tad-Duluri

Huwa fatt interessanti li it-tliet knejjes li nsibu f’dan il-lokal huma t-tlieta ddedikati lill-Madonna. Minbarra dik tad-Duluri li għadna kemm semmejna insibu wkoll il-knisja tal-Madonna ta’ Loretu tas-sorijiet Orsolini.  Din il-knisja hi ġawhra ta’ arkitettura klassika li żżejjen din iż-żona. Mit-tberik tal-ewwel ġebla nhar l-1 ta’ Mejju 1928 sat-tmiem ta’ dan il-bini li tlesta fl-1938, hemm ġrajjiet sħaħ ta’ sagrifiċċji, qtigħ il-qalb, sejħat għall-għajnuna u ġbir.

It-tielet knisja fil-lokal hija l-knisja parrokkjali. Din hija ddedikata lill-Madonna tar-Rużarju ta’ Fatima, l-unika parroċċa b’dan tit-tiltu fid-djoċesi tagħna. Il-Patrijiet Dumnikani kienu joqgħodu f’Tal-Pietà f’dar fi Triq Hookham Frere. Bit-tħabrik tal-provinċjal tagħhom ta’ dak iż-żmien, P. Esmond Klimeck, fl-1952 bnew is-Santwarju tal-Madonna ta' Fatima. Is-Santwarju nfetaħ fis-sena 1955 u fl-1968 sar knisja parrokkjali.

Fil-lokal ma nsibux aktar knejjes kattoliċi għajr dik fl-isptar San Luqa li llum ma għadiex tintuża bħal qabel.

Żoni diversi

Spiss tfiġġ il-mistoqsija jekk dan il-lokal jismux Tal-Pietà jew Gwardamanġa. Biex ngħidu s-sew bosta jafu n-naħa tal-Isptar San Luqa bħala Gwardamanġa imma min twieled fih jaf li fiċ-ċertifikat tat-twelid isib li huwa mwieled Tal-Pietà. L-istess il-Kunsill Lokali, illum jissejjaħ Pietà – Gwardamanġa imma fil-bidu kien Pietà biss u l-kodiċi postali huma PTA, taqsira tal-isem Pietà.

Gwardamanġa hija żona f’Tal-Pietà bħalma nsibu żoni oħra fl-istess lokalità. Lejn il-baħar jissejjaħ Sammiżun, derivazzjoni tal-kelma Franċiża Sa Maison, imsemmi għall-Balliju Sa Maison, kavallier tal-Ordni ta’ San Ġwann li kien bena xi binja f’dik l-akwata. Bejn Sammiżun u l-Bombi insibu żona msejħa Ta’ Braxja, fejn hemm iċ-ċimiterju. Gwardamanġa hija żona minn Tal-Pietà bħal żoni oħrajn. Madanakollu l-parroċċa tissejjaħ bħala dik ta’ Gwardamanġa kemm mill-Patrijiet Dumnikani li jmexxuha kif ukoll mill-Kurja. Biss din il-parroċċa taqdli ż-żoni kollha ta’ Tal-Pietà.  

Patrijiet

Il-parroċċa ta’ Fatima hija mmexxija mill-Patrijiet Dumnikani li ma humiex l-uniċi patrijiet fil-lokal. Il-Provinċja Agostinjana, xtrat biċċa art kbira fil-Pietà biex ikun jista’ jinbena l-Kulleġġ il-ġdid u modern. Għall-bidu bdiet tuża bħala Kulleġġ waħda mill-Vilel. F’Jannar 1966 beda x-xogħol tat-tiswijiet meħtieġa  fil-vilel fejn kellha tkun l-iskola u fil-mezzanin l-ieħor fejn kellhom jgħammru l-patrijiet tal-Kulleġġ. Il-kulleġġ  ġie inawgurat fis-16 ta’ April 1966 b’quddiesa fis-sala tal-kulleġġ il-ġdid. Fl-1 ta Ottubru 1973  saret l-inawgurazzjoni tal-kulleġġ il-ġdid tal-Pietà. Dan il-Kulleġġ iġib l-isem ta’ Santu Wistin.

Binjiet interessanti

Minkejja li r-raħal ta’ Tal-Pietà mhux wisq kbir, fih insibu numru ta’ binjiet interessanti. Villa Hookham Frere hija waħda minnhom, villa li għal xi snin kienet minsija u abbandunata imma llum reġa’ hemm interess fiha u jalla ikun hemm aktar. Villa Guardamangia wkoll daħlet fl-istorja mhux biss ta’ dan ir-raħal. Din hija d-dar fejn ir-Reġina Eliżabetta kienet toqgħod meta kienet tgħix Malta. Il-kundizzjoni ta’ din il-villa llum hija waħda tal-biki imma jidher li hemm interess li din id-dar storika ssir mużew. Jalla din l-ambizzjoni narawha sseħħ qabel ma din il-villa tispiċċa rmied!

Bla dubju l-akbar binja hawnhekk huwa l-isptar San Luqa. Dan beda jinbena fl-1930 u dam ftit mhux ħażin ma tlesta minħabba li anke dewmet ix-xogħol it-tieni gwerra dinjija. Ma’ dan l-isptar żdied l-ieħor bl-isem ta’ Karin Grech fis-snin tmenin. L-isptar San Luqa sar l-isptar ġenerali ta’ Malta wara dak tal-Furjana u dam jaqdi lill-poplu sal-1 ta’ Lulju tas-sena 2007 meta nfetaħ l-isptar Mater Dei.

Ta’ min jgħid li f’Tal-Pietà nsibu żewġ binjiet ta’ xandir. L-istazzjonijiet tar-radju u tat-televizzjoni nazzjonali jinsabu fit-triq li twassal għall-isptar filwaqt li l-istazzjonijiet tax-xandir tal-Partit Nazzjonalista wkoll jinsabu f’Tal-Pietà, sewwa sew fi Triq id-Duluri u l-akwati.

Daqxejn ta’ raħal tabilħaqq imma huwa raħal interessanti ħafna.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  8 ta' Ġunju 2019