Ħarsa lejn l-ambjent tal-għaqdiet u każini fit-tieni nofs tas-seklu XIX.

Meta nqallbu l-kotba tal-istorja ta’ pajjiżna dejjem insibu li b’xi mod jew ieħor Ħal Qormi kien protagonist. Dan minħabba l-għadd ta’ nies li minn dejjem kienu jgħixu fih kif ukoll minħabba li jinsab qrib il-port, iċ-ċentru tal-kummerċ u l-attività, u b’hekk bilfors minn dejjem kellu ċerta importanza.

L-aħbarijiet kienu jaslu għand il-poplu mill-ħwienet tax-xorb

Il-bniedem maħluq biex jissolċjalizza ruħu, biex jagħmel kuntatt ma’ bnedmin oħra. Illum aħbar tasal għandna permezz tat-teknoloġija moderna, imma mhux hekk kienet l-istorja madwar mija u ħamsin sena ilu. Aħbar kienet tasal bil-fomm. Dawk li jafu jaqraw kienu ftit u l-ġurnali ta’ dak iż-żmien kienu jaslu biss f’idejn xi avukat, xi nutar, it-tabib u s-saċerdoti. Il-kumplament tal-poplu kien analfabeta. Imma l-poplu xorta jistaqsi xi jkun qed jiġri madwaru u lil hinn minnu. Jaf jaqra jew le xorta l-bniedem irid ikun jaf x’ qed tgħid in-nies, kemm qrib kif ukoll bogħod. L-aħbarijiet kienu jaslu għand il-poplu mill-ħwienet tax-xorb, li ta’min jgħid li r-raħal tagħna ma kienx nieqes minnhom! Lejn nofs is-seklu XIX bdew jinħolqu l-każini. Id-differenza bejn il-każin u l-ħanut tax-xorb kienet li l-każin kien immexxi minn kumitat u għandu għan partikolari, filwaqt li l-ħanut tax-xorb kien il-mezz ta’ għixien għal sidu.

Sabiex nifhmu ftit kif kienet is-sitwazzjoni ta’ dawn il-każini sejrin niftħu żewġ kotba antiki li fihom insibu ħjiel ta’ kif kienet il-ħajja Maltija dak iż-żmien. Il-kotba li qiegħed nirreferi għalihom huma tal-magħruf Pietru Pawl Castagna:  Malta bil-gżejjer tagħha u li għadda min għaliha, stampat fl-1865 u L-Istorja ta’ Malta bil-gżejjer tagħha tas-sena 1890.

P.P. Castagna

Castagna, iben Antonio u Carmela nee’ Gonzi twieled ġewwa Bormla nhar is-16 ta’ Ġunju 1827, Wara l-istudji primarji mar jistudja fil-Liceo tal-Belt Valletta.  Beda jaħdem mal-Gvern bħala għalliem tal-iskola elementari, laħaq surmast u wara direttur tal-edukazzjoni elementari. Castagna baqa’ msemmi bħala edukatur, storiku u folkloristiku li kiteb l-ewwel Storja ta’ Malta bil-Malti. Huwa għen il-letteratura Maltija billi kiteb ħafna rapreżentazzjonijiet bil-Malti għal fuq il- palk. Kif diġa għidna, Pietru Pawl Castagna ħareġ l-ewwel edizzjoni tal-istorja ta’ Malta fl-1865 f’żewġ volumi bl-isem ta’ Malta bil Ghzejer Tahha u li Ghadda min Ghaliha.(L-isem miktub skont il-grammatika ta’ dak iż-żmien u skont kif insibuh fil-qoxra). It-tieni edizzjoni stampaha fl-istamperija C. Busuttil ta’ 133, Strada Forni, Valletta bejn is-snin 1888-1890, din id-darba b’isem ieħor, Lis Storja ta Malta bil Gzejer Tahha. Miet nhar it-13 ta’ April 1907.

Intant fl-ewwel ktieb tiegħu, f’paġna 97, b’Malti li jxaqqlek aktar lejn it-Taljan, Castagna jagħtina lista ta’ każini li kienu jistabu f’Malta u Għawdex. Ser inġibu kelma b’ kelma dak li nsibu f’ dan il-ktieb, biss ser naqilbuh b’ Malti tal-lum. Dan huwa dak li naqraw:

F’ Ottubru tas-sena 1821, ċertu Giovanni Taffien, f’ bottegin Strada Vescovo, fetaħ l-ewwel każin tan-negozjanti.

Fl-1823 kien istitwit it-tieni: Każin San Giorgio.

Fl-1824 sar it-tielet każin mill-inġliżi, imsemmi Club.

Fl-1848 il-kbarat tal-Belt istitwew ir-raba’ każin li semmewh Il Circolo Maltese.

Fl-1849 intrama każin ieħor bit-titlu tar-Rendevous.

Fl-1850 sar il-Casino Maltese.

Wara dawna, saret L’Unione, każin iffurmat mis-soċi taċ-Circolo u tal-Casino Maltese.

Fl-1851 is-sinjuri ta’ Bormla armaw każin ieħor għalihom, li ssemma il Casino Cospicuano.

Fl-1852 l-Isolani (tal-Isla) għamlu Il Casino Sengleano.

Wara dan fl-Isla sar ieħor li ssemma Il Casino Marittimo.

Fl-1854 sar il-każin fiż-Żejtun.

Ma’ din il-ħabta sar ukoll każin fl-Imdina, ieħor fin-Naxxar u ieħor fir-Rabat ta’ Għawdex.

Fl-1857 sar it-tmien każin fil-Belt, L’Indipendente.

Fl-1858 fil-Birgu saru żewġ każini oħra.

Fl-1861 fil-Belt intrama każin ieħor, Casino San Giovanni.

Fl-1862 sar ir-Reading Institution fl-Isla.

U issa fl-aħħar (tmien snin wara dan) iffurmaw ruħhom iż-żewġ każini fil-Belt: San Paolo u L’Unione.

Banda Unione Luqa 1880

Wieħed dlonk jinnota li Ħal Qormi ma jidhirx fil-lista ta’ dawn l-ewwel każini.  Fil-ktieb tal-istess kittieb tas-sena 1890 nistgħu ninnutaw żviluppi kbar fejn jidħlu l-każini. Issa bdew ikunu mwaqqfin soċjetajiet filarmoniċi, jew aħjar bdew jinħolqu l-baned. F’paġni 247- 249 Castagna jikteb lista ta’ għaqdiet mużikali li kienu jeżistu. Huwa jagħti wkoll l-ismijiet tad-diretturi tal-istess baned. Għal darba oħra sejrin inġibu din il-lista b’ Malti li jinftiehem:

Il-Baned Maltin

La Società Filarmonica Nazionale:

Valletta                   1  Royal Malta Artillary – Dir. Eman Bartoli.

                               2  Royal Malta Militia – Dir. Fil. Galea.

                               3  Prince of Wales Band – Dir. Alf.P. Hare.

                               4  La Vallette – Dir. Cav. V. Carabott.

Floriana                   5  Vilhena Band –Dir. Gius. Borg.

Senglea                   6  La Vincitrice – Dir. Gius Portelli.

                               7  La Croce di Malta – Dir. Bern. Costa.

Cospicua                8  San Giorgio – Dir. Carmelo Abela.

Vittoriosa                9  Duke of Edimburgh – Dir. Gaet. Grech.

                               10 La Vittoriosa – Dir. Gius Micallef.

Sliema                     11 I Cavalieri di Malta – Dir. Ferd Camilleri.

Notabile                  12 L’Isle Adam – Dir. Carm Camilleri.

                               13 Conte Ruggiero – Dir. Fran Xuereb.

Luqa                       14 Sant’ Andrea – Dir. Salv. Spiteri.

                               15 L’Unione – Dir. Gaet. Grech.

Żabbar                    16 Santa Maria – Dir. Gius. Micallef

                               17 San Michele – Dir. C. Abela Scolaro.

Żejtun                      18 Beland – Dir. Ang. Mifsud.

                                19 Santa Caterina – Dir. P. Caruana Dingli.              

Żebbuġ                    20 San Filippo – Dir. Gioac. Galea.

                               21 Rohan – Dir. Lor. Gatt.

Birkirkara               22 La Stella – Dir. Gavino Camilleri.

                               23 L’Alleanza – Dir. Costant Fenech.

Qormi                     24 Pinto – Dir. Ant. Agius.

                               25 San Giorgio – Dir. Gius. Portelli.

Żurrieq                    26 Il Cavaliere – Dir. Carm. Zamit (miktub hekk minn Castagna)

Ħamrun                   27 San Giuseppe –Dir. Carm. Doneo.

                               28 San Gaetano – Dir. Edwardo Farina.

Naxxar                   29 La Pace – Dir. Gav. Camilleri.

Siġġiewi                 30 La Nicolina – Dir. Ruggiero Carabott.

Tarxien                  31 San Giuseppe – Dir. P. Caruana Dingli.

Mosta                   32 Nicolò Isouard – Dir. Eman. Camilleri.

Kirkop                  33 L’Unione – Dir. Ignazio Catania.

Victoria                 34 Il Leone – Dir. Cav. V. Carabott.

                              35 La Stella – Dir. Ant. Agius.

Nadur                   36 Calypso – Dir. Fran. Decesare.

Kazin Leone, Rabat Għawdex

Castagna wara din il-lista jikteb li f’ xi postijiet  imsemmija id-diretturi kienu inbidlu. Minn din il-lista wkoll nistgħu nindunaw li xi wħud mill-għaqdiet tal-Banda li kienu jeżistu fi żmien Castagna għadhom magħna sal-lum, oħrajn spiċċaw għal kollox u oħrajn inbidlilhom isimhom imma għadhom jeżistu. La qegħdin insemmu l-ismijiet tal-baned nixtieq naqsam magħkom dak li qaluli żewġ anzjani mill-Birgu waqt waħda mill-ħafna diskursati li kellna. Qaluli li l-ismijiet tal-għaqdiet jirriflettu wkoll it-tendenza politika tal-belt jew raħal. Il-Mizzjani, jew aħjar is-segwaċi tal-Partit Nazzjonalista kienu jiffavorixxu l-Italja u għalhekk isem ta’ għadqa bl-ilsien Taljan kien juri li l-maġġoranza fil-belt jew raħal kienu Nazzjonalisti. Aktar tard l-iStricklandjani kienu jappoġġjaw lill-Ingilterra u għalhekk jekk isem ta’ għaqda kien bl-Ingliz kien ifisser li l-maġġoranza kienet tappoġġja lill-partit Kostituzzjonali. Ma rridux naħsbu bil-mentalità politika tal-lum. Jekk xejn l-ewwel differenza hija li dak iż-żmien Malta kienet kolonja u mhux stat sovran.  F’dak iż-żmien, jiġifieri lejn tmiem is-seklu dsatax konna nsibu l-Partit Riformista taħt it-tmexija ta’ Sigismondo Savona u l-Partit Anti-Riformista mmexxi minn Fortunato Mizzi, liema partit aktar tard beda jissejjaħ Partito Nazionale, illum il-Partit Nazzjonalista. Nikkwota dak li qal Remiġ Sacco fil-ktieb tiegħu L-Elezzjonijiet Ġenerali, (K.K.M. 1986, p.52) <<S’issa kellna numru ta’ assoċjazzjonijiet, għaqdiet, eċċetral li forsi kont tista’ ssejħilhom partiti politiċi, iżda ħafna kienu jsibuhom jew jattribwulhom l-isem tal-mexxej, bħal ngħidu aħna Panzavecchjani, Mizzjani, Savonjani eċċ. [...] Għalhekk kien hemm ir-Riformisti, Anti-Riformisti, estremi jew moderati, il-firda fost il-Maltinbejn Imperjalisti u pro-Taljani bdiet iżżid id-doża minn hawn ’il quddiem , u dawn l-elementi baqgħu jiddominaw ix-xena politika Maltija sa qabel l-aħħar gwerra dinjija>>. Intant inħallu fil-ġenb il-politika u l-partiti. Naraw li fil-Belt Valletta l-każini li għadna nsibu llum, minbarra l-Każin Malti, kienu jisimhom Filarmonica  Nazionale La Vallette u La Vincitrice. Din tal-aħħar biddlet isimha fi Prince of Wales Own u aktar tard f’ King’s Own. B’ Hekk naraw il-qasma politika fil-Belt Valletta. Mhux l-istess nistgħu ngħidu għall-Birgu. Hawn il-Banda La Vincitrice saret id-Duke of York u meta l-Beltin ċedew l-isem ta’ Prince of Wales wirtuh huma. Il-banda l-oħra tal-Birgu kienet iġġib l-isem ta’ Duke of Edinbugh. Dan juri li l-Birgu kien favur il-Gran Brittanja. Mhux l-istess l-Isla. Hawn il-maġġoranza kienet Nazzjonalista u l-istess ħaġa Bormla. Xjuħ Bormliżi jsostnu li aktar milli Nazzjonalisti, l-antenati tagħhom kienu Grossisti, jiġifieri jsegwu lil Carmelo Mifsud Bonnici, magħruf bħala l-Gross. Imma dan li qed insemmu issa huwa aktar tard minn żmien it-twaqqif tal-ewwel każini.

Kazin tal-Banda fil-Birgu

Ta’ interess partikolari għalina huwa l-isem tal-banda San Giorgio li Castagna jsemmi f’ Ħal Qormi. Meta wieħed jiftakar li l-ktieb li qegħdin nieħdu t-tagħrif minnu kien maħruġ fl-1890 jista’ jiġi f’ diffikultà x’ ħin jiftakar li l-Banda San Ġorġ Martri iġġib is-sena 1893 bħala s-sena tat-twaqqif tagħha. Nieħdu kelma b’ kelma dak li nsibu fis-Sit elettroniku tal-Banda San Ġorġ Martri sabiex nifhmu dan il-punt:

<< Fl-eqqel tal-kwistjoni politiko-religjuza dwar il-legati taż-żwieġ, Mons S. Chircop, nhar it-8 ta’Ottubru (1893) kien għamel meeting ġewwa Ħal Qormi. Il-banda Pinto ma appoġjatx dan il-meeting anzi xi partitarji tagħha issuttaw u ppruvaw itellfu lil dan il-kelliem. Dan wassal għal diżgwid fi ħdan is-soċjetà Pinto, diżgwid li wassal sabiex numru ta’ bandisti fosthom Nikola Montebello u Ġorġ Zarb (eks president u surmast tal-banda Pinto) jħallu l-każin Pinto u jingħaqdu maċ-Circolo San Giorgio, każin li kien diġa stabbilit u li aktarx hu l-istess każin li twaqqaf fl-1872. Fiċ-Circolo San Giorgio dawn il-bandisti waqqfu banda ġdida bl-isem ta’ Società Filarmonika San Giorgio. Din il-banda l-gdida tat l-ewwel programm tagħha nhar it-8 ta’ Jannar 1894. Il-banda kienet taħt id-direzzjoni tas-Surmastrijiet Guzeppi Portelli u Giorgio Zarb.>>

Dan ifisser sewwa għaliex l-ebda każin Qormi ma kien imsemmi fil-ktieb ta’ Castagna tas-sena 1865 u jissemmew tnejn f’ dak tal-1890. Biex inkomplu niċċaraw id-diskors tagħna ngħidu li xi anzjani Qormin li llum ma għadhomx magħna kienu jsemmu l-fatt tal-firdiet bejn il-baned Qriema kien jidher anke mil-laqmijiet tal-baned. Il-każin San Giorgio kien magħruf bħala “Taz-zokk”. Dan il-każin li kellu s-sede tiegħu fi pjazza San Franġisk, kien magħruf ukoll bħala tal-orkestra.  Il-Banda Pinto kellha l-laqam “Tal-Qalba”, laqam li għadu mal-istess banda. Jingħad li kienu jgħidu li ta’San Giorgio huma zokk imma ta’ Pinto huma l-qalba taz-zokk. Meta ġiet iffurrmata uffiċċjalment l-Għaqda tal-Mużika San Ġorġ Martri ġiet imlaqqma bħala “Tal-werqa” sabiex ikun mifhum li l-werqa ħarġet miz-zokk. Forsi dak iż-zmien il-laqmijiet kienu jingħataw b’ disprezz, forsi xi wħud kienu jridu jgħidu li kieku ma kienx hemm iz-zokk ma kienitx tinbet il-werqa u li z-zokk għandu l-qalba li jgħijjixha! Illum storja oħra, illum il-laqam tal-banda aktarx jagħti identità.

Ejjew inkomplu naraw x’ kiteb Castagna dwar dawn l-ewwel każini f’ Malta.

Mastru Indri Borg 

L-ewwel banda nazzjonali saret f’ Ħaż Żebbuġ mit-tant imsemmi Vallettan Mastru Indrì Borg fl-1860. Dan kien il-bidu ta’ kemm baned saru u li għad isiru. Sitt xhur wara, l-istess Indrì ifforma t-tieni banda fir-Rabat tal-Imdina, u l-Band Master Galea (is-Surmast li semmejna) rama it-tielet f’Ħaż Żebbuġ ukoll.

Fiż-Żejtun, li sa mis-sena 1837 kienet teżisti orkestra, diretta mid-dilettant Sign. Grazio Diacono, dana ifforma r-raba’ banda (1862) u hekk issa f’raħal u issa f’ieħor, l-abitanti tal-kampanja tagħna ħadu żvilupp liema bħalu.

L-ibliet damu ftit ma qabdu din ir-rikreazjoni, infatti bilkemm fl-1874 saret l-ewwel banda li ssemmiet “La Stella”. Il-promutur u d-direttur tagħha kien il-ġuvni Giuseppe Borg, bin l-imsemmi Surmast Indrì. Sena wara il-professur tal-vjolin Sign. Luigi Carabott ifforma l-banda l-oħra li ssemmiet “La Vallette”

Castagna jtemm il-parti tal-ktieb tiegħu dwar il-każini tal-banda billi jagħtina x’ nifhmu li l-flus kienu dejjem problema sabiex tmexxi għaqda mużikali. Mingħajr ma jsemmi l-problema finanzjarja l-awtur jgħid li : Daż-żmien, il-gvern jikkonċedi tnejn u ħamsin tombla lil dawn il-baned biex bi flushom ipattu l-ispejjes li jkollhom.

Illum, aħna li twelidna lejlet it-tielet millenju bilkemm nimmaġinaw kif kien pajjiżna daqs mija u ħamsin sena ilu jew ftit aktar. Nimmaġinaw li dak li għandha kien minn dejjem, imma kull ma għandna kien xi darba maħluq, bħalma kienu maħluqin l-għaqdiet u l-soċjetajiet u l-każini tal-banda. Grazzi għal kitbiet ta’ storiċi bħal Castagna nistgħu nibnu l-istorja ta’ pajjiżna, tar-raħal tagħna, tal-għaqdiet tagħna u fl-aħħar mill-aħħar l-istorja tagħna stess.

Fr. Reno Muscat OP

Kitba fil-programm tal-Festa San Ġorġ Qormi - Kumitat Festi Esterni 2013