Ħal Qormi skont l-istoriku Castagna

Il-qoxra u l-frontespizju tal-ktieb ta' Castagna

Meta tqalleb ftit il-kotba antiki tiskanta kemm tiltaqa’ ma informazzjoni li ma tkunx taf u kemm issib informazzjoni żbaljata. Ġie f’idejja dan l-aħħar il-ktieb ta’ Pietru Pawl Castagna, L-Istroja ta’ Malta bil-gżejjer tagħha stampat fl-1890, kważi 125 sena ilu. Fiħ għadd ta’ tagħrif dwar Malta.Ovvajment il-mod li bih kienu jirrakuntaw l-istorja (History) ma kiex wieħed xejntifiku u r-rakkont kien ikun aktarx dramamtizzat. F’ parti minn dan il-ktieb inisbu rendikont storiku dwar l-ibliet u l-irħula ta’ Malta. L-awtru jibda billi jagħti tagħrif dwar l-Imdina u r-Rabat. Sewwasew wara l-paġni ddedikati għal dawn tibda l-parti iddedikata għall-irħula bit-tiltu ta’ belt.

Paġna 134 tal-ktieb imsemmi aktar il fuq tibda bit-titlu “ Il-ħames irħula bit-tiltu ta’ Belt” u fl-ewwel ma jsemmi huwa Ħal Qormi. Waera hemm Ħaż-Zebbuġ, Ħaż-Zabbar, Is-Siġġiewi u ż-Żejtun. F’ paġna 141 jibdew l-irħula u nsibu ’l Birkirkara, il-Mosta, in-Naxxar, iż-Żurrieq, Ħal Għaxaq, il-Ġudja, il-Qrendi, Ħal Kirkop, Ħal Tarxien, Ħal Lija, Ħ’Attard, Ħal Balzan, l-Imqabba, l-Imsida, il-Ħamrun, San Ġiljan, Ħad Dingli, Tas-Sliema, Ħal Safi, Ħal Luqa, Ħal Għargħur, Tal-Pietà, Raħal Ġdid, il-Mellieħa, il-Kalkara,Marsaxlokk, Il-Marsa u Albert Town. Ta’ min jinnota n-nuqqas ta’ tagħrif dwar il-Belt Valletta kif ukoll tal-ibliet tal-Kottonera. F’ parti minn dawn il-paġni hemm żewġ paġni bl-arem tal-irħula, leima arem xi wħud minnhom għadna nistgħu narawhom fl-arem tal-kunsilli lokali. Xi arem inbidlu imma xi whud baqgħu l-istess.

Naraw xi jgħid Castagna dwar Ħal Qormi.

Jibda bl-isem Ħal Qormi –Città Pinto. L-istoriku jgħidilna li skont xi awturinl-isem Curmi hu ġej mill-kelma Cherem jew Carm li tfisser dielja. Dlonk jiġi f’ moħħna d-dar ta’ Santa Eliżabetta. Meta l-Madonna marret iżżur lil qaribtiha din marret fir-raħal ta’ Ein Kerem li jfisser għajn tad-dwieli. U isem iġib lil isem u hawn tiġi f’ moħħna l-parti ta’ Raħal Ġdid imsemmija Għajn Dwieli. Intant Castagna jkompli jagħtina ħjiel dwar ir-raħal tagħna u jiddeskrivi l-arma tiegħu: Kwadru fidda b’ħames qmura ħomor, f’ nofs kamp aħmar u abjad, il-bandiera Maltija. Il-ħames qmura fuq kamp tal-fidda huma llum l-istemma tal-kunsill lokali tal-belt tagħna. Imbagħad ikompli jgħidilna li mal-arma ta’ Ħal Qormi hemm min iżid fergħa tad-dwieli mad-dawra. Meta nipparagonaw l-arma tagħna ma’ dik ta’ Ħaż Żebbuġ naraw li dik ta’beltna baqgħet iktar awtentika mal-għażla tal-istemma tal-kunsilli lokali. Dik Żebbuġija hija deskritta fil-ktieb tagħna bħala: l-istemma tal-Gran Mastru De Rohan fuq kamp nofsu aħmar u nofsu abjad bejn żewġ fergħat żebbuġ. Fil-fatt mat twaqqif tal-kunsilli lokali l-istemma ta’ Ħaż-Żebbuġ kienet biss l-arma tal-Gran Mastru De Rohan u biż-żmien żdiedet il-ħamiema bil-werqa taż-żebbuġ f’ħalqha fuq sfont ikħal. Dwar il-motto jew kif isejjaħlu l-istoriku Bormliż, il-belt Pinto ġġib Altior ab imo, Nogħla mill-baxx, motto li għadna nżommuh sal-lum.

Imbagħad Casatagna jagħti ħarsa lejn in-numru ta’ dawk li kienu joqgħodu r-raħal. Huwa jieħu l-istatisktika tas-sena 1760, sewwasew 130 sena qabel il-pubblikazjoni tal-ktieb tiegħu  Huwa jgħidilna li f dik is-sena kienu jgħixu fir-raħal 3,726 ruħ. Ħalli naraw ftit kemm kienu l-abitanti tal-erba’ rħula l-oħra li kellhom it-titlu ta’ Belt. Ħaż Żebbuġ 4,000, Ħaż Żabbar 2,287, is-Siġġiewi 1788 u ż-Żejtun2529 ukoll. Minn dan naraw li dak iż-żmien Ħaż Żebbuġ kienu joqħgodu nies aktar milli kienu joqgħodu Ħal Qormi, imma mbagħad l-ebda raħal ieħor milli jissemmew fil-ktieb ma kien iwassal għan-numru tar-raħal tagħna. L-aktar irħula popolati kellhom madwar 3,000 abitant kienu Birkirkara u l-Ħamrun. Intant huwa jagħtina wkoll rendikont ta’ kemm kien hemm saċerdoti. Ħal Qormi kellu 49 saċerdot u djaknu fl-1730, barraminnhekk kien hemm ukoll 13-il ġuvni kjeriku u 3 kjeriċi oħra miżżewġin. Għal darba oħra Ħaż Żebbuġ jerġa’ jaqbeż in-numru ta’ saċerdoti Qriema. Fl-1730 kien hemm 62 saċerdot, 5 djakni u 25 kjeriku fil-parroċċa ta’ San Filep.

Wara ningħataw iċ-ċifri tal-abitanti attwali, jiġifieri tal-1890. Issa Ħal Qormi tela’ għal 7,410 bi 3,770 raġel u 3,640 mara. Issa beltna saret l-aktar abitata fost l-irħula bliet. Ħaż Żebbuġ kien jgħodd 5,300, Ħaż Żabbar 4,900, is-Siġġiewi 2,970 u ż-Żejtun 6,720. L-irħula li semmejna qabel issa sar fihom dan in-nies: Birkirkara 7,320 u l-Ħamrun 6,120. L-awtur jgħidilna li : Dan hu l-akbar raħal, l-aktar antik u l-aktar li jagħti nies.

Insibu miktub li: Fis-sena 1743 il-Kappillan Dun Gius. Vella talab a nom tal-popli lil Gran Mastru Don Emanuel Pinto sabiex jaqla’ t-titlu ta’ belt lil dan il-pajjiż. Il-Gran Mastru aċċetta t-talba u  semmieh b’ kunjomu: Città Pinto.

Castagna wara jagħtina di dettalji dwar il-knsija parrokkjali. Jgħidilna li hija ddedikata lil San Ġorġ u kif tinsab illum saret fl-1584 iżda l-koppla ittellgħet mitt sena wara bl-arkitett Lorenzo Gafà. Jikteb li l-kwadru titulari huwa tal-Kalabriż Mattia Preti filwaqt li l-vara titulari ta’ San Ġorġ saret minn Melchiore Gafà. Illum nafu li dan huwa żball għax l-istatwa tnaqqxet mill-Qormi Pietru Felici, imma dak iż-żmien kull vara barokka sabiħa kienet tiġi attribwita lil Gafà.

Il-Veronika ta' Darmanin

Jitkellem ukoll dwar il-vari tal-Ġimgħa l-Kbira. Jgħidilna li l-ort, il-kalvarju (il-vara l-kbira) u l-Veronika huma ta’ Karlu Darmanin filwaqt li l-oħrajn huma statwi antiki li huma restawrati mill-istess Darmanin. Illum nafu li l-Ort ma huwiex ta’ Darmanin. L-istess ngħidu għall-Vara l-Kbira; San Ġwann u l-Madonna huma tassew ta’ Darmanin imma Kristu u l-Maddalena ħarġu minn idejn oħra. Il-Veronika hija tassew ta’ Darmanin; hija l-istess statwa li tintuża llum fil-grupp tal-Veronika, iċ-Ċirinew u n-nisa ta’ Ġerusalemm (Xogħol ta’ Alfred Camileri Cauchi imma Veronika ta Darmanin). Skont dan il-ktieb insibu l-imgħobbi taż-Żejtun, id-Duluri ta’ Ħal Għaxaq (skont l-awtur l-ewwel xogħol tiegħu) huma wkoll ta’ Darmanin. Jissemmew xi vari oħra ta’ dan l-artist imma l-ebda statwa oħra tal-Ġimgħa l-Kbira. Anzi l-awtur ma jsemmi xejn dwar il-Ġimgħa l-Kbira meta jsemmi l-Mosta, raħal li għandu sett vari ta’ Darmanin.

Castanga jtemm il-kitba tiegħu dwar Città Pinto billi jgħid li l-qanpiena maġġura saret fis-sena 1879 f’ Għajn Dwieli (Malta) mill-fundatur Ġulju Cauchi, tiżen tmiena u għoxrin qantar u kienet swiet erbatelef skut.

il-Knisja ta' Hal Qormi

Aktar il quddiem fil-ktieb Castagna jagħtina lista tal-akbar knejjes ta’ Malta. Il-knisja tagħna hija mniżla bħala l-għaxar l-akbar knisja ta’ Malta. Il-knejjes ikbar minn dik ta’ San Ġorġ huma San Ġwann tal-Belt Valletta, Santa Liena ta’ Birkirkara, il-Kattidral tal-Imdina, San Publju l-Furjana, San Filep Ħaż Żebbuġ, Santa Marija ta’ Ħal Għaxaq, San Nikola tas-Siġġiewi, tal-Grazzja Ħaż-Żabbar u Santa Katerina taż-Żejtun. Id-differenza bejn dawn il-knejjes xi min daqqiet hija waħda ta’ ftit piedi u bejn San Ġwann u l-knisja ta’ Ħal Qormi hemm 37 pied differenza. Castagna jagħti wkoll tagħrif dwar il-wisa’ tal-knejjes. Minn 37 knisja li jsemmi l-usa waħda hija dik tagħna.

Rajna xi tagħrif ħafif dwar ir-raħal tagħna miktub min dak li jinżamm bħala l-ewwel storiku Malti li kiteb bil-Malti. Forsi llum għandna mezzi aktar sofistikati biex niktbu l-istorja u xi dettalji lanqas ninkluduhom mal-istorja, imma jkollna nammettu li bosta ħwejjeġ nafuhom grazzi għal dan il-Malti li ħallielna bil-miktub dak li kien stħarreġ, studja jew sama’

Fr Reno Muscat OP

Dan l-artiklu deher fil-programm tal-festa tal-Għaqda tan-Nar 23 ta' April - Qormi Festa San Ġorġ 2013