Il-25 ta’ Diċembru

Ftit jiem oħra u nkunu qegħdin niċċelebraw festa li niċċelebraw kull 25 ta’ Diċembru – il-Milied. Dwar dan is-suġġett hemm ħafna x’wieħed jgħid imma l-ħsieb tiegħi llum mar fuq l-għażla ta’ dan il-jum. Irridu jew ma rridux ikollna nammettu li dan il-jum huwa marbut mat-twelid ta’ Ġesù. Minkejja li llum isir minn kollox biex din il-persuna tintesa u titwarrab minn dan il-jum, ma nistgħux niċħdu l-verità tal-fatti. Anke l-isem Ingliż “Christmas” juri xi tkun din il-festa. Iżda tajjeb inżommu f’moħħna li aħna ma niċċelebrawx it-twelid storiku ta’ Ġesù għax kieku nfittxu sewwa l-jum li fih twieled u mhux inżommu l-25 ta’ Diċembru bla ma ninsabu ċerti li twieled fih, anzi bil-kontra, ninsabu ċerti li ma kienx dan il-jum li fih seħħ dak it-twelid fl-Għar ta’ Betlem.

Il-bidu

Kostantinu 

L-Imperatur Kostantinu, li kien u baqa’ ukoll marbut mal-kult ta’ alla Xemx, meta fis-sena 330 ħaddan il-fidi Nisranija, biddel il-festa ta’ Sol Invictus li kienet issir fil-25 ta’ Diċembru f’festa Nisranija. Qabel, sewwasew fis-sena 321 dan l-istess Imperatur kien biddel ukoll l-isem tal-ewwel jum tal-ġimgħa u minn Dies Solis (il-venerabbli jum tax-xemx) għal Dominus, (jum il-Mulej). Dawn il-bidliet mhux dejjem kienu milqugħa tajjeb, tant li fl-Ewropa ta’ fuq baqa’ jintuża l-isem antik tal-jum tax-xemx: Sunday, fost is-Sassoni u Sontag fost il-Ġermaniċi. Id-dinja Semitika ma tużax l-ismijiet Rumani għall-jiem imma tuża l-ismijiet Għarab, bħalna l-Maltin li nsejħu l-ewwel jum tal-ġimgħa: il-Ħadd. Il-jiem f’dawn l-ilsna jikkorrispondu għan-numri, għajr il-jum tal-Ġimgħa fejn id-dinja Musulmana tinġabar f’gemgħa għat-talb.

Dan kien il-bidu taċ-ċelebrazzjoni tal-Milied fil-25 ta’ Diċembru.

Qabel

Bla ma jrid, dak li jkun jibda jistaqsi: “Allura qabel żmien Kostantinu, meta kien jiġi ċċelebrat jum il-Milied?” Tajjeb ngħidu mill-ewwel li fl-ewwel snin tal-Knisja din il-festa ma kinitx tkun iċċelebrata. Kien jiġi ċċelebrat l-Għid il-Kbir iżda mhux it-twelid tal-fundatur tar-reliġjon Kristjana.

Fl-ewwel tliet sekli tal-Kristjaneżmu, it-twelid ta’ Kristu kien jiġi ċċelebrat f’dati differenti. Kien hemm fejn jiċċelebrawh fit-18 ta’ April, oħrajn fid-29 ta’ Mejju. Għal San Ċiprijanu kien fit-28 ta’ Marzu, għal San Ippolitu kien fit-23 ta ’April. Skont San Klement ta’ Lixxandra kien hemm Knejjes li jiċċelebraw il-Milied fl-20 ta’ Mejju, oħrajn fl-10 ta’ Jannar jew fis-6 ta’ Jannar.  Is-6 ta’ Jannar għadu sal-lum il-jum tal-Milied għad-dinja Ortodossa.  Dan l-aħħar jum kien ġie stabbilit fil-Lvant kollu u minn hemm wasal ukoll Ruma sakemm seħħet il-bidla deċiżiva minn Kostantinu u wara kienet affermata mill-Papa Ġulju I. Mela qed naraw li anke fl-Ewropa il-jum tal-Milied ma kienx minn dejjem dak li huwa llum.

Il-Papa Ġulju I u oħrajn

Fis-sena 337 il-Papa Ġulju I għamel  il-jum tal-25 ta’ Diċembru bħala d-data uffiċjali tal-Milied mall-Knisja Kattolika kollha. Hekk kiteb f’waħda mill-kitbiet tiegħu San Ġwann Kriżostomu fl-390: “F'dan il-jum, il-25 ta’ Diċembru, in-natività ta' Kristu kienet finalment iffissata wkoll f'Ruma”. Fil-354, il-festa Kristjana tal-25 ta’ Diċembru tissemma’ għall-ewwel darba f’kalendarju tal-liturġija Rumana. Fl-461 din l-għażla reġgħet kienet ikkonfermata mill-Papa Ljun il-Kbir. Xi awturi ekkleżjastiċi oħra jgħidu li l-ewwel ċelebrazzjoni tal-Milied fil-Punent nhar il-25 ta’ Diċembru kienet fis-sena 354 mal-Papa Liberju. L-għażla tal-Knisja ta’ Ruma biex it-twelid ta’ Kristu jkun jaħbat mal-akbar festa pagana li kienet tkun iċċelebrata, kien tentattiv biex inaqqas il-kult lejn alla xemx. B’hekk il-poplu tal-imperu Ruman baqa’ jiċċelebra festa imma issa kienet adattata għar-reliġjon il-ġdida.

Nuqqas ta’ qbil

L-Imperatur Ġustinjanu, madwar mitejn sena wara, illegalizza din id-data għall-Punent kollu. Ma rridux ninsew li l-Imperu Ruman ma kienx biss il-Punent, kien mifrux mal-Mediterran kollu. Knejjes Insara oħra, bħall-Ortodossi, Kopti u Armeni, ma aċċettawx din il-bidla u komplew jiċċelebraw it-twelid ta’ Ġesù fis-6 ta’ Jannar. Fil-Knisja Rumana f’dan il-jum ikun iċċelebrat jum l-Epifanija; id-dehra ta’ Ġesù lid-dinja. Dak iż-żmien, l-Insara tal-Mesopotamja akkużaw lil ħuthom “Rumani” b’idolatrija għax qalu li dawn qed jaduraw lix-xmx minħabba li adottaw il-festa tax-xemx bħala l-festa tat-twelid ta’ Kristu.

Mija u tletin sena wara d-deċiżjoni ta’ Kostantinu, fl-460, il-Papa San Ljun il-Kbir fil-prietka tal-Milied ta’ dik is-sena qal: “Din il-qima lejn ix-xemx hija kbira ħafna tant li xi Nsara, qabel ma jidħlu fil-Bażilika ta’ San Pietru, wara li jkunu telgħu t-turġien, iduru lejn ix-xemx u jbaxxu rashom f’ġieħ dik l-istilla tleqq. Aħna mnikkta u jiddispjaċina ħafna għal dan il-fatt li huwa frott tal-mentalità pagana. L-Insara għandhom joqogħdu lura minn kull kult tal-allat.” Biex ikompli l-argument ta’ Papa Ljun, Sant Ambroġ qal: “Kristu huwa x-xemx il-ġdida tagħna.”

llum rajna ftit kif madwar id-dinja beda jkun iċċelebrat jum it-twelid ta’ Ġesù nhar il-25 ta Diċembru. Storja interessanti ħafna li forsi ftit hawn min jaf biha!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 19 ta' Diċembru 2020

Il-Barokk

Meta nisimgħu l-kelma “Barokk” moħħna bla ma jrid imur fuq dak l-istil ta’ arti, arkitettura jew mużika estravaganti, elaborata u kkumplikat. Ma nkunux qed niżbaljaw meta naħsbu hekk għax il-Barokk huwa stil artistiku elaborat għall-aħħar. Nistgħu ngħidu li dan l-istil wasal wara r-rinaxximent u l-arti rinaxximentali u qabel ir-Rokoko, stil ta’ arti aktar goff mill-barokk li xi wħud ġieli sejħulu “Barokk tardiv”.

Il-bidu

Kienet il-Knisja Kattolika li għenet bil-kbir biex dan l-istil ta’ arti jinfirex. Il-konċilju ta’ Treno, konċilju li beda fl-1545 u baqa’ sejjer sal-1563, bl-iskop li jirribatti r-riforma protestanta, beda l-kontro-riforma. Fejn il-Protestati bdew ifittxu l-awsterità u s-sempliċità għall-knejjes tagħhom, il-Knisja ta’ Ruma riedet li l-knejjes tagħha jkunu jirriflettu l-ġmiel tas-sema. Dan l-istil artisitku twieled fl-Italja imma ma damx ma nxtered mad-dinja. Qegħdin nitkellmu meta pajjiżna kien fil-bidu tal-ħakma tal-kavallieri ta’ San Ġwann, għalhekk anke aħna nistgħu nsibu bosta binjiet, l-aktar knejjes, fuq stil Barokk. Il-Barokk ma damx ma nfirex sewwa ma’ bosta pajjiża tal-Ewropa, bħal Spanja u l-Portugall u aktar tard Franza, kif ukoll fil-pajjiżi li kienu maħkumin mill-Ewropej. Il-ħakkiema Portuġiżi u Spanjoli ħadu dan il-moviment artistiku ġewwa l-Amerika Latina.

L-isem

Żgur li l-kelma “Barokk” ġejja mill-Franċiż, imma aktarx li l-Franċiżi ħadu dil-kelma mill-Portugiż  “barroco” li tfisser perla li ma tkunx tonda perfetta. Għall-bidu din il-kelma ma kellha x’taqsam xejn mal-arti, mużika jew arkitettura imma kienet tintuża biss fejn tidħol il-ġojjellerija. Fl-1764 ħareġ dizzjunarju Franċiż fejn fih insibu l-kelma “Baroque” li tista’ tintuża biex tirreferi għal xi ħaġa irregolari jew tal-biża’ iżda fl-edizzjoni tal-1835 tal-istess dizzjunarju, insibu din il-kelma li tfisser stil artisitiku jew mużikali.  Minn hawn il quddiem il-kelma Barokk saret marbuta mal-istil artistiku estravaganti u elaborat. 

Il-Konċilju ta’ Trento talab biex il-postijiet fejn issir il-qima jkollhom stil aktar komdu għall-poplu. Bdew jinbnew knejjes bi spażju fin-nofs fejn isir l-artal maġġur u koppla fuq biex tagħti d-dawl u twassal ukoll sens ta’ kobor. Bosta drabi l-koppla minn ġewwa kienet titpitter b’figuri ta’ qaddisin jew anġli u b’hekk dak li jkun taħtha kien jimmaġina li hemm fuq hemm il-ġenna. Issa l-ħitan tal-knejjes ukoll bdew jew jitpittru bi xbihat ta’ qaddisin jew angli jew issirilhom skultura ta’ anġli. Il-faċċati tal-knejjes ukoll bdew jinbidlu u bdew isiru aktar monumentali.

Tixrid

Fi Spanja l-Barokk inxtered bis-saħħa tal-Knisja Kattolika u l-aktar tal-patrijiet Ġiżwiti. Ġewwa Madrid il-knisja ta’ San Sidor hija meqjusa bħala l-ewwel arkitettura Barokka fil-pajjiż. Lejn tmiem is-seklu XVII sar xi tibdil fuq il-bini tal-katidral ta’ Santiago di Campostela li issa sar knisja Barokka.

Chiesa del Gesù - Ruma

Biss il-Barokk ma nsibuhx biss fil-knejjes. Bosta palazzi rjali nbnew jew ġew modifikati biex saru fuq stil Barokk. Eżempju eċċellenti huwa l-palazz ta’ Versailles f’Pariġi fi Franza. Dan mhux knisja u lanqas inbena minn xi membru tal-kleru. Insemmu wkoll palazzi li nsibu fir-Russja. Minkejja li r-Russja ma hijiex pajjiż Kattoliku, xorta nsibu l-Barokk. F’SanPietruburgu niltaqgħu ma’ bosta eżempji ta’ biniet Barokki.

Il-Barokk f’pajjiżna daħal fl-istess żmien li kien qiegħed jixxerred ġewwa l-Italja. Kienu l-Kavallieri li tawna binijet u monumenti fuq stil Barokk. Bosta knejjes Maltin huma mibnijin fuq dan l-istil, li nistgħu ngħidu baqa’ popolari magħna. Il-kapolavur tal-knejjes barokki bla dubju huwa l-katidral tal-Imdina mibni fuq pjanta ta’ Lorenzo Gafà. Fi żmien il-Gran Mastru Pinto il-Barokk f’Malta kien fl-aqwa tiegħu. L-aqwa eżempju ta’ dan huwa l-bini tal-berġa ta’ Kastilja fil-Belt Valletta.

Fil-fidi

Il-Barokk fih ukoll il-parti antropoloġika tiegħu. Għalfejn il-bniedem fir-reliġjożità tiegħu irid il-lussu, is-sabiħ, l-estravaganti? Qed ngħid għar-reliġjożità u mhux għar-reliġjon. Reliġjon hija l-fidi li dak li jkun  jemmen, id-duttrina, it-twemmin. Ir-reliġjożità hija l-mod kif il-bniedem jesprimi b’mod estern dak li jkun jemmen.

L-ewwel eżempju li se nġib ta’ reliġjożità barokka huwa l-presepju Napiltan. F’dan it-tip ta’ presepju wieħed isib kull xorta ta’ lussu, fl-ilbies, fix-xenarju u fl-oġġetti relatati miegħu. Eżempju ieħor huwa l-purċissjonijiet tal-Ġimgħa l-Kbira li nsibu f’għadd ta’ lokalitajiet ġewwa Spanja: ilbies tal-bellus, ħarir, damask u brukkat. Rakkmu, bizzilel u glalen. Issa wieħed għandu mnejn jistaqsi: “Kristu twieled fil-faqar, x’sens jagħmel presepju mimli b’kull lussu bħalma nsibu fil-presepju Napiltan?” u “Kristu ħa l-passjoni, ġie mneżża’ minn ħwejġu, dawk li kienu qed jaraw x’qed jiġri jew dawk li nzertaw fil-post ma kienux  liebsa dak il-lussu li naraw fil-vari tal-Ġimgħa l-Kbira ta’ Spanja, għalfejn mela jitlibbsu hekk?”

Palazz ta' Versailles

It-tweġiba hija waħda xi ftit jew wisq ikkomplikata. Billi n-Nisrani jaf li l-bniedem ma ġabx ruħu sewwa u ma laqax lil Ġesù kif suppost, iħoss bħal ħtija fuq spallejh. Għalhekk fir-rappreżentazzjoni tat-twelid ta’ Kristu biex bħal jikkompensa xi ftit min-nuqqas li għamel il-bniedem ta’ qabel, jipprova joffri xena ta’ kif kien xieraq jintlaqa’ fid-dinja Kristu. L-istess fil-passjoni. Biex bħal jitpatta xi ftit dan it-tort li l-bniedem għamel, il-pupazzi, jew statwi li jitlibbsu biex jirrapreżentaw din il-ġrajja jkunu mlibbsin bl-akbar lussu. Dan huwa s-sens antropoliġiku tal-Barokk fir-reliġjon.

Illum żmien il-Barokk spiċċa, imma xorta għadna napprezzaw dan l-istil rikk u elaborat

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f''In-Nazzjon - 12 ta' Diċembru 2020

Iż-Żebbuġ

 Il-ħsieb tiegħi illum ma huwiex fuq is-siġra jew il-frotta li tagħtina din is-siġra hekk imsejħa taż-żebbuġ, lanqas ser nitkellem dwar il-belt Rohan, jew kif insjeħulha Ħaż-Żebbuġ imma dwar ir-raħal pittoresk li nsibu fil-majjisteral ta’ Għawdex: Iż-Żebbuġ.

Ftit tagħrif

Iż-Żebbuġ huwa wieħed mill-aktar irħula għoljin li nsibu fil-gżira ta’ Għawdex. Sewwasew huwa jinsab mibni fuq żewġ għoljiet imsejħin Ta' Abram u x-Xagħra taż-Żebbuġ. In-numru kbir ta’ siġar taż-żebbuġ li fil-qedem kienu jinstabu f’din ix-xaqliba tal-gżira ta’ Gelmus taw isem lil dan ir-raħal. Il-konfini tar-raħal huma l-akbar li nsibu f’Għawdex u minkejja li bħala raħal jinsab fuq l-għoljiet, miegħu nsibu xejn inaqas minn tliet bajjiet: ix-Xwejni, il-Qbajjar u dik tant popolari mal-Għawdxin mal-Maltin kif ukoll mat-turisti li jżuru Għawdex, Marsalforn.

Minkejja li bħala firxa huwa l-ikbar raħal, fejn tidħol popolazzjoni jitlef dan il-post. Hawn insibu lill-Belt Victoria fuq quddiem u warajha hemm ix-Xagħra, in-Nadur, ix-Xewkija u Għajnsielem. Warajhom hemm iż-Żebbuġ b’madwar elfejn u ħames mitt ruħ jgħixu fih.

Iż-Żebbuġ ta’ Għawdex kien abitat sa mill-qedem u xhieda ta’ dan huma xi fdalijiet li nsibu fil-konfini tiegħu. Ma għandniex xi ngħidu, dawk li kienu joqgħodu f’din ix-xaqliba kienu raħħala, bdiewa u xi ftit sajjieda li kienu jniżżlu d-dgħajjes tagħhom mill-port ta’ Marsalforn. Fis-seklu XIII nafu li kien hemm komunità tgħix hemmhekk tant li nbniet kappella biex taqdi l-ħtiġijiet spiritwali ta’ dawn ir-raħlin.

Parroċċa antika

Il-parroċċa ta’ dan ir-raħal antik hija ddedikata lill-Assunta, jew kif nafuha aħna l-Maltin, Santa Marija. L-ewwel parroċċa jew parroċċi Għawdxin kienu ġewwa r-Rabat imma l-ewwel waħda warajhom kienet dik taż-Żebbuġ. Din twaqqfet fl-1688 mill-isqof ta’ Malta David Cocco Palmieri, billi dak iż-żmien Għawdex kien għadu mhux djoċesi. Diġà għidna li l-firxa ta’ art li taqa’ taħt iż-Żebbuġ hija kbira ħafna u qabel kienet akbar fejn tidħol kura spiritwali għax ir-raħal tal-Għasri sakemm sar parroċċa fl-1921 kien jagħmel parti miż-Żebbuġ, minkejja li kien viċi parroċċa.

Sentejn wara t-twaqqif tal-parroċċa Żebbuġija ingħata l-bidu għall-bini ta’ knisja ġdida għax il-knisja li kienet isservi lill-parroċċa kienet ċkejkna. Din tlestiet u kienet ikkonsagrata fl-1726. B’hekk nistgħu ngħidu li din hija waħda mill-eqdem knejjes parrokkjali li nsibu fil-gżira kollha. Din kompliet titkabbar bejn l-1938 u l-1942 minkejja li dak kien żmien it-tieni gwerra dinjija. Fl-1963 il-parroċċa saret waħda arċipretali.

Irħam

Min jidħol fil-knisja parrokkjali taż-Żebbuġ ma jistax ma jindunax mill-ewwel bl-irħam sabiħ li hija miksija bih. Ma hijiex il-knisja waħdanina ġewwa Għawdex li hija miksija bl-irħam iżda din għandha storja partikolari għaliex l-irħam li bih hija miksija instab fiż-Żebbuġ stess.

Kien Salvu Cefai li fl-għalqa tiegħu, fiż-Żebbuġ stess instab tip ta’ rħam li jissejjah Onice. Dan Salvu waħħalha f’moħħu li l-irħam tal-għalqa tiegħu kellu jiksi l-knisja tar-ral, kif fil-fatt sar. Minbarra l-pilastri u l-ħitan tal-knisja wieħed jara maħdum minn dan l-irħam, opri oħra bħalma huma l-artal mejda, is-sedji tal-kor, il-konfessinarji kif ukoll il-brazzi. Ix-xogħol tal-kisi u t-tisbih bl-irħam inbeda fis-snin tmenin.

Statwi

Il-parroċċa taż-Żebbuġ tista’ tiftaħar b’waħda mill-isbaħ statwi titulari maħdumin mill-kumpanija li kien hemm f’Marsilja fi Franza li kienet timmanifattura l-istatwi. Il-Kumpanija Gallard et Fils ħadmet din l-istatwa li waslet fil-parroċċa fl-1863. Il-poetessa Għawdxija Mary Mejlak issejjaħ din l-istatwa bħala waħda ta’ sbuħija rari.

Fil-parroċċa Żebbuġija nsibu wkoll sett statwi tal-Ġimgħa l-Kbira. Din bdiet issir fl-1919 wara li l-istatwarju Għawdxi Wistin Camilleri  kien ħadem sett vari li kien fih it-tmien stazzjonijiet tradizzjonali. Billi fis-snin tletin tkabbret il-knisja u dawn il-vari tħallew fiha, saritilhom ħsara kbira u għalhekk il-purċissjoni kellha titwaqqaf. Fis-snin sittin Wistin irrestawra l-istatwi li kien ħadem f’żgħożitu u magħhom żied ukoll l-istatwa tal-aħħar ċena. Din hija l-purċissjoni waħdanija fil-gzejjer Maltin li l-vari kollha li fiha ħarġu minn id artist wieħed. Dawn il-vari huma mlibbsin ilbies ta’ veru. L-ilbies li naraw fuqhom illum huwa drapp minsuġ Għawdex stess, dak li kien jissejjaħ in-newl. Din il-ħaġa tkompli tkabbar l-uniċità ta’ din  il-purċissjoni.

Insibu wkoll statwa ta’ Kristu Rxoxt maħduma mill-artist Pawlu Aquilina. Din toħroġ nhar Ħadd il-Għid akkumpanjata mill-Banda tar-raħal.

Għażżiela

Għażżiela

Iż-Żebbuġ għandu drawwa li ma nsibu mkien ieħor. Din hija l-għażżiela. Din tkun bħal rota tal-għaġina bin-Nome di Maria f’nofsha. Ħafna jżommu din l-għażżiela mdendla fit-tieqa jew wara l-bieb ta’ barra għax jemmnu li tbiegħed is-sajjetti u minn perikli oħra. Hemm issir il-festa tal-Madonna tal-Għażżiela. Bosta nies li ma joqgħodux iż-Żebbuġ imorru hemm u jitolbu għażżiela biex joħduha magħhom id-dar. Ovvjament dawk li jkunu jafu biha. Issa sirtu tafu biha intom ukoll jekk ma kontux tafu!

Dan huwa ftit minn dak li wieħed jista’ jiltaqa’ miegħu meta jżur dan ir-raħal antik u sabiħ fil-gżira Għawdxija.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon 5 ta' Diċembru 2020

Ċelest u roża

 

Minbarra li huma l-ismijiet ta’ raġel u mara, Ċelest u Roża huma wkoll żewġ ilwien li konna, u forsi għadna wkoll, nassaċċjawhom mas-subien u l-bniet. “Ċelest tal-boys u roża tal-girls” kienu jgħidulna. Anke l-uniformijiet tal-iskola fi ċkuniti kienu marbutin ma’ dawn il-kuluri; il-bniet bi blouse roża u dublett blu u aħna bi qmis ċelesta, qalziet u ngravata blu. Irridu niftakru li fl-iskejjel dak iż-żmien kienu jifirduna, bniet għalihom u subien għalihom, l-ewwel sentejn tal-primarja nkunu flimkien u ma nerġgħux niltaqgħu qabel is-sixth form, min jagħmilha! Kienet dinja oħra li llum bosta minna nħossu nostalġija għaliha.

F’żgħożiti l-affarijiet bdew jinbidlu. Kienet daħlet il-moda li r-roża jintlibes anke mill-ġuvintur. Biex ngħidu d-dritt, il-lewn roża jaqta’ ħafna mal-ġriż. Konna bdejna naraw żgħażagħ lebsin xi qmis roża taħt gakketta jew ġlekk iswed jew ġriż. Bdew jidħru anke kalzetti roża minkejja li kien hawn min kien iħares xi ftit b’inċertezza dwar dawk l-irġiel li kienu jitfgħu fuqhom xi biċċa lbies roża. Kollox jindara u kollox jinbidel. Kienet ħajja oħra. Mill-banda l-oħra t-tfajliet qatt ma kellhom problema biex jilbsu xi lbies li jkun fih il-lewn ċelest. Għalihom minn dejjem kienet ħaġa normali li jxiddu ħwejjeġ ċelesti. Għandek tgħid aħna l-bnedmin kemm għandna ħmerijiet, anke fuq kulur ta’ lbies nafu ninfirdu!

Dawn iż-żewġ kuluri ma humiex biss marbutim mal-bniet u s-subien. Araw  naqra x’ġie f’moħħi dal-lejl u qomt niktbu.

Il-belt ir-roża

Fl-Indja, sewwasew fir-Rajasthan insibu belt jisimha Jaipur. Din hija magħrufa ħafna għax hija l-kapitali tal-istat ta’ Rajasthan u hija l-akbar belt f’dan l-istat tas-subkontinenet Indjan. Parti minn din il-belt hija magħrufa bħala l-belt ir-roża minħabba li l-bini fiha huma magħmul minn ġebel. Din il-parti hija magħluqa bis-swar u ġewwa dawn is-swar ma tara xejn ħlief bini roża. Biex tinżamm din il-karatteristika hemm liġi li tipprojbixxi li l-ħitan tad-djar u l-bini kollu ta’ din iż-żona jinżebgħu b’xi kulur ieħor.

Kollox beda taħt il-Maharaja Sawai Ram Singh. FL-1876 ir-raġel tal-Reġina Vittorja, il-Prinċep Albert kien sejjer iżur l-Indja. Il-Maharaja, jew is-sultan, Ram Singh xtaq li meta dan il-prinċep iżur ir-Rajasthan jibqa’ jiftakar iż-żjara tiegħu. Għalhekk ordna li l-parti tal-belt ta’ Jaipur fi ħdan l-iswar tiġi miżbugħha kollha kemm hu lewn il-fuħħar, kulur it-terrakotta li nistgħu ngħidu li hu roża. Storikament fl-Indja dan il-lewn ifisser sinjal ta’ merħba. Dan il-kulur inzerta wkoll il-kulur favorit ta’ waħda minn nisa tal-Maharaja, anzi tal-aktar mara favorita tiegħu. Din insistiet ma’ żewġha li għandu jgħaddi liġi li f’dik il-parti tal-belt il-bini għandu jkun kollu tal-istess lewn, roża. Ir-raġel ma kisirx ix-xewqa ta’ qalb il-maħbuba tiegħu u għadda l-liġi, li għadha teżisti u tinżamm sal-lum, aktar minn mija u erbgħin sena wara. Din il-belt kienet iddikjarata bħala wirt tal-umanità mill-Unesco fl-2019.

Il-belt ċelesta

Fil-Marokk insibu l-belt ta’ Chefchaouen li hija magħrufa bħala l-belt il-blu. Sewwasew il-lewn li jispikka f’din il-belt mhux blu imma ċelest. Din il-belt jingħad li twaqqfet minn wieħed mid-dixxendenti tal-Profeta Mohammed. Inbniet bħala fortizza biex tilqa’ kontra l-ħbit tal-Portuġiżi. Meta wieħed jimxi fil-Medina ta’ din il-belt turistika bla ma jrid jinduna bil-bosta sfumaturi ta’ ċelest li jara l-ħitan miżbugħin bih. Hemm aktar minn teorija waħda għal din il-ħaġa. Hemm min jgħid li l-ħitan jinżebgħu ikal ċar għax dan il-lulur ibiegħed in-nemus. Ma nafx kemm hi vera din it-teorija. Xi wħud oħrajn isostnu li l-ħitan bdew jinżebgħu ċelesti fi żmien it-tieni gwerra dinjija, mil-Lhud li ħarbu mill-qilla tan-Nażisti u Hitler u sabu kenn hemmhekk. Billi ċ-ċelest huwa lewn is-sema, u allura anke l-ġenna, il-Lhud bdew jiżbgħu l-ħitan ta’ djarhom b’dan il-kulur biex jiftakru li ħarbu mill-mewt tal-gwerra u sabu l-ġenna hemmhekk. Oħrajn isostnu li din id-drawwa bdiet fis-snin sebgħin tas-seklu li għadda sempliċiment biex tattira t-turisti lejn il-belt. Biex ngħidu d-dritt din hija ħaġa karatteristika tal-belt imma hemm ħafna aktar x’jiġbed lit-turist lejn Chefchaouen, fosthom il-ħafna ħwejjeġ artiġjanali li ssib tixtri mis-suq, jew aħjar mit-toroq kollha tal-Medina. Ħaġa oħra li forsi tattira t-turisti hija li hawnhekk l-użu tal-ħaxixa (Kannabis) mhux illegali anzi hawnhekk insibu l-akbar produtturi tagħha.

Roża u ċelest. Kienu marbutin mat-tfal subien u bniet, imma hemm ħafna x’wieħed jgħid dwar dawn l-ilwien. Ir-roża: assoċjat mal-femminil, mal-karezzi, mas-sbuħija u l-qalb ħanina. Iċ-ċelest: assoċċjat mal-maskil, mas-sema bnazzi, mas-sliem. Żewġ kuluri ċari imma li nistgħu nsibu fihom aktar minn sinifikat wieħed. L-istejjer tal-ibliet li semmet illum juruna biċ-ċar dan li qed ngħid.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 28 ta' Novembru 2020

Il-Boqxiex

 

Boqxiex

Illum ftit li xejn għadna naraw mastrudaxxi għax ħafna mill-għamara tad-djar tagħna qed tiġi lesta minn barra l-pajjiż. Biss dan ma kienx il-każ sa ftit għexieren ta’ snin ilu. Il-mastrudaxxa kien element importanti fil-ħajja tar-raħal jew belt mhux biss f’Malta imma madwar id-dinja kollha. Mal-għejbien tal-mastrudaxxa għebet ukoll l-għodda tiegħu u llum uliedna lanqas biss jafu xi tfisser jekk isemmilhom xi għodda antika tal-mastrudaxxa. Insomma qed ngħid għall-mastrudaxxa, imma fil-verità s-snajja kollha kważi spiċċaw minn fostna. Illum kollox isir bil-produzzjoni u l-makkinarju modern u għalhekk intilef mhux biss l-imgħallem imma wkoll is-sengħa tiegħu.

Fost il-ħafna għodda tal-mastrudaxxa konna nsibu il-boqxiex, forma ta’ ċana b’ żewġ pumi fil-ġnub li kien jintuża biex jillixxa xi njama fit-tond. Kien jintuża ħafna minn dak li kien jagħmel ir-roti tal-karettuni. U biex ngħidu d-dritt, illum min għadu jordna xi karettun? Mhux bilfors jgħib bil-mastrudaxxa u miegħu tgħib l-għodda li kien jaħdem biha?

Boqxiex ieħor

Iżda l-kelma boqxiex nużawha għal aktar minn oġġett wieħed. Nużawha għall-għodda u nużawha wkoll għall-flus. Il-flus ġieli smajna min isejħilhom boqxiex. Min jaf kif originat din il-ħaġa? Forsi minħabba l-ammont ta’ ċana li kien jagħmel il-boqxiex meta jkun użat, li xi ħadd kien jimmaġina dik iċ-ċana bħala karti tal-liri? Ma nafx!

Flus

X’ taqbad tikteb dwar il-flus? Il-problema mhux għax ma hemmx x’ tikteb imma li hemm bosta x’wieħed jikteb dwarhom. Hemm bosta proverbi relatati mal-flus: bla flus la tgħannaq u lanqas tbus, bil-flus tista’ tagħmel triq fil-baħar, il-flus huma l-għerq ta’ kull ħażen. Jekk bniedem ikun tat-tajjeb ngħidu li għandu flus kemm jesa’ ġildu imma ngħidu wkoll li l-flus imorru u jiġu.

Dan l-aħħar rajt kitba li tassew laqtitni. Din tirrigwarda l-flus u l-ħajja tagħna. Xi tgħid din il-kitba? Ħwejjeġ sempliċi li bil-ħajja mgħaġġla li ngħixu jaħarbulna.

Bil-flus tista’ tixtri dar imma mhux familja

Tassew li dar tinxtara bil-flus, imma x’jiswa li jkollok dar bla familja? Dar hija tal-ġebel, familja hija tad-demm u l-laħam. L-Ingliżi jiddistingwu minn house għal home, waħda tal-ġebel l-oħra hija l-bejta tal-familja.

Bil-flus tista’ tixtri arloġġ imma mhux il-ħin

Time is money jgħidu l-Ingliżi. Bil-flus ma tixtrix kollox, il-ħin ma jinxtarax, ma tistax twaqqfu, ma tistax tgħidlu jistenna. Tagħmel x’tagħmel il-ħin jibqa’ għaddej u ma kull tektika tal-arloġġ li nkunu xtrajna bil-flus, niftakru li huwa pass inqas mill-mixja tagħna f’din id-dinja.

Bil-flus tista’ tixtri l-kotba iżda mhux l-għerf

Tassew li l-għerf jiġi mil-qari u mill-istudju, biss jekk ikollok librerija mimlija u tkun hemm sempliċiment biex timla l-ixkafef ma jkunu jiswew għal xejn. Socrate kien jgħid li l-kitba hija bħall-pittura, tkellimha u ma twieġbekx. Kien għalhekk li dan il-filosfu kbir qatt ma kiteb xejn u dejjem għallem b’mod orali. Biss imagħad imnalla kitbu dawk ta’ warajh dak li għallem hu għax kieku konna nitilfu t-tagħlim tiegħu kollu.

Bil-flus tħallas lit-tabib imma ma tixtrix is-saħħa

Ma hemmx ħtieġa ta’ bosta kliem biex nifhmu din il-frażi, bil-flus tixtri bosta affarijiet imma s-saħħa bħall-ħin, ma tinxtarax.

Bil-flus tista’ tixtri d-demm imma mhux il-ħajja

Din il-frażi hija simili għal dik ta’ qabilha. Kien hemm żmien li t-tobba kienu jemmu li l-ħajja tal-bniedem hija fid-demm. Ix-xjenza wriet li dan il-ħsieb kien żbaljat. Id-demm importanti imma jista’ jinbidel, biss il-ħajja hija waħda u la tispiċċa tkun spiċċat għal kollox.

Bil-flus tista’ tixtri s-sess imma mhux l-imħabba

Is-sess bħala tpartit mal-flus hija purament prostituzzjoni. Il-prostituzzjoni hija att sesswali għall-flus fejn l-imħabba ma tidħol fl-ebda parti tal-att. Allura att bħal dan huwa att artifiċjali għax is-sess għandu  jkun frott tal-imħabba. Tonqos l-imħabba mill-att u jispiċċa biss att ta’ qliegħ ta’ flus u xejn aktar.

Bil-flus tista’ tixtri l-ward imma mhux ir-rebbiegħa

Minkejja li bil-flus tista’ tirranġa u tixtri ħwejjeġ li bla flus lanqas biss timmaġina, xorta dawn jistgħu jkunu artifiċjali. Bħal fil-każ tal-fjuri, tista tixtri ward meta trid biss ma jfissirx li tkun ir-rebbiegħa, il-ward jikber fis-serra s-sena kollha, ir-rebbiegħa terġa’  tiġi wara li jgħaddu t-tliet staġuni l-oħra.

Bil-flus tista’ tixtri li trid imma mhux l-hena

Diġà rajna li mhux tassew tista’ tixtri li trid. Kulħadd irid ikollu aktar ħin, kulħadd jixtieq ikun b’saħħtu iżda dawn il-ħwejjeġ ma jinxtrawx fil-flus. U ma dawn hemm ukoll l-hena tal-bniedem. Mhux il-flus jagħmlu l-bniedem kuntent imma l-paċi inter ta’ dak li jkun. L-hena tista’ tinkiseb bla ma tħallas sold għaliha. Biżżejjed kumpanija tajba.

Boqxiex! Kemm ħsibijiet minn daqxejn ta’ kelma! Minn biċċa għoda tal-mastrudaxxa spiċċajna nduru dawra magħna nfusna u ma ħajjitna!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  21 ta' Novembru 2020

Simbolu

Fil-ħajja tagħna l-bnedmin nużaw jew niltaqgħu ma’ għadd ta’ simboli li jifhimhom kulħadd mingħajr ħtieġa ta’ spejga. Simbolu mhux biss sinjal imma huwa wkoll disinn jew oġġett li bla ma trid, xħin tarah moħħok jiftakar f’xi ħaġa jew f’xi ħadd.

Etimoloġija

Tajjeb qabel xejn naraw minn fejn ġejja l-kelma Simbolu u x’tifsira għandhom il-kliem li ġejja minnhom. Il-Latin juża l-kelma “simbŏlum”, u din ġejja mill- Grieg “σύμβολον” (simbolon) li hija kelma ffurmata minn żewġ kelmiet, “Sin”, li tfisser “flimkien” u “Bollon” li tfisser “tpoġġi” jew “titfa’ “. Għalhekk Simbolon u l-kliem kollu li joħroġ minnha, tfisser tpoġġi flimkien jew inkella tgħaqqad. Fil-fatt simbolu jgħaqqad grupp ta’ nies flimkien. Per eżempju partit politiku għandu l-arma tiegħu li l-membri tiegħu jaċċettaw bħala s-simbolu komuni li jgħaqqadhom flimkien. L-istess ngħidu għal għaqdiet oħra, soċjetajiet ta’ kull tip, mużikali, kulturali jew reliġjużi għandhom xi simbolu li jgħaqqadhom.

Sinjali

Simbolu li kulħadd jifhem

Is-simbolu mhux sinjal għalkemm jista’ jkun hemm xi sinjali li jinftehmu minn kulħadd bla ebda sforz. Nieħdu s-sinjali tat-traffiku. Dawn jinftehmu minn kull min isuq, jew tal-anqas hekk suppost. Jekk tara tabella tonda ta’ lewn aħmar b’faxx orizzontali abjad f’nofsha, f’moħħok mill-ewwel jiġi l-ħsieb li minn dik it-triq ma tistax tgħaddi bil-karozza. Dan is-sinjal huwa xi ħaġa internazzjoanli, tkun fejn tkun fid-dinja dan is-sinjal jindika l-istess ħaġa. U bħal din it-tabella huma s-sinjali tat-traffiku kollha.

L-istess nistgħu ngħidu għal xi sinjali oħra bħal dawk li jindikaw xi post għall-ikel, jew il-kamra tal-banju. Bħalissa billi għaddejjin minn żmien tal-pandemija qed naraw għadd ta’ sinjali bħal dawk biex naħslu jdejna, nagħmlu s-sanitizer, inżommu d-distanza soċjali jew biex ma nieħdux b’idejn xulxin. Dawn is-sinjali kulħadd jaf xi jfissru bla ebda ħtieġa ta’ spjegazzjoni.

Id-differenza bejn simbolu u sinjal hu li ħadd ma jħossu li jappartjeni għal xi sinjal filwaqt li simbolu bosta drabi huwa mod ta’ għaqda.

Simboli reliġjużi

Bħalma diġà għidt, jeżistu wkoll simboli reliġjużi L-istilla ta’ David, stilla kaħla b’sitt ponot hija simbolu tal-poplu Lhudi u fil-fatt insibuha fuq il-bandiera tal-istat ta’ Israel. Is-salib huwa s-sinjal tal-Kristjani, mhux biss dawk ta’ Rit Ruma jew Ortodoss imma ta’ kull min jemmen fi Kristu b’ eċċezzjoni ta’ xi setta li ma taċċettax is-salib bħala simbolu tal-fidi tagħha. L-istess il-qamar u l-istilla b’ħames ponot, dan huwa s-simbolu tal-fidi Musulmana. Kemm is-salib kif ukoll il-qamar u l-istilla nsibuhom fuq xi bnadar ta’ xi nazzjonijiet. Fost oħrajn anke l-bandiera ta’ pajjiżna fiha simbolu tas-salib fuqha għalkemm ma huwiex marbut mal-fidi Nisranija. Bnadar bis-salib, li wkoll ma għadhomx rabta mal-fidi, hemm bosta. Ħaġa li dejjem saħħritni hi li n-naħa tal-Iskandinavja hemm il-bnadar kollha li fihom is-salib; Danimarka, Svezja, Norveġja, Finlandja u l-żlanda. Issa li bdejna bil-bandar tajjeb insemmu wkoll li f’xi pajjiżi Musulmani nsibu l-bandiera bil-qamar u l-istilla bħalma huma dawk tat-Tuneżija, l-Alġerija u t-Turkija fost oħrajn. Wara kollox anke bandiera hija simbolu ta’ poplu.

Simboli reliġjużi

F’reliġjonijiet Orjentali nsibu simboli reliġjużi wkoll. Il-Yin-yang huwa simbolu ta’ reliġjon antika Ċiniża li llum jintuża wkoll f’xi arti marzjali. Fil-Buddiżmu, l-Induiżmu u reliġjonijiet Indjani oħra nsibu d-Dharmachakra li tixbaħ ir-rota li ddawwar it-tmun tax-xwieni. Dawn ma humiex is-simboli waħdanin f’dawn ir-reliġjonijiet bħalma għall-Insara mhux is-salib biss huwa simbolu tal-fidi, imma aktarx huma l-aktar popolari.

Simboli li lkoll nużaw huma dawk li jindikaw il-munita ta’ xi pajjiż. Dawk il-Maltin li resqin jew qalbu l-ħamsin sena jiftakru li konna nużaw tliet simbolu għall-munita tagħna: £, Lm u issa €. Simbolu mill-aktar famuż fil-qasam monetarju huwa dak li jindika d-dollaru: $.

Persuna bħala Simbolu

Che Guevara

Ġieli nsibu persuni li saru simbolu. Mahatma Ghandi huwa s-simbolu tal-ħelsien għall-Indja bħalma Nelson Mandela huwa għall-Afrika ta’ Isfel. Martin Luther King huwa s-simbolu tal-ugwaljanza għall-persuni b’ġilda skura fl-Amerika. Dawn huma persuni li tabilħaqq huma simbolu għall-popli li ġawdew minn ħidmiethom imma huma wkoll ikoni magħrufin madwar id-dinja kollha. Persuna simbolu wkoll hija l-figura kontraversjali ta’ Che Guevara, l-Arġentin li sar simbnolu tal-bniedem revoluzzjonarju.

Attenti

Tajjeb li noqgħodu attenti u ma nagħmlu xejn li jweġġa’ s-sentimenti ta’ ħaddieħor. Jekk naraw simbolu li għalina ma jfisser xejn għal ħaddieħor għandu mnejn ikun ifisser ħafna. Huwa għalhekk li liġi li tipprojbixxi simboli reliġjużi hija ħażina għax simbolu huwa xi ħaġa intima ta’ grupp jew entità partikolari, ta’ moġġoranza jew ta’ minoranza. F’soċjetà li tiftaħar b’ugwaljanza u aċċettazzjoni anke ta’ individwi ma tistax taċċetta li tneħħi simbolu li forsi jkun ilu mijiet jew eluf ta’ snin jirrapreżenta poplu.

Tajjeb li nibżgħu għall-minoranza imma bla ma nikkalpestaw lill-maġġoranza.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 14 ta' Novembru 2020

 

 

Ċimiterju

 

Ix-xahar ta’ Novembru fil-Knisja Kattolika huwa assoċjat mal-persuni li ma għadhomx magħna, mal-mejtin. Matul dan ix-xahar tara aktar attività fiċ-ċimiterji tagħna, bosta jmorru jżuru lill-qraba tagħhom midfunin u jżejnu l-oqbra fil-fjuri u jixgħelu x-xemgħat. Tiskanta kif kollox għandu ħinu waqtu anke post fejn normalment norbtuh man-niket u l-firda! Fuq kollox tiskanta kemm hemm kurżitajiet dwar dawn il-postijiet għeżież għalina għax ifakkruna f’dawk li telqu mid-dinja qabilna.

Nekropoli u ċimiterju

Sa qabel iż-żmien tal-Kristjaneżmu, il-post fejn kien isir id-dfin kien jissejjaħ Nekropoli. Forsi tgħidu x’differenza jagħmel isem? Iżda dalwaqt sejrin naraw. Il-kelma “Nekropli” ġejja minn żewġ kelmiet Griegi; nekros li tfisser mejjet u polis li tfisser belt. Mela Nekropoli tfisser il-belt tal-mejtin. Billi l-Insara daħħlu l-idea li l-mewt hija sempliċiment stat fejn isseħħ bidla, u għalhekk ma hijiex it-tmiem ta’ kollox, inbidel ukoll l-isem tal-post tad-dfin. Il-kelma “Ċimiterju! Wkoll ġejja mill-Grieg;  koimeterion li tfisser post fejn wieħed jistrieħ u minn dan in-nom joħroġ il-verb koiman li jfisser traqqad, għalhekk dan il-post ma baqax aktar il-belt tal-mejtin imma sar il-post tal-mistrieħ, dormitorju fejn dawk li temmew il-vjaġġ tal-ħajja jitpoġġew biex jistrieħu. Bil-Latin din il-kelma saret coemeterium li minnha ħarġu l-ismijiet ta’ dan il-post f’għadd ta’ ilsna oħra fosthom il-Malti.

Ftit storja

Id-dfin mhux minn dejjem kein isir kif naruh illum. Dawk li kienu għonja kienu jibnu xi post għalihom li jissejjaħ Mawsolew. Il-bniedem komuni kien jindifen f’xi post il barra mill-belt. L-ewwel Insara bdew jidfnu lill-mejtin fil-katakombi. Aħna l-Maltin nistgħu ngħidu li wara Ruma għandna l-akbar eżempji ta’ dawn iċ-ċimiterji ta’ taħt l-art. Aktar tard id-dfin beda jsir fil-knejjes iżda għal raġunijiet sanitarji dan twaqqaf. Anke fil-mewt tidħol il-klassi. L-għonja, in-nobbli u l-benestanti kien ikollhom qabar f’xi knisja prominenti u fuq il-qabar kienet titpoġġa lapida ta’ rħam b’disinn mill-isbaħ. Qabar fejn qabar, l-art tal-knisja kienet timtela b’lapidi waħda isbaħ mill-oħra biex flimkien jgħattu ċ-ċangatura kollha tal-art. Eżempji ta’ din il-ħaġa narawha fil-Katidral tal-Imdina u fil-Konkatidral ta’ San Ġwann fil-Belt Valletta li hawn min iqis l-art tiegħu bħala l-isbaħ art ta’ knisja fid-dinja.

Sa żmien ir-Revoluzzjoni Franċiża l-membri tas-soċjetà għolja kien ikollhom post distint fejn jindifnu filwaqt li l-kumplament kienu jindifnu f’oqbra komuni. Dan kien isir kullimkien għajr f’Palermo fi Sqallija. Hemmhekk kien hemm iċ-ċimiterju ta’ Sant Ursula, mibni fl-1783 fuq xewqa tal-Viċire Domenico Carrocciolo, li fih kien jista’ jindifen kulħadd, fqir jew sinjur. Sa dak iż-żmien kienu jeżistu postijiet ta’ dfin komuni f’każi ta’ xi epidemija bħall-kolera jew mard infettiv ieħor. Fil-fatt dan il-post kien jissejjaħ “Infetti” jiġifieri l-post fejn jindifnu l-infettati. Birkirkara kien hemm post minn dawn li llum ma għadux jintuża għad-dfin u Ħal Qormi l-infetti nbidel f’ċimiterju bħalma nbidlu bosta nfettijiet oħra. Ċimiterju minn dawn li għadu popolari huwa dak magħruf bħala ta’ Wied Għammieq, in-naħa ta’ Rinella, il-Kalkara.

Napuljun Bonaparti

Kien fl-1804 li Napuljun Bonaparti ħareġ dak li jissejjaħ l-Editt ta’ Saint Cloud. Jissejjaħ hekk mhux għall-qaddis iżda għall-post li fih kien maħruġ l-editt, post fi Franza li jismu Saint Cloud. Dan l-editt kien jobbliga li d-dfin għandu jsir f’ċimiterji li jkollu l-oqbra kollha xorta għax il-mewt hija l-istess għal kulħadd, iżda n-nobbli setgħu jkollhom lapida fuq qabarhom. Kien hemm kumitat li kien irid japprova x’jinkiteb fuq il-lapida, jiġifieri ħadd ma seta’ jagħmel li jrid. L-ugwaljanza li kienet waħda mill-pilastri tar-Revoluzzjoni Franċiża daħlet ukoll fost il-mejtin.

F’Malta

Iċ-Ċimiterju ta' Santa Marija Addolorata, li nsibu bejn Raħal Ġdid, il-Marsa u Santa Luċija huwa ċ-ċimiterju nazzjonali ta’ pajjiżna. Dan beda jinbena fl- 1862, iżda dan il-post kien jintuża għad-dfin sa minn żminijiet preistoriċi. L-ewwel difna fih saret fl-1872. Minkejja li fih eluf ta’ oqbra, xorta ma huwiex kbir biżżejjed. Fil-fatt bħalissa qed jitkabbar u ser jiżdiedu fih eluf ta’ oqbra.

Huma bosta dawk l-irħula li l-parroċċi tagħhom għandha ċ-ċimiterju tagħha. Ħaġa li tgħaġġibni hija li fil-Parroċċa tal-Madonna ta’ Fatima Tal-Pietà, hemm żewġ ċimiterji imma ma hemm lanqas qabar wieħed li jappartjeni lill-parroċċa. Dan għall-fatt li dawn huma ċimiterji Militari, bħal dawk li nsibu fl-Imtarfa u l-Kalkara. Sitwazzjoni li tixxiebaħ insibuha fil-Kalkara.

Malta għandha wkoll iċ-ċimiterju msejjaħ tat-Torok, fil-Marsa, li huwa binja mill-isbaħ. Dan ukoll huwa ċimiterju militari li nbena flok ċimiterju eqdem, li dejjem kien iservi għad-dfin tal-Musulmani. Illum qrib il-moskea ta’ Kordin insibu ċimiterju għall-Musulmani u għalhekk dan ma għadux jintuża.

Il-mewt, id-dfin u ċ-ċimiterji żgur ma humiex xi ħaġa sabiħa li titkellem dwarhom, iżda tiskanta kemm hemm ħwejjeġ interessanti dwarhom li forsi ftit jafuhom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 7 ta' Novembru 2020

Aggiungi didascalia

Viterbo - Belt antika bi storja kbira

 

Dan l-aħħar ftit li xejn għadna nitkellmu jew naħsbu dwar xi safra li nkunu qed nippjanaw. Il-pandemija li għaddejjin minnha bħalissa ftit li xejn ħalliet fina ħajra biex nitilqu ’l barra minn pajjiżna minkejja li l-port u l-ajruport huma miftuħin. Ir-restrizzjonijet iżommuna, iżda żgur ma jistgħux iwaqqfuna milli nimmaġinaw, milli naħsbu u milli nippjanaw għal xi safra ladarba l-imxija tal-Covid19 tkun ħaġa tal-imgħoddi.

Il-katidral u l-palazz papali

Illum nixtieq inqanqal fikom il-ħajra għal żjara f’belt li ftit li xejn nafu dwarha biss hija interessanti ħafna u ta’ min wieħed iżurha. F’moħħi għandi li noħodkom miegħi sa Viterbo, belt fir-reġjun ta’ Lazio, madwar tmenin kilometru ’l fuq minn Ruma. Jekk wieħed ikun fil-kapitali Taljana, jista’ jmur bil-karozza jew jekk ma jkunx kera waħda jista’ jmur bil-ferrovija. Il-prezz tal-ferrovija huwa baxx għax bi tnax-il ewro tmur u tiġi imma huwa vjaġġ daqsxejn twil li jieħu madwar sagħtejn. Hu x’inhu, Viterbo hija belt li mhux ta’ min ma jżurhiex jekk ikun Ruma.

Ftit storja

Viterbo hija belt antika ħafna. Isimha aktarx ġej mil-Latin, Vetus Urbs li tifsser belt qadima. Fil-fatt din il-belt tista’ tiftaħar li fiha traċċi taż-żmien neolitiku. Fi żmien l-Etruski aktarx li kienet bażi mill-aktar qawwija ta’ dan il-poplu. Ir-Rumani wkoll ħadu din il-belt f’idejhom u hemmhekk waqqfu bażi militari bl-isem Castrum Herculis. Dan l-isem ingħata għall-fatt li fil-qrib kien hemm tempju ddedikat lil alla Ercole. Sal-lum fuq l-arma ta’ Viterbo għadna naraw iljun. Dan is-simbolu ilu ġej minn dawk iż-żminijiet. Billi Ercole kien jingħad li kellu saħħa kbira, jew aħjar saħħa ta’ ljun, din il-belt żammet dan l-annimmal b’saħħtu fuq l-arma tagħha.

Fil-bidu tat-tieni millenju Viterbo kienet imdawra bis-swar u għalhekk fiha bdew jinbnew palazzi u djar ta’ bosta nies nobbli. Il-preżenza ta’ dawn il-familji nobbli wasslu wkoll għal bosta tilwim, biex ma nsejħulhomx battalji jew gwerer. Għal madwar 24 sena din il-belt kienet il-belt li fiha jgħix il-Papa. Matul dawn is-snin il-belt laħqet l-isplendur massimu tagħha. Ma jistax jonqos ladarba l-kap tal-Knisja Kattolika kien jgħix hemmhekk, il-belt kienet tilqa’ fiha dinjitarji diversi u għalhekk kien meħtieġ ikollha postijiet adattati għal dawn l-iskop.

Mat-tmien tar-residenza papali, Viterbo bdiet titlef mill-importanza tagħha imma mhux minn sbuħitha. Il-Franċiżi attakkaw u ħakmu din il-belt iżda nħelset mir-Re Ferdinanadu IV ta’ Napli meta dan ħa taħt idejh Ruma. Rat bosta taqlib fi żmien l-unifikazzjoni tal-Italja. Fit-tieni gwerra dinjija Viterbo kienet maħkuma mill-Ġermaniżi fl-1943.

Papa f’Viterbo

Diġà semmejt li Viterbo kienet tospita lill-papa għal kważi 24 sena. Kienu tmien papiet li mexxew il-Knisja minn din il-Belt. Kien il-Papa Alessandu IV li mar jgħix fil-palazz papali ta’ Viterbo. Dan il-papa miet fl-1261. Dik is-sena stess intgħażel biex imexxi d-dgħajsa ta’ Pietru Urbanu IV. Il-kurja Rumana ħalliet għal ftit Viterbo u reġgħet bdiet taħdem minn Ruma,  iżda ftit xhur wara kulħadd reġa’ lura lejn Viterbio. Fis-sena 1265 beda jmexxi l-Knisja l-Papa Klement IV. Kien dan il-papa li ħa ħsieb li jinbena l-palazz papali ta’ Viterbo li għadna naraw illum. Dan il-papa miet fl-1268. Bħalma jsir wara kull mewt ta’ papa, inġabru l-kardinali biex jeleġġu suċċessur. Hawn beda dak li baqa’ magħruf bħala l-itwal konklavi fl-istorja tal-Knisja Kattolika. Il-konklavi kien beda fit-28 ta’ Novembru 1268 u ntemm fis-27 ta’ Marzu tas-sena 1272. Tul dawn is-snin ta’ konklavi kien hemm xi kardinali li mietu waqt li kien għaddej. Intant fl-aħħar intgħażel il-Papa Gregorju X. Il-papi li baqgħu jmexxu minn Viterbo kienu Innoċenz V li mexxa għal madwar sitt xhur fl-1276, Adrijanu V li mexxa għal ftit aktar minn xahar fis-sena 1276 ukoll, Ġwanni XXI, kien papa għal tmien xhur. Il-Papa Nikol III kien elett fil-konklavi li sar f’Viterbo fl-1277 u kien il-Papa li temm it-tmexxija tal-papa minn din il-belt.

Ta’ min iżur

Bħalma tistgħu taħsbu din hija belt b’rabta diretta mat-tmexxija tal-Knisja u għalhekk wieħed isib bosta postijiet li jista’ jżur. Bla dubju wieħed ma għandux jitlef li jżur il-palazz papali, li jinsab sewwasew ħdejn il-katidral tal-belt, iddedikat lil San Lawrenz. Waħda mill-eqdem knejjes fil-belt hija dik li tissejjaħ Santa Maria Nuova. F’din il-knisja wieħed jista’ jara għadd ta’ pitturi fosthom trittiku antik ħafna. Il-knisja ta’ San Silvestru wkoll hija antika ħafna u tissemma minn Dante fid-Divina Commedia. Wieħed jimxi u jitpaxxa bil-ġmiel u bl-istorja.

Ladarba tkun hemm u l-istonku jibda jurik li wasal il-ħin biex timlih, tista’ żżur wieħed mir-ristoranti li joffru paltti tipiċi bħal soppa msejħa Acquacotta jew il-Coregone, kif ukoll idduq il-ħobż bnin li jagħmlu l-furnara tal-belt.

Viterbo tinsab qrib Ruma imma  għandha ruħ u qalb differenti għal kollox.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 31 ta' Ottubru 2020

Tal-posta

 

Persuna li tagħtina servizz u forsi qatt ma niltaqgħu wiċċ imb wiċċ magħha hija dik li ġġibilna l-posta fid-dar tagħna. Ikollna nammettu li llum dan is-servizz naqas ħafna għax il-posta elettronika ħadet ħafna minn dak li kien jagħmel il-pustier sa ftit tas-snin ilu. Biss lanqas nistgħu ngħidu li xogħol il-pustier jew pustiera ma għadux importanti għax irridu niftakru li minkejja li ittra sirna nibghatuha b’mod elettroniku, kartolina bl-awguri nibgħatuha bl-internet u l-kontijiet nirċevuhom b’e-mail, ħafna mix-xiri tagħna qed isir mill-internet ukoll u jkunu l-pustiera li jwasslulna dak li nkunu xtrajna. Għalhekk nistgħu ngħidu li jekk xogħol il-persuna li tqassam l-ittri naqas minn naħa, żdied minn naħa oħra.

Kif bdiet il-posta

Cursus Publicus

Is-sistema ta’ tqassim ta’ xi ittra jew dokument minn post għal ieħor ma huwiex xi ħaġa ta’ żminijietna. Nafu li biex pajjiż jew imperu jew saltna jitmexxew sewwa jridu sistema ta’ komunikazzjoni tajba. Għalhekk ma niskantaw xejn meta nisimgħu min jgħid li sa elfejn sena qabel Kristu fl-Eġittu tal-qedem kien jeżisti servizz ta’ komunikazzjoni. Għalhekk il-mexxejja kien ikollhom għadd ta’ ħaddiema li kienu jwasslu xi messaġġ minn post għal ieħor. Dawn kienu jinqdew bi żwiemel biex iwettqu ħidmiethom. Fiċ-Ċina nsibu li dan is-servizz kien użat ħafna sa elf sena qabel Kristu. Jingħad li kien fiċ-Ċina wkoll li beda jiżviluppa s-servizz postali primittiv. Servizzi li jixxiebħu kienu jinstabu fost il-popli tal-Persja u l-Greċja

Bit-tkabbir tal-Imperu Ruman, li mill-Belt ta’ Ruma nfirex mad-dawra tal-Mediterran kollu, kien hemm ħtieġa ta’ dan is-servizz aktar minn qatt qabel, għalhekk inħoloq dak li beda jissejjaħ Cursus publicus. Dan nistgħu ngħidu li kien l-aktar servizz postali effettiv fid-dinja antika. Biex wieħed jifhem kemm kien effiċjenti dan is-servizz ngħidu biss li ittra f’24 siegħa kienet tasal sa 270 kilometru bogħod minn fejn tiġi mpustata. Din il-veloċità fit-tqassim tal-posta ntlaħqet biss fis-seklu XIX mis-sistema postali moderna. Mal-waqgħa tal-Imperu Ruman ma nistgħux ngħidu li din is-sistema ntemmet iżda tilfet ħafna mill-effiċjenza tagħha.

Frans Von Taxis

Fl-1497 Frans Von Taxis waqqaf servizz postali għall-Imperatur Massimiljan I tal-Imperu Sagru Ruman. Dan nistgħu ngħidu kien il-bidu tas-servizz postali modern fl-Ewropa. Dan kien imexxi dan is-servizz fl-Imperu kollu u fi Spanja u kien iwassal mhux biss ittri ta’ gvernijiet, slaten u mexxejja oħra imma anke ittri jew pakketti ta’ individwi. Ir-Re Enriku VIII tal-Ingilterra waqqaf servizz simili f’pajjiżu fl-1516 u erba’ snin wara r-Re tal-Portugall, Manwel I ukoll ordna li jibda servizz ta’ tqassim ta’ ittri f’pajjiżu. Hekk qed naraw kif bdiet il-posta fl-Ewropa.

F’pajjiżna

Lejn tmiem il-ħakma tal-Kavallieri f’Malta, kien inbeda servizz fejn ittri kienu jitwasslu minn pajjiżna sa Ruma u minn hemm jitqassmu lejn id-destinazzjoni tagħhom. L-akbar numru ta’ ittri minn Malta dak iż-żmien kien ikun lejn Franza. Fi żmien Napuljun Malta baqgħet għal ftit tgawdi minn dan is-servizz imma jidher li ftit li xejn kienu jintbagħtu ittri forsi minħabba l-kontrolli stretti tal-Franċiżi. Jidher li meta l-Ingliżi ħadu Malta taħt idejhom dan is-servizz ma kienx għadu jeżisti għalhekk ftit xhur wara reġa’ beda dan is-sevizz essenzjali. F’Malta, kolonja Brittanika, servizz postali tajjeb u effettiv kien xi ħaġa li ma seta’ jonqos qatt. Dan is-servizz baqa’ jitjieb anke wara tmiem l-era Ingliża f’Malta. Fl-1998 il-posta ta’ Malta ma baqgħetx f’idejn il-gvern imma saret kumpanija bl-isem ta’ MaltaPost.

Tal-posta

Darba kont qiegħed Ħaż-Żebbuġ u ġie raġel fuqi u staqsieni minn liema triq kont għax kien sema’ li jiena minn Ħal Qormi. Meta għidtlu isem it-triq li fiha kont noqgħod, beda jsemmili l-ġirien, li xi wħud minnhom kienu għaddew għall-ħajja ta’ dejjem. Beda jsemmili nies li kont nafhom sewwa għax trabbejt magħhom. U dan ir-raġel kien jafhom ukoll għax għamel xi għoxrin sena jqassam il-posta fit-triq tagħna. Semmieli n-nanna u l-bużnanna. Semmieli mara li kienet miżżewġa wieħed Żebbuġi bħalu, semmieli kważi lill-ġirien kollha.

Ir-relazzjoni tal-pubbliku mal-pustier kien differenti erbgħin sena ilu. Kien hemm nies li ma jafux jaqraw u li kienu jirċievu ittri mingħand uliedhom emigranti fl-Awstralja, l-Ingilterra jew l-Amerika. Għal dawn kien ikun hemm il-pustier li jaqralhom l-ittra tant mistennija u ġieli kien ikun dan l-istess pustier li jikteb it-tweġiba għal dik l-ittra. Il-pustier kien ikona għan-nies tat-triq., Mhux ta’ b’xejn fil-Milied kien jispiċċa mgħobbi b’kull tip ta’ ħelu u rigali oħra. Illum ma tkunx taf min hu l-pustier tiegħek, għax daqqa jiġi wieħed u daqqa jiġi ieħor. Illum intilfet dik l-intimità bejn tal-posta u r-resident.

Minkejja kollox, minkejja l-bidliet u l-iżviluppi, xorta waħda llum għad hawn ħtieġa ta’ dan is-servizz, ta’ dan jew din il-personaġġ importanti għalina lkoll.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 17 ta' Ottubru 2020

Pontijiet

Il-bniedem, għax huwa annimal intelliġenti u għandu moħħ biex jaħseb, kull meta jiltaqa’ ma’ xi diffikultà juża dan il-moħħ biex jipprova jsib soluzzjoni. M’ilux kont għaddej mill-Marsa u bħalma jaf kulħadd, bħalissa hemmhekk hemm għaddej proġett enormi ta’ bini ta’ pontijiet. Dawn qed isiru għax kien hemm diffikultà jew aħjar problema ta’ traffiku u għalhekk kien hemm xi ħadd, jew aktarx xi wħud li ddeċidew li biex din il-problema tissolva jinbnew għadd ta’ pontijiet. Waqt li kont għaddej minn fuq pont minnhom ġietni l-kurżità dwar kif bdew jinbnew il-pontijiet fid-dinja u mort infittex xi ħaġa fuqhom. Biex tkompli tikber il-kurżità fija, dawk il-jiem infetaħ il-pont ta’ San Ġorġ f’Ġenova. U bħas-soltu dak li sibt ma xtaqtx inżommu għalija waħdi.

Ftit tagħrif

Il-pontijiet huma binjiet magħmula mill-bniedem biex jaqsmu xmajjar, toroq jew widien. Fuqhom in-nies jistgħu jimxu jew jivvjaġġaw f’vettura biex jirbħu t-tfixkil li jkunu preżentawxi xmara, triq jew wied. L-ewwel pont probabbilment kien sempliċi zokk ta’ siġra li jkun waqa’ b'kumbinazzjoni bejn iż-żewġ xtut ta’ xi  xmara. Meta l-bniedem induna bl-użu ta’ dan il-fenomenu, beda jżid zkuk oħrajn ħdejh sabiex ikunu jistgħu jgħaddu minn fuq dak li issa jkun sar pont, il-bhejjem b’tagħbijiet tqal. Maż-żmien il-pontijiet bdew ikunu dejjem aktar raffinati biex ikunu jistgħu jaqdu sewwa lil min ikollu bżonn.

Il-pontijiet naturali, min-naħa l-oħra, mhumiex xejn ħlief ir-riżultat tal-fenomeni naturali.

Biż-żmien il-pontijiet ma baqgħux isiru miz-zkuk u l-injam biss imma bdew ukoll jinbnew bil-ġebel. L-akbar bennejja tal-pontijiet tal-antikità kienu r-Rumani. Dawn bnew pontijiet f’għamla ta’ arkata jew akwadotti. Tant kienu bennejja tajbin li xi wħud mill-pontijiet li bnew għadhom jintużaw sal-lum jew jinsabu f'kundizzjoni strutturali tajba. Eżempju wieħed huwa l-Pont  ta’ Alcántara, mibni fuq ix-xmara Tajo fi Spanja. Ir-Rumani użaw ukoll għaġna ta’ tajn u materjali oħra biex ħolqu ġebel (bricks) sintetiku li beda jintuża minflok il-ġebla naturali. Elfejn sena wara għadna nistgħu mhux biss naraw xi wħud minn dawn il-pontijiet imma wkoll nużawhom.

Tower Bridge Londra

Pontijiet kbar tal-injam kienu jeżistu fiċ-Ċina sa minn madwar 400 sena qabel Kristu, filwaqt li l-eqdem pont tal-ġebel huwa l-Pont ta’ Anji, mibni bejn 595 u 605 wara Kristu. Aktar tard bdew jinbnew pontijiet tal-azzar u l-ħadid kif ukoll oħrajn kollha tal-konkos.

Pontijiet magħrufa

Madwar id-dinja nsibu bosta pontijiet magħrufin. Wieħed mill-aktar li jgħaddu minn fuqu nies bil-mixi huwa dak bl-isem Rialto li nsibu f’Venezja. Dan huwa l-ewwel pont li nbena fuq il-Kanal il-Kbir ta’ Venezja. Huwa twil 48 metru u sar fl-1588. F’Venezja wkoll hemm pont famuż ieħor li ma jgħaqqadx żewġ xtut ta’ xi kanal iżda jgħaqqad żewġ binjiet li hemm kanal jifirdhom, dan huwa dak li jissejjaħ Il Ponte dei Sospiri. Dan beda jinbena fil-bidu tas-seklu XVII u jgħaqqad il-palazz tad-Doge mal-ħabs.

Min qatt ma sema’ bil-Tower Bridge ta’ Londra li jaqsam ix-xmara Thames? Dan inbena bejn is-snin 1886 u 1894 u llum sar ikona tal-belt kapitali Nġliża. Dan il-pont għandu l-parti tan-nofs tiegħu tinfetaħ biex ikunu jistgħu jgħaddu mix-xmara bastimenti għoljin. Huwa twil 244 metru.

Min iżur Praga, il-kapitali tar-Repubblika Ċeka, żgur li jgħaddi minn fuq il-famuż Charles Bridge, pont li jaqsam ix-xmara Vitava. Dan huwa pont imżejjen b’bosta statwi tal-ġebel li juru qaddisin jew xeni mill-ħajja ta’ Kristu. Dan il-pont huwa twil 516-il metru u nbena bejn l-1357 u l-1402.

Tajjeb insmmu pont tal-ħadid magħruf ħafna. Dan huwa is-Sydney Harbour Bridge fl-Awstralja. Dan il-pont beda jinbena fl-1923 u tlesta fl-1932 huwa twil 1,149 metru. Pont ieħor tal-ħadid magħruf mad-dinja kollha huwa l-Golden Gate Bridge f’San Francisco, l-Istati Uniti. Dan huwa twil 2,737 metru u nbena bejn l-1933 u l-1937.

Malta

Il-pont li kien hemm il-Mosta

Minkejja li f’pajjiżna ma għandniex xmajjar, xorta nsibu għadd ta’ pontijiet. Wieħed mill-aktar popolari huwa dak li jaqsam il-wied tal-Mosta. Dan sa ftit deċenni ta’ snin ilu kien tal-ħadid iżda kien perikoluż u nbidel ma’ dak li naraw illum.

Pont li ftit li xejn huwa magħruf imma ta’ interess partikolari insibuh f’Ħal Qormi. Dan jissejjaħ sempliċiment bħala l-Arkata. Il-binja tiegħu hija aktarx unika f’pajjiżna u huwa kapolavur ta’ xi perit bravu għall-mod kif l-arkati li jiffurmawh jibdew mill-art u jintemmu fil-vojt ta’ nofs il-fetħa tal-pont. Min jaf kemm-il darba għaddejna minn fuqu u lanqas konna nafu x’hemm taħtna!

Nistgħu ngħidu li f’bosta widien ta’ Malta u Għawdex għandna pontijiet aktarx kollha mibnijin bil-ġebel.

Illum tajna ħarsa lejn dik l-istruttura li ħoloq il-bniedem biex jaqsam minn naħa għal oħra meta jsib xi diffikultà: il-pont. Tiskanta kemm għandu storja interessanti!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon -  24 ta' Ottubru 2020

L-arkata ta' Ħal Qormi