Lejlet l-ewwel tas-sena

L-aħħar jum tas-sena huwa lejlet l-ewwel jum ta’ sena ġdida. Matul il-lejl ta’ dawn il-jumejn, madwar id-dinja jsiru bosta ċelebrazzjonijiet biex isellmu s-sena li tkun waslet biex tintemm u jilqgħu s-sena l-ġdida, dejjem b’ tamiet li din tkun aħjar minn dik li ser tispiċċa.  F’ bosta pajjiżi din il-lejla tkun iċċelebrata f’ attivitajiet soċjali fejn dak li jkun jista’ jmur jixrob, jiekol u jiddeverti. F’ ħafna bliet isiru attivitajiet f’ xi pjazza prinċipali fejn jispikkka l-logħob tan-nar.

Fejn tibda u fejn tispiċċa

Mappa li turi ż-żoni differenti tal-ħin fid-dinja

L-ewwel art li tiċċelebra tmiem is-sena u allura l-bidu ta’ dik ġdida hija l-gżira Samoa, fl-Oċean Paċifiku, filwaqt li fost l-aħħar li jseħħ dan l-avveniment insibu gżira oħra bl-isem ta’ Baker Island fil-Paċifiku wkoll. Għandna mnejn naħsbu li dawn iż-żewġ gżejjer huma imbegħdin minn xulxin iżda fil-verità ma humiex. Hemm biss ftit aktar minn elf u ħames mitt kilomtru bejniethom. Allura kif ma jibdewx is-sena flimkien? Tinsewx li d-dinja hija tonda u f’ diversi żoni hemm ħin differenti. Issa l-ġżira Samoa tinsab aktar bogħod mill-Awstralja u żżomm il-ħin ta’ dik iż-żona filwaqt lil-gżira Baker hija aktar ’il bogħod mill-Amerika u żżomm il-ħin ta’ dik iż-żona. Nafu li l-ħinijiet bejn dawn iż-żewġ żoni jvarjaw sa 24 siegħa. Issa billi d-dinja hija tonda, it-tarf taż-żona tal-ħin li fiha nsibu s-Samoa u t-tarf taż-żona tal-ħin li żżomm Baker Island ivarjaw b’ 24 siegħa. Għalhekk dan il-lejl ma jkunx iċċelebrat flimkien f’ dawn iż-żewġ gżejjer. Forsi mhux faċli tifhem dan li għadni kif fissirt, jekk ma fhimtnix toqgħodx tħabbel rasek; tirrovinax il-festi tal-aħħar tas-sena minħabba fija!

Ċelebrazzjonijet fit-toroq

Is-safar matul dawn il-jiem ta’ vaganzi sar popoalri anke magħna l-Maltin. La nkunu barra mill-pajjiż dlonk nindunaw bi drawwiet li huma differenti minn dawk tagħna. L-aktar li jispikka fiċ-ċelebrazzjonijet ta’ lejlet l-ewwel tas-sena huwa l-logħob tan-nar. Sa ftit snin ilu f’ pajjiżna ma kienet isir l-ebda attività tal-massa f’ għeluq is-sena, imma minn ftit snin ilu ’l hawn bdew isiru wkoll. Minkejja li aħna magħrufin għal-logħob tan-nar, il-lejl ta’ lejlet l-ewwel tas-sena għadu xi ftit nieqes minn dan l-ingredjent li huwa importanti ħafna fi bliet Ewropej oħra. Jien inzertajt kont f’ xi bliet Ewropej matul dan il-lejl: Catania inzertajt il-festa tan-nar, festa del fuoco, spettaklu ta’ mużika, nar u varjetà li qatt ma tista’ tinsa. Budapest, f’ silġ u kesħa xxoqq il-għadam, attendejt għal spettailu ta’ dawl, lazer, mużika u logħob tan-nar. Durres ġewwa l-Albanija inzertajt darbtejn f’ dan il-lejl u hemmhek rajt kunċerti mużikali u varjeta u logħob tan-nar anke f’ idejn it-tfal. Darba kont Foligno, fl-Umbria l-Italja. Hemm joħorġu jiċċelebraw fit-toroq u jaħarqu stoppini wkoll.  Kont anke Napli f’ dan il-lejl, il-belt famuża għal-logħob tan-nar matul dan il-lejl. F’ din il-belt rajt sema kollu lwien. Idoqq nofsillejl u kulħadd jiftaħ ix-xampanja. Żewġ minuti wara jibdew jinħarqu l-murtali tal-kulur u sa ftit wara l-ebda parti mis-sema ma jkun għadu mdallam, kollu jinxtegħel bil-logħob tan-nar. Mhux faċli tfisser dik ix-xena bil-kitba. Sfortunatament hawnhekk anke b’ armi tan-nar jiċċelebraw u jisparawhom fl-arja biex jagħmlu l-ħsejjes. Ġieli kien hemm konsegwenzi koroh ukoll.

 L-Italja hemm id-drawwa li matul dan il-lejl dak li jkun jeħles minn dak li ma jkollux aktar bżonn u għalhekk iwaddbuh ’l barra minn xi tieqa. Ħażin għalih min jinzerta taħt dik it-tieqa. Ma tantx hi drawwa sabiħa, imma dik hi!

Ikel

Dan huwa lejl li fih bosta joħorġu jieklu barra. L-Italja bħal din il-lejla ssir iċ-Cenone di San Silvestro. Ikel ikel u aktar ikel, kollox ftit għax kieku ma tasalx sat-13-il platt. Ġewwa l-Ingilterra dan il-lejl ikun iċċelebrat fil-ħwienet tax-xorb. Hemmhekk ikunu organizzati festini b’ ikel u xorb. Bħalhom jagħmlu l-Iskoċċiżi iżda aktarx li minflok birra jkollhom il-whiskey fit-tazzi tagħhom. Fi Spanja din il-lejla tibda fil-familja billi ssir l-ikla tal-aħħar tas-sena li jew tkun tikkonsisti f’ gambli u ħut jew inkella ħaruf, skont il-gosti tal-familja. Hawnhekk għandhom ukoll id-drawwa li waqt li jkun qed idoqq nofsillejl, jittieklu tnax-il għenba, waħda ma’ kull tokk. Ġewwa Franza ssir ikla bħal dik ta’ lejlet il-Milied. F’ din l-ikla aktarx jispikka l-frott tal-baħar u l-patè tal-fwied kif ukoll ix-xampanja. Insomma kull pajjiż għandu d-drawwiet tiegħu fejn jidħol l-ikel. Kulħadd jiekol u jibla, issa d-dieta nibdewha pitgħada!

Auld Lang Syne

F’ din il-lejla tinstama’ d-diska bl-isem Auld Lang Syne, poeżija Skoċċiża li kiteb Robert Burns fl-1788 u tindaqq fuq melodija tradizzjoanli antika. Din id-diska tindaqq l-aktar fil-pajjiżi li jitkellmu l-Ingliż, bħalna u issellem l-antik u tilqa’ lill-ġdid; illejla ssellem is-sena l-qadima u tagħti merħba lil dik ġdida.

Bħal bosta ħwejjeġ oħra, dan it-tmien huwa wkoll bidu. Lejlet l-ewwel tas-sena huwa tmiem u stennija ta’ bidu, bit-tama li dak li ġej ikun aħjar minn dak li għadda. Awguri minn qalbi!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon, 31 ta' Diċembru 2016

Lejlet il-Milied

L-24 ta’ Diċembru huwa osservat bħala jum pre-festiv nistgħu ngħidu madwar id-dinja kollha. Fl-Ewropa u fil-pajjiżi Kristjani jitfakkar il-jum li fil-lelj ta’ bejnu u bejn dak tal-għada, it-tradizzjoni tgħidlina li twieled Ġesù ġewwa l-għar ta’ Betlem.

Id-drawwa li din il-festa tibda’ mill-jum ta’ qabel ġewwa minn drawwa tal-Lhud, li dawn joħduha mill-ktieb tal-Ġenesi li fil-ġrajja tal-ħolqien insibu miktub: U d-dawl Alla semmieh jum, u d-dlam sejjaħlu lejl. U dalam u sebaħ - L-ewwel jum [Ġen:1:5]. Minn din is-silta l-Lhud jgħoddu l-jum minn x’ ħin tinżel ix-xemx. Għalhekk anke lejlet il-Milied filgħaxija huwa meqjus bħala festa.

Nofsillejl

Il-quddiesa tal-Lejl tal-Milied

Nistgħu ngħidu li fil-knejjes kollha tad-dinja ssir il-quddiesa ta’ billejl. Din id-drawwa ma nsibuhiex biss fil-Knisja Kattolika iżda anke fi Knejjes Kristjani oħra bħal dawk Anglikani u Luterani. Il-ħsieb li Ġesù twieled matul il-lejl huwa meħud minn dak li San Luqa kiteb fl-Evanġelju tiegħu. Dan l-evanġelista kiteb hekk: F'dawk l-inħawi kien hemm xi rgħajja fir-raba', għassa mal-merħla tagħhom billejl. U dehrilhom anġlu tal-Mulej [Lq:2:8-9a].

Illum mhux il-knejjes kollha jibdew il-quddiesa tal-lejl tal-Milied f’ nofsillejl kif kien isir qabelIil-bażilika ta’ San Pietru fil-Vatikan  minn żmien il-Papa Benedittu XVI bdiet tiċċelebra din il-quddiesa aktar kmieni u sa nofsillejl tkun spiċċat. L-importanti mhux il-ħin imma s-sinifikat ta’ din il-liturġija. Wara kollox din il-quddiesa ssir madwar id-dinja kollha u billi fid-dinja hemm varjazzjoni fil-ħin, anke fil-ħin ta’ din il-quddiesa hemm il-varjazzjoni. X’ ħin tibda l-quddiesa ta’ nofsillejl f’ Malta, l-Awstralja jkunu qamu u x’ ħin tintemm il-quddiesa f’ Malta aktarx li l-Awstraljani jkunu qed ipoġġu mal-mejda tal-ikel, sakemm ma jkunux f’ xatt il-baħar jgħaddu l-Milied hemmhekk.

F’ Malta biss

Billi pajjiżna huwa pajjiż żgħir ma jfisirx li ma għandux tradizzjonijiet tiegħu. Fost oħrajn insibu li aħna l-Maltin niżirgħu l-qamħ, il-ġurbiena u l-iskalora biex nagħmluhom ħdejn il-Bambin. Għandna wkoll id-drawwa tal-purċissjoni bil-Bambin u l-prietka tat-tifel, li llum saret issir anke mill-bniet.

Il-purċissjoni bil-Bambin

Drawwa kollha kemm hi Maltija hija l-purċissjoni bil-Bambin. Kien San Ġorġ Preca li ta bidu għal din id-drawwa sabiħa. Fl-1920 ried li l-oqsma tal-Museum jorganizzaw purċissjoni bl-istatwa tal-Bambin madwar it-toroq tal-parroċċi fejn kien hemm il-Museum. Illum din id-drawwa hija mifruxa sewwa u ssir nistgħu ngħidu f’ kull parroċċa. F’ xi parroċċi ssir bis-sehem tal-banda li ddoqq innijiet tal-Milied.

Il-prietka tat-tifel ukoll taf il-bidu tagħha f’ Malta fl-1883. Kien Ġorġ ieħor din id-darba, iċ-ċkejken Ġorġ Sapiano, li għamel l-ewwel prietka tal-Milied fil-knisja parrokkjali ta’ Sant’ Andrija ġewwa Ħal Luqa.  It-tifel jew illum anke  tifla jitgħallem prietka bl-amment u jgħidha quddiem in-nies waqt il-quddiesa ta’ nofsillejl. Mhux l-ewwel darba li sforz l-eċitament it-tifel jew tifla jibqgħu b’ fommhom magħluq. Niftakar xi snin ilu hekk ġara waqt quddiesa li kont qed niċċelebra jien. It-tifla li kienet ser tgħid il-prietka bdiet tibki bil-biża’ u ma ħarġet l-ebda kelma minn fommha. Meta kkalmat  bdiet ftit ftit tgħid il-prietka. Fl-aħħar spiċċat biex għamlet prietka mill-aqwa u n-nies ċapċpulha minn qlabhom.

Dawn iż-żewġ drawwiet huma Malti, tweiledu f’ Malta u għadhom f’ Malta, iżda bit-tixrid tas-Soċjetà tal-Museum, hemm fejn il-membri ta’ din l-għaqda qed jagħmluhom ukoll barra minn xtutna.

F’ Malta qabel kienu jgħidu li matul dan il-lejl joħroġ il-Gawgaw. Jekk ixxarrab mustaċċih ifisser li x-xitwa tkun għada ġejja, jekk le allura jfisser li x-xitwa ma tantx se ttina ilma. Illum jispiċċaw ukoll l-irwieġel li jħabbru t-temp tas-sena d-dieħla.

Ikel

Dan il-jum huwa wkoll marbut ma’ drawwiet fl-ikel. Fl-Italja f’ din il-lejla ma jieklux laħam imma l-ikel ikun kollu fuq bażi ta’ ħut. Hemm min jorganizza ikla bejn il-familja u jservi seba’ tipi ta’ ħut differenti fiha. Miskin dak li ma jħobbx il-ħut għax jibqa’ b’ xejn. Id-drawwa Franċiża hija li matul dan il-lejl jagħmlu l-ikla msejħa Réveillon. Din tkun tikkonsisti f’ laħam, tajr, bebbux u anke frott tal-baħar. Jiġu servuti sa tlettax-il deżerta f’ ikla bħal din. Tajjeb ngħidu li din ma ssirx fi Franza biss imma fil-pajjiżi fejn jitkellmu l-Franċiż. Fil-Polonja hemm drawwa li lejlet il-Milied jieklu ikla speċjali b’ numru ta’ platti. In-numru ta’ platti offruti għandu jkun dejjem bil-fart, 5, 7, 9 jew 11 skont il-familja li tkun, iżda n-numru ta’ persuni fuq il-mejda dejjem għandu jkun biż-żewġ. Hawn jisservew għadd ta’ sopop li tant huma popolari f’ dan il-pajjiż. Fl-Amerika nsibu taħlita ta’ drawwiet minħabba l-fatt li bosta Ewropej emigraw lejn dan il-pajjiż u ħadu d-drawwiet tal-Milied magħhom. F’ pajjiżna għandna ikel marbut ma’ dawn iż-żminijiet fosthom il-qagħaq tal-għasel, li llum issibhom is-sena kollha. L-imbuljuta hija xarba sħuna li bħal-lejla tinżel għasel u hawn ħafna li jfittxuha.

Kemm hemm aktar xi tgħid dwar dan il-jum, kemm drawwiet differenti, kemm attivitajiet iseħħu bla ma forsi nindunaw bihom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 24 ta' Diċembru 2016

Ma jdubx id-demm ta’ San Ġennaru – X’ nistennew li jiġri?

Hemm tliet ħwejjeġ li kull Naplitan jgħożż: Il-logħob tal-futbol, il-pizza u l-kult lejn San Ġennaru, il-qaddis patrun ta’ din il-belt. L-ewwel tnejn ma humiex sinonimi biss ma’ Napli iżda San Ġennaru huwa marbut sewwa ma’ din il-Belt Taljana u kull fejn imorru n-Naplitani jġorru dan il-kult magħhom. Xhieda ta’ dan huma l-knejjes f’ġieħu li nsibu kemm f’ Manhatten kif ukoll fi New York.

San Ġennaru kien isqof minn Benevento, Belt mhux wisq bogħod minn Napli. Jingħad li huwa sofra l-martirju fil-persekuzzjoni tal-Imperatur Dioklezjanu, ġewwa Pozzuoli, fil-provinċja ta’ Napli, nhar id-19 ta’ Settembru tas-sena 305. Mara twajba li kienet tassisti lill-isqof, ġabret id-demm ta’ dan il-martri, liema demm dejjem inżamm b’ għożża kbira. Aktar minn mitt sena wara l-fdalijiet tal-qaddis kif ukoll żewġ bozoz tal-ħġieġ bid-demm tal-qaddis ġew meħudin fid-duomo ta’ Napli, fejn għadhom miżmumin sal-lum. Ħaġa minn awl id-dinja li d-demm jagħqad u hekk ġara mid-demm ta’ San Ġennaru. San Ġennaru sar il-qaddis patrun tal-Belt u n-Naplitani dejjem għożżewh u tawh qima, u mhux qima biss! It-teżor ta’ dan il-qaddis huwa akbar mill-Crown Jewels tal-Londra! Immaġina kemm rikkezzi fih! Dwar il-bozza bid-demm tajjeb ngħidu li matul is-snin kien hemm ukoll xettiċiżmu u għalhekk saru bosta studji fuq il-materjal li jissejjaħ demm ta' San Ġennaru. Fl-2010 studju li sar mid-dipartiment tal-Bioloġija fl-Università Federico II ta' Napli, jikkonferma li dan il-materjal fih demm uman.

Kien fl-15 ta’ Awwissu 1389 li d-demm ta’ dan il-qaddis dab għall-ewwel darba. Minn dak iż-żmien ’l hawn id-demm beda jdub tliet darbiet fis-sena: is-Sibt qabel l-ewwel Ħadd ta’ Mejju, nhar id-19 ta’ Settembru u fis-16 ta’ Diċembru. F’ dawn it-tlett ijiem folla kbira ta’ Naplitani jinġabru ġewwa d-duomo biex jaraw dan il-fenomenu jseħħ quddiem għajnejhom. Minħabba l-importanza ta’ dan l-avveniment imexxi r-rit liturġiku l-Kardinal ta’ Napli.

Għan-Naplitani dawn il-jiem huma ta’ importanza kbira għaliex jemmnu li jekk id-demm idub ikun ifisser li mhux ġej xi nkwiet kbir, iżda meta dan ma jdubx ikun ifisser li ġej il-gwaj. Matul is-seklu li għadda kien hemm xi okkażjonijiet fejn dan il-fenominu ma seħħx: fl-1939, fl-1940, fl-1943, fl-1973 u fl-1980. F’ Settembru ta’ dawn il-ħames snin id-demm ta’ San Ġennaru ma dabx. In-Naplitani jorbtu diżastri kbar mal-fatt li d-demm tal-qaddis patrun tagħhom ma jdubx. Fl-1939 bdiet it-tieni gwerra dinjija li bejn militari u nies ċivili ħalliet aktar minn tnax-il miljun ruħ mejta. L-1940 hija s-sena li l-Italja daħlet fil-gwerra. Fl-1943 parti kbira minn l-Italja kienet okkupata min-Nażisiti, okkupazzjoni li baqgħet sejra sa tmien il-gwerra fl-1945. Fl-1973 Napli ġarrbet l-epidemija tal-kolera. Il-marda ħalliet madwar 24 ruħ mejta iżda aktar minn elf ruħ kienu kkurati għaliha fl-isptarijiet tal-belt. Kienu jiem ta’ twerwir għall-poplu Naplitan kollu. Fl-1980, sewwasew fit-23 ta’ Novembru, seħħ terremot mhux bogħod wisq minn Napli, seħħ fiż-żona msejħa Irpinia, li għandha parti fir-reġjun ta’ Campania u parti fir-reġjun ta’ Basilicata. Dan it-terremot, li kellu l-qawwa ta’ 6.9 fuq l-iskala Richter, ħasad il-ħajja ta’ 2,914 persuna filwaqt li 8,848 ruħ kienu feruti u 280,000 ruħ spiċċaw bla dar. Min ilumhom lin-Naplitani li jibżgħu meta d-demm ta’ San Ġennaru ma jdubx?

Nhar il-Ġimgħa, 16 ta’ Diċembru 2016, dan il-fenomenu reġa’ ma seħħx.

Dan ma huwiex l-unika fenomenu li relikwija ta’ demm idub. Jien personalment rajt id-demm ta’ San Ġennaru mdewweb u rajt ukoll id-demm ta’ Santa Patrizja jdub quddiem għajnejja. Ir-relikwa bid-demm ta’ Santa Patrizja tinsab ġewwa monasteru fi Triq San Gregorio Armeno, dik it-triq famuża mad-dinja kollha għall-presepji u għall-pasturi Naplitani. Jikkuntrasta l-istorbju ta’ din it-triq hemm is-skiet ta’ dan il-monasteru fejn tinsab miżmuma din ir-relikwija. Meta mort naraha kont ma’ xi persuni oħrajn, konna madwar ħamsa u l-badessa qaltilna nitilgħu fil-monasteru fil-kamra fejn hemm ir-relikwi u hemm waqt it-talb, x ħin il-badessa qabdet ir-relikwarju f’ idejha, rajna d-demm idub.

Billi għal xi snin jien kont ngħix ġewwa l-belt ta’ Napli, għandi bosta ħbieb minn hemmhekk. Wara li nhar il-Ġimgħa d-demm tal-qaddis ma dabx, staqsejt lil xi wħud minnhom x’ jasbu. Ilkoll kemm huma jinsabu mbeżżgħin li xi diżastru kbir sejjer jolqot lil belthom. Xi wħud qegħdin jibżgħu minn xi eruzzjoni tal-Vessuvju, oħrajn qed jibżgħu li l-2017 se tkun is-sena tat-tielet gwerra dinjija. Kulħadd jinsab imbeżża’.

Jiena bħala saċerdot ma nistax nemmen superstizzjoni, biss bħala uman, u bħala bniedem li għex ġewwa Napli, xi ftit tas-superstizzjoni u biża’ għandi wkoll.

Iżda tajjeb niftakru li kien hemm każi fejn id-demm dab u seħħew diżgrazzji kbar, saru gwerer, seħħew terremoti! Forsi d-diżgrazzji ta’ meta ma jdubx id-demm huma marbutin direttament ma’ Napli? Tajjeb li naraw x’ qal Monsinjur Vincenzo de Gregorio, l-abbati tal-kappella fejn huwa miżmum id-demm ta’ San Ġennaru, waqt quddiesa nhar il-Ġimgħa, wara li ma seħħx il-fenomenu: “Ejjew ma naħsbux fi traġedji u diżgrazzji, aħna bnedmin li nemmnu, ejjew inkomplu nitolbu!”

Fr Reno Muscat

18 ta’ Diċembru 2016

Presepju

Issa li dħalna sew fi żmien il-Milied, jixraq ngħidu xi ħaġa dwar id-drawwa li nsibu mxerrda mad-dinja Kristjana kollha, id-drawwa li narmaw ix-xena tat-twelid ta’ Kristu, jiġifieri l-presepju. Ir-rakkont ta’ dan il-fatt insibuh fl-Evanġelji skont San Luqa u San Mattew

Fil-bidu

L-ewwel xbieha tat-twelid ta' Kristu li nafu biha. Tinsab
fil-katakombi ta’ Priscilla ġewwa Via Salaria Ruma 

L-ewwel xbieha tat-twelid ta’ Kristu li nafu biha nsibuha ġewwa Ruma fil-katakombi ta’ Priscilla ġewwa Via Salaria. Ma nafux min hu l-artist ta’ din il-pittura imma nafu li hija tat-tielet seklu. Fil-Medjuevu bosta artisti famużi kienu mqabbdin minn familji għonja biex ipittru din ix-xbieha. F’ xi opri minn dawn naraw membri tal-familja li tkun tat il-kumissjoni lill-artist. Mhux possibbli nsemmu l-artisti kollha li pittru dan l-avveniment li niċċelebraw kull sena fil-25 ta’ Diċembru.

Mill-pittura ngħaddu għal din ix-xena fuq livell tridimenzjonali. Kien Franġisku ta’ Assisi li fl-1223, ġewwa Greggio, fl-Umbria, għamel rappreżentazzjoni ħajja tat-twelid ta’ Kristu f’ Betlem. Dan kien l-ewwel presepju fis-sens li nafuh illum. Minn dak iż-żmien il-presepju evolva u nfirex madwar id-dinja kollha.

Il-presepju Naplitan

Kull min hu dilettant tal-presepju żgur li għandu x-xewqa li xi darba f’ ħajtu jżur dik il-belt li hija magħrufa għall-presepju tagħha. F’ Napli hemm triq, Via San Gregorio Armeno li hija kollha ħwienet, imma l-ħwienet ta’ ġo fiha ibiegħu biss presepji u aċċessorji għall-presepji. Ma hemm l-ebda eċċezzjoni, f din it-triq issib presepji biss. It-triq li twasslek għaliha, Via San Biagio Dei Librai, hija triq itwal u li fiha wkoll bosta ħwienet tal-presepji.

Parti minn presepju Naplitan

Il-presepju Naplitan huwa kkaratterizzat minn xeni tal-ħajja Naplitana. Mhux biss l-ambjent huwa Naplitan, fejn jidhru bejjiegħa tradizzjonali kif ukoll xi drawwiet tal-post, iżda f’ dan il-presepju jidħlu wkoll personaġġi magħrufin kemm mid-dinja tal-ispettaklu, l-isport jew il-politika. Darba staqsejt ħabib tiegħi,  sid wieħed mill-ħwienet ta’ Via San Gregorio, għalfejn din il-ħaġa u huwa qalli li n-Naplitani jridu juri li Kristu twieled fostna, jekk jagħmlu xeni ta’ Betlem ma jħossux li dan it-twelid sar f’ darhom allura jwelldu lil Ġesù fl-ambjent propju tagħhom biex b’ hekk iħossu li Hu twieled fosthom, sewwasew f’ belthom, mela hu wieħed minnhom.

Dan il-presepju huwa wkoll wieħed għani, b’ pasturi li jkollhom il-wiċċ, l-idejn u s-saqajn tat-terracotta u l-ġisem pupazz tal-ispag biex dan ikun jista’ jingħata l-forma li jkun  hemm bżonn. L-ilbies ta’ dawn il-pasturi wkoll huwa differenti.  Dawn huma pasturi li jitlibbsu l-ħwejjeġ ta’ drapp fin bħal satin u bellus. Fuq l-ilbies ġieli nsibu bizzilel, rakkmu jew glalen mill-isbaħ. Ħaġa li timpressjonani f’ dawn il-presepji hija d-dettall li bih isiru. Darba kont wirja ta’ presepji ġewwa Via Duomo u hemm rajt wieħed li kellu wkoll familja waqt l-ikel. Taħt il-mejda kien hemm ġurdien żgħir mistoħbi. Dan kien dettall li nsertajt rajtu jien u nifli l-presepju, minn jaf kemm irqaqat oħra ma tajtx kashom!

Presepju Malti

Darba żort mużew tal-presepji. Ma nafx jekk hux il-Belġju jew il-Ġermanja għaliex it-triq kienet tagħmel naħa ma’ pajjiż u naħa ma’ ieħor. Fost il-mijiet ta’ presepji ta’ kull għamla u daqs rajt wieħed bil-mitħna tar-riħ li kien imniżżel bħala presepju Malti. Ngħid id-dritt qatt ma stennejt li se nsib dan il-presepju hemmhekk. Dan ifisser li l-presepju Malti huwa wkoll meqjus bħala ikona. Meta ġejt lura Malta kont iltqajt ma’ dak li għamlu u kien urieni presepju ieħor tiegħu, presepju Malti tassew, it-twelid ta’ Kristu f’ razzett Malti, bil-bir u bin-niċċa tal-Madonna f’ kantuniera tad-dar bit-tazza taż-żejt tnemnem quddiemha.

L-artist Manwel Grech jarma l-presepju fi Pjazza San Pietru Ruma 

Din is-sena prespeju Malti qiegħed f’ dik li għalija hija l-isbaħ pjazza tad-dinja, Pjazza San Pietru fil-Vatikan. F’ din il-pjazza, sa mill-1982, beda jintrama presepju fuq xewqa tal-Papa San Ġwanni Pawlu II. Sa ftit snin ilu kien jintrama mill-ħaddiema tal-Vatikan bi statwi kbar li kienu jitlibbsu d-drapp. Kien jinbidel il-prespju iżda jintużaw l-istess pasturi kbar. Ftit snin ilu beda jinbidel kollox, kemm il-presepju kif ukoll il-pasturi. Kien fl-2012 meta Franco Artese, artist Taljan, ta presepju kbir ambjentat fil-wied ta’ Matera fil-Basilicata. Dan ma kellux pasturi kbar imma ċkejknin li ddaħħlu fl-ambjent ta’ Sassi di Matera, post rinomat għall-ġmiel tiegħu. Fis-snin ta’ wara bdejna naraw presepju differenti kull sena f’ din il-pjazza. Illum fl-istess post qed insibu presepju Malti maħdun mill-artist Għawdxi Manwel Grech. Mhux ser nidħol fid-dettall ta’ dan il-presepju għaliex żgur li lkoll rajnih. Nemmen li dan huwa pass ta’ ġgant fil-mixja tal-presepju Malti għaliex ser isir aktar magħruf madwar id-dinja, u min jaf, forsi jibda jkun imfittex aktar minn kollezzjonisti tal-presepji barranin.

Hu x’ inhu, id-dehra ta’ twelid ta’ tfajjel fqajjar, bejn ommu u missieru, baqra, ħmara u xi ftit nagħaġ għandha storja kbira warajha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon - 17 ta' Diċembru 2016

Rigali

Ix-xahar ta’ Diċembru huwa xahar sinonimu mal-għoti tar-rigali. Tista’ tgħid li madwar id-dinja kollha ssib din id-drawwa li fi żmien il-Milied u l-ewwel tas-sena jingħataw rigali. Hemm eluf ta’ rigali x’ jingħataw u l-fantasija ħafna drabi tkun fertili f’ dawn il-jiem. L-għoti tar-rigali huwa att unilaterali, jiġifieri bniedem għandu jagħti rigal għax iħoss li għandu jferraħ jew irodd ħajr lil xi ħadd  u mhux għax jistenna rigal lura mingħand dik il-persuna.  Rigal jista’ jingħata għal bosta raġunijiet: bħala sinjal ta’ ħbiberija jew imħabba, biex turi gratitudni lejn xi ħadd jew bħala għajnuna lil xi persuna fil-bżonn, dik li nsejħulha solidarjetà jew karità.

L-istrina

F’ Malta tal-imgħoddi l-għoti tar-rigali kien isir fl-ewwel jum tas-sena l-ġdida. It-tfal kienu jingħataw xi flus bħala rigal. Fil-fatt il-kelma ‘Strina’ hija marbuta mal-ewwel tas-sena u għad hawn min dan il-jum isejjaħlu b’ dan l-isem. Minn mindu bdiet issir il-ġabra għall-Community Chest Fund bejn il-Milied u l-ewwel tas-sena u ħadet dan l-isem, ir-rabta bejn l-istrina u l-ewwel tas-sena donnha spiċċat u llum issib min lanqas jaf xi tfisser eżatt il-kelma ‘Strina’.

Gost

Jgħidu li hemm aktar gost meta tagħti milli meta tirċievi. Veru għax tkun qed tferraħ lil xi ħadd għażiż għalik. Iżda aħna bnedmin u rridu nirraġunaw ta’ bnedmin li aħna. Mela ħa ngħiduha kif inhi, anke meta nirċievu xi rigal nieħdu gost. Ladarba r-rigali qegħdin hemm biex inferrħu u nifirħu tajjeb li nagħtu rigali bi ħsieb. Qabel wieħed jixtri xi rigal għandu jaħseb x’ użu ser jagħmel b’ dak l-oġġett dak it-tali li jirċevih. Kollu ta’ xejn nagħtu oġġett li ma jkunx utli għal dak li jkun. Bi ftit ħsieb nistgħu nevitaw dan ukoll.

Hawn intenni l-ħsieb tiegħi dwar il-gift vouchers. Diġà ktibt dwarhom u nerġa’ nikteb għax veru naraha ħaġa bla sens li tixtri kupun bħala rigal u torbot lil dak li jirċevih li jixtri jew li trid int jew minn fejn trid. Aħjar qbadt u xtrajt xi ħaġa int jew tajtu flus. Kupun bħala rigal għadnu mnejn itellef nofs il-gost.

Popolari

Kien hemm żmien li l-kotba kienu rigali popolari ma’ bosta, anzi mal-maġġoranza tan-nies. Mhux għax illum ma għadhomx jingħataw, iżda ż-żmien inbidel u t-teknoloġija biddlet anke d-drawwiet tagħna. Illum fi żmien il-Milied, madwar id-dinja kollha saru jinbiegħu aktar ebook readers milli kotba. Kieku din mhix ħaġa ħażina għax ktieb elettroniku fih ċerta vantaġġi fuq ktieb stampat, għalkemm il-preġju ta’ ktieb stampat ma jista’ jinqabeż qatt mit-teknoloġija.

Rigal ieħor popolari sar it-telefon ċellulari. Minkejja li llum hawn għażla kbira ta’ dan l-apparat, għad hawn prezzijiet għoljin. U jekk titħajjar tagħti mowbajl bħala rigal mhux ser tixtri wieħed ta’ ftti flus. Personalment naħseb li oġġett bħal dan għandu jintgħażel mill-individwu li ser jużah għax anke fl-għamla ta-telefon ċellulari hemm il-gosti.

Imma mhux kull rigal għandu jkun fil-faxxa tal-prezzijiet tat-teknoloġija.

L-ikel, l-aktar il-ħelu huwa wkoll rigal popolari, il-kejk tal-Milied, xi kaxxa ċikkulatini jew xi ftit mince pies jistgħu jkunu rigal fil-veru sens tal-kelma ‘ħelu’. Ix-xorb ukoll huwa rigal attraenti għal dawn il-jiem. Il-whiskey huwa r-re tar-rigali ta’ dan it-tip. Bejnietna l-irġiel flixkun whiskey jferraħna daqs ma nafx xiex. U kemm hawn tipi ta’ whiskey għandek tgħid! U kemm varjetà ta’ prezzijiet! M’ ilux kont qed inżur attività fejn kien hemm madwar mitejn tip ta’ whiskey differenti, whiskey minn kull parti tad-dinja. Dil-ħaġa nebbħitni li dan ix-xorb huwa popolari mad-dinja kollha, mela jista’ jkun rigal ideali wkoll f’ kull pajjiż.

Rigali li ma ssibx fil-ħwienet

Dan iż-żmien ta-sena nistgħu nagħtu xi rigali speċjali li ma ssibx tixtri fil-ħwienet. F’ moħħi għandi żewġ atti li nistgħu nagħmlu bħala rigal.

L-għoti tad-demm huwa rigal li ma tistax tixtrih. Huwa rigal li ma hemmx prezz għalih. Huwa rigal li lilek ma jiswielek xejn imma min jirċevih l-ebda prezz ma jkun jista’ jħallas għalih għaliex il-ħajja ma għandiex prezz. F’ dawn iż-żminijiet ir-riserva tad-demm għandha tkun akbar mis-soltu għax hemm riskji akbar li jkun hemm iżjed ħtieġa tiegħu.

Għoti ta’ ħin ma’ xi persuni speċjali huwa wkoll rigal li ma ssibux fuq l-ixkafef. Hawn bosta persuni li jispiċċaw f’ solitudni, l-aktar f’ dawn il-jiem meta suppost kulħadd ikun ferħan. Żjara lil nies ta’ din il-kategorija hija wkoll rigal li jiġi apprezzat aktar milli naħsbu.

Rigali, rigali, rigali…. Issa żmien ta’ hekk. Tajjeb li naħsbu qabel nagħtu rigal u tajjeb ukoll nagħtu rigali li ma jistgħux jinxtraw. Issa ż-żmien li nagħtu!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon - 10 ta' Diċembru 2016

Ix-xahar ta’ Diċembru

Xahar wara l-ieħor igerrbu u bħal donnu lanqas tkun taf kif filli Jannar u filli jasal Diċembru. L-aħħar xahar tas-sena huwa wieħed tabilħaqq interessanti, huwa xahar mimli attivitajiet. Madanakollu hawn min iħobbu u jistennih u hawn min ma tantx iħobbu. Gosti, mitt bniedem mitt fehma ngħidu aħna l-Maltin.

L-isem ta’ dan ix-xahar ġej mill-kelma Latina Decem li tfisser għaxra għaliex fil-kalendarju Ruman kien hemm għaxar xhur u Diċembru kien l-għaxar u l-aħħar wieħed. Meta l-kalendarju Gregorjan żied xahrejn oħra, Diċembru baqa’ l-aħħar xahar tas-sena u sar it-tnax-il wieħed iżda żamm ismu. F’ Diċembru jibda l-istaġun tax-xitwa u fih insibu l-iqsar jum tas-sena.

Festi

Il-Kunċizzjoni tar-Rabat Għawdex

Żgur li fil-bidu tax-xahar ta’ Diċembru naħsbu fil-festa tal-Kunċizzjoni. Malta għandna x-xorti li l-parroċċa ta’ Bormla tiċċelebra din il-festa fil-jum propju tagħha, fit-8 tax-xahar. Dawk li jħobbu l-festi tradizzjonali Maltin ma jonqsux li jżuru ftit lill-Belt Cospicua biex jingħaqdu mal-Bormliżi fil-festa ta’ Marija mnissla mingħajr tebgħa. L-istess festa xitwija tiġi ċċelebrata bil-kbir ukoll ġewwa r-Rabat Għawdex. Hawnhekk il-Fanġiskani Konventwali jorganizzaw il-festa tal-Immakulata. Mela min iħobb il-festi, kemm jekk ikun Malti kif ukoll jekk ikun Għawdxi jkun jista’ japprofitta ruħu u jmur.

Jumejn qabel il-Kunċizzjoni tkun  iċċelebrata l-festa ta’ San Nikola. Illum ma għadiex isir il-festa esterna iżda fis-Siġġiewi ssir il-festa liturġika tal-qaddis patrun ta’ dan ir-raħal. Fl-14 tax-xahar niċċelebraw lil San Ġwann tas-Salib li l-parroċċa ta’ Ta’ Xbiex hija taħt il-patroċinju tiegħu.

Iżda żgur li l-aktar festa li tkun iċċelebrata f’ dan ix-xahar huwa l-Milied. Mal-milied hemm marbut żmien ta’ vaganzi, żmien ta’ festeġġjamenti itwal minn oħrajn għaliex jiġi lejn tmiem is-sena u għalhekk jingħaqad ma’ festi oħrajn bħal l-Ewwel tas-Sena u t-Tre Re.

Bħala festa mhux marbuta ma’ twemmin ma nistgħux ma nsemmux li pajjiżna jiċċelebra jum ir-Repubblika fit-13 ta Diċembru. Din  hija waħda mill-ħames festi nazzjonali ta’ Malta.

Safar

Illum ħafna saru jistennew dan ix-xahar biex imorru xi safra. Huma bosta Maltin li jsiefru bejn il-Milied u l-ewwel tas-sena. Hija esperjenza tassew sabiħa li ssiefer f’ dawn il-jiem għaliex tara kif ikunu ċċelebrati l-festi tal-Milied u l-ewwel tas-sena f’ pajjiżi barranin.

Aktar ma jgħaddi żmien aktar qed ikun hawn interess li l-Maltin imorru sa Napli fil-bidu tal-Avvent biex iżuru t-triq tal-presepji, Via Gregorio Armeno u Via San Biagio dei librai. Dawn iż-żewġ toroq huma l-mekka għal min hu dilettant tal-presepji. Hemmhekk issib minn kollox biex tarma l-presepju tiegħek, minn sufra biex tibni l-blat tal-għar, għal attrezzaturi li jsebbħu l-presepju sa pasturi li jiswew mijiet ta’ euro kull wieħed. Hawn in-nies tmur bl-eluf biex tara x’ hemm jgħodd għall-presepju tagħha. Ngħid għalija meta kont ngħix Napli kont nevita li nżur dawn it-toroq hekk kif joqrob Diċembru. Imma jien kelli l-ħin immur meta rrid matul is-sena, min jiġi jumejn ma jistax jagħmel bħali. Mela taqtax qalbek, mur!

Is-Suq tal-Milied ġewwa Frankfurt il-Ġermanja

Vaganza popolari wkoll saret iż-żjara lis-swieq tal-Milied. Dawn huma esperjenza li ma tinsa qatt u ladarba żżur xi wieħed żgur li jekk tiġik l-okkażjoni żżur xi ieħor ma titlifhiex. Jien żort xi swieq tal-Milied bħal dak ta’ Praga fir-Repubblika Ċeka, ta’ Bolzano u ta’ Ruma fl-Italja imma jgħidu li hawn bosta swieq tal-Milied kbar u interessanti bħal dawk ta’ Zagreb fil-Kroazja, Strasbourg u Colmar fi Franza, Aachen, Munich, Dresden, Leipzig u Nuremberg fil-Ġermanja, Brussell fil-Belġju, Vjenna fl-Awstrija u Londra fl-Ingilterra. Nittama li jkolli okkażjoni nżur xi wieħed minn dawn.

F’ dawn is-swieq issib bosta tiżjin tal-Milied maħdum b’ sengħa mill-aqwa u l-fatt sabiħ hu li kull suq għandu il-partikolarità tiegħu. Ħaġa komuni f’ dawn is-swieq huwa l-inbid sħun, dak li l-Ingliżi jsejħu mulled wine, it-Taljani  vin brulé u l-Ġermaniżi Glühwein. Din hija xarba sħuna magħmula minn inbid aħmar imsaħħan mal-imsiemer tal-qronfol u l-kannella. Imbagħad kull pajjiż u kull suq, anzi kull bejjiegħ għandu dak l-ingredjent partikolari li jżid max-xarba tiegħu. Mhux ta’ min jitlef tazza minn dan l-inbid jekk tinzerta f’ xi suq tal-Milied.

Mhux ferħ biss

Iżda Diċembru ma jġibx ferħ biss, iġib ukoll dwejjaq għal min jinsab waħdu, min iħossu minsi, imwarrab u mitluq. Is-solitudni tista’ tbiddel il-ferħ tal-festi ta’ dan ix-xahar f’ niket. Min isib ruħu f’ sitwazzjoni bħal din bilfors li jgħid li aħjar ma jasal qatt Diċembru għaliex il-festi jiġu biex ingawduhom, imma waħdena ma nistgħux ingawduhom, festa ssir biex tigawda mill-folla, jekk ma jkunx hemm folla ma jkunx hemm festa. Persuna waħdeha ma tagħmilx folla. Iva diċembru jista’ jkun xahar li jġib id-dwejjaq ukoll.

Dawn huma ż-żewġ uċuħ ta’ l-aħħar xahar tas-sena.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon - 3 ta' Diċembru 2016

Gżira

Ilkoll kemm aħna nafu x’ inhi gżira għaliex ngħixu fuq waħda. Gżira tista’ tinstab fil-baħar, fi xmara jew f’ xi għadira. Il-fatt li din il-biċċa art tissejjaħ ġżira hu li tkun imdawra kollha kemm hi mill-ilma. Ħafna mill-gżejjar li nsibu fid-dinja jagħmlu parti minn xi art oħra, mhux bħal pajjiżna, li huwa nazzjon awtonomu. Każi bħal tagħna huma fil-minoranza. Ejjew illum induru dawra ħafifa mal-gżejjer tad-dinja. Mhux possibbli nsemmuhom kollha għax hemm eluf, imma naraw xi tagħrif fuq xi wħud minnhom.

L-iżgħar kontinent u l-akbar gżira

L-iżgħar kontinet li nsibu fid-dinja huwa l-Oċeanja, jew kif nafuh aħjar l-Awstralja. Dan il-kontinent fih madwar 8,112,000 kilometru kwadru u huwa ffurmat minn għadd ta’ gżejjer fosthom l-Awstralja, li hija l-akbar gżira fid-dinja u ovvjament f’ dan il-kontinent, New Zealand, New Guinea, Ir-Repubblika ta’ Fiġi, L-Istati Federali tal-Mikroneżja, Ir-Repubblika ta’ Vanuatu u L-Istat Indipendenti ta’ Samoa. Bosta minn dawn il-pajjiżi għandhom magħhom mijiet ta’ gżejjer oħrajn bħalma huma il-Gżejjer Cocos, il-Gżejjer Cook, it-Territorju tal-Gżira Christmas, il-Gżira Norfolk, Il-Gżejjer Heard u l-Gżejjer McDonald. Imbagħad  L-Istati Federali tal-Mikroneżja għandu fih aktar minn 600 ġżira. Dawn il-mijiet ta’ gżejjer jiffurmaw l-iżgħar kontinent fid-dinja.

L-akbar ħames gżejjer

Greenland

L-akbar gżira fid-dinja, li ma hijiex kontinent hija Greenland. Fiha aktar minn żewġ miljun kilometru kwadru u minkejja dan il-kobor kollu fuqha joqgħodu biss madwar 56,000 ruħ. Id-densità tal-abitanti hija baxxa ħafna u kull persuna tista’ tgħid li għandha madwar 40 kilometru kwadru. Dan il-pajjiż mhuwiex stat indipendenti imma jagħmel parti mir-Renju tad-Danimarka. Wara Greenland insibu lin-New Guinea fil-kobor, gżira li fiha nsibu żewġ stati; l-Istat Indipendenti ta’ Papua New Guinea u parti mir-Repubblika tal-Indoneżja (Papua u West Papua). Il-ġżira fiha kwazi 800,000 kilometru kwadru u bħalma diġà għidna tagħmel parti mill-kontinent tal-Oceanja. It-tielet l-akbar gżira f’ din il-kategorija hija l-gżira Borneo li hija l-akbar gżira fl-Asja. Hawnhekk insibu tliet stati: parti mill-Malasja (Sabah, Sarawak u Labuan), parti oħra mill-Indoneżja (Kalimantan ) u L-Brunei. Din il-gżira fiha ftit aktar minn 740,000 kilometru kwadru u fuqha joqgħodu madwar 20 miljun ruħ. Fir-raba’ post insibu lir-Repubblika ta’ Madagascar. Dan il-pajjiż fih 587,041 kilometru kwadru b’ popolazzjoni ta’ madwar żewġ miljun ruħ u nofs. Il-ħames ġżira f’din il-kategorija hija dik li ġġib l-isem ta’ Baffin u tagħmel parti mit-territorju tal-Kanada. Din fiha 507,451 kilometru kwadru iżda ftit li xejn joqgħodu nies fuqha. Fil-fatt insibu 11,000 resident biss fuqha. Dak il-kobor kollu u popolazzjoni bejn wieħed u ieħor daqs ir-Rabat ta’ Malta!

Fil-Mediterran

Ma nistgħux insemmu l-gżejjer u ma nsemmux il-baħar tagħna. Fil-Mediterran insibu madwar mitejn gżira prinċipali u mijiet oħra ta’ ftit importanza. L-akbar gżira f’ dan il-baħar hija dik ġara tagħna; Sqallija. Ftit ikbar minn 25,000 kilometru kwadru, Sqallija hija l-art ta’ aktar minn ħames miljun ruħ. Kienet tagħmel parti mir-renju tad-Due Sicilie, iżda llum tagħmel parti mir-Repubblika Taljana. Anke t-tieni l-akbar gżira f’ dan il-baħar tagħmel parti mill-Italja. Qed nirreferu għal Sardegna. Din il-gżira fiha ftit aktar minnn 24,00 kilometru kwadru u fiha jgħixu madwar miljun u nofs ruħ. Ċipru huwa t-tielet l-akbar gżira f’ din il-kategorija. Il-kobor tal-art ta’ dan l-istat huwa ta’ madwar 9,000 kilometru kwadru u nsibu ftit aktar minn miljun Ċiprijott. Jekk nerġgħu lura lejn Sardegna, sewwasew fuqhainsibu r-raba’ l-akbar ġżira fil-Mediterran; Korsika. Din tagħmel parti mir-Repubblika Franċiża u fiha 8,680 kilometru kwadru. Hija d-dar ta’ madwar 330,000 ruħ. Nerġgħu lura lejn il-Lvant tal-Meditterran u hemm insibu l-ġżira ta’ Kreta li hija l-ħames l-akbar ġżira fil-baħar tagħna. Din fiha 8,000 kilometru kwadru u fuqha jgħixu madwar 600,00 persuna. Din il-gżira tagħmel parti mill-Greċja.

Gżejjer Maltin

Il-gżejjer ta' San Pawl

Jixraq li ngħidu f’ liema post tinsab Malta. Din hija l-34 l-akbar ġżira fil-Mediterran u lil Għawdex insibuh fis-67 post. L-Arċipiergu Malti fih għadd ta’ gżejjer ċkejnin oħra minbarra it-tlieta prinċipali: Kemunett, Filfla, Il-gżejjer ta’ San Pawl, il-Gżira ta’ Manoel u l-Ġebla tal-Ġeneral. Hemm imbagħad xi oħrajn li lanqas nafu x’ isem għandhom għalkemm xi isem għandhom. Dawn huma bħal dik il-ponta tal-Qawra, magħrufa bħala ta’ Fra Ben, il-blata tal-Għallis fil-kosta ta’ Baħar ic-Cagħaq u it-Taqtiegħa li nsibu fl-inħawi ta’ Xrobb l-Għaġin. Ma’ dawn insibu bosta skolli li niddubita kemm għandhom isem, iżda xi wħud għandhom laqam, bħall-Kukkudill barra d-Dwejra Għawdex.

Kurżità

Minkejja li jagħmlu parti mit-territorju tar-Repubblika Taljana, Pantellerija u Lampedusa ġeografikamant ma jagħmlux parti mill-Ewropa iżda mill-Afrika. B’ hekk nistgħu ngħidu li Malta hija fil-periferija anzi sewwsew fix-xifer tal-kontinent Ewropew.

Kemm gżejjer hawn li forsi lanqas qatt smajna bihom, mijiet huma qrib tagħna, oħrajn jinsabu fuq in-naħa l-oħra tal-globu, imma huma gżejjer bħal pajjiżna, għax imdawrin bl-ilma.

 Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon -  26 ta' Novembru 2016

Memorji u nostalġija

Kultant minn moħħna jgħaddulna ħsibijiet dwar l-imgħaddi tagħna u nibdew niftakru minn xiex inkunu għaddejna, fejn konna morna, ma min inkunu iltqajna. Hekk ġrali m’ilux u minn moħħi beda għaddej ħsieb dwar il-bejjiegħa li kienu jiġu jbiegħu fit-triq tagħna kważi nofs seklu ilu. Memorji, tifkiriet u ħafna nostalġija għal dak iż-żnmien li ma jerġa jiġi qatt lura!

Tal-pitrolju

Ġudej tal-pitrolju jiġi fit-triq bi trakk żgħir bit-tank tal-pitrolju fuq wara. Jieqaf, idoqq il-ħorn u n-nies toħroġ bil-laned biex tixtri l-pitrolju. In-nies jiddubbaw xi landa taż-żejt tal-karozzi u joħduha għand xi landier biex jagħmlilhom żennuna fiha. In-nanna Żarena darba ħaditni magħha biex iġġib żewġ landi minn dawn mingħand wieħed landier armat ħdejn il-kappella ta’ Santa Katerina, Ħal Qormi stess. Tal-pitrolju għandu l-ġarar tal-landa bħala qies, nofs gallun jew gallun. L-ewwel jimla dawn dawn il-ġarar imbagħad ibattal il-pitrolju fil-landa tiegħek permezz ta’ lembut, tal-landa wkoll. Il-pitrolju jintuża ħafna; jekk se ssajjar trid timla l-ispiritiera ta’ bi tlieta jew il-valor bil-pitrolju, jekk se tgħalli l-ħwejjeġ bojod trid timla l-ispiritiera tal-isteem bil-pitrolju wkoll, wara li tkun saħħantilha l-ġewża bl-ispirtu. Fix-xitwa d-dar tissaħħan bil-heater tal-pitrolju wkoll.  Tal-pitrolju jbiegħ ukoll l-ispirtu tal-ispiritiera. Dan ikun lewn vjola u jista’ jintuża wkoll biex inixxef il-feriti. In-nanna minnu tuża imma ommi tixtri spirtu trasparenti mingħand Karmenu l-ispiżjar. Għand tal-pitrolju n-nisa jieħdu magħhom xi flixkun tal-whiskey vojt u jimlewh bl-ispirtu. Ġudej ikollu wkoll purfum u flett għal bejgħ. Il-purfum jintuża għall-ħasil tal-art filwaqt li l-flett jintefa f’ pompa apposta u jiġi ippumpjat biex jinqatel id-dubbien u n-nemus. Jiġi wkoll Ġeriku bil-pitrolju. Dan għandu trakk ikbar minn dak ta’ Ġudej. In-nies daqqa tixtri mingħand wieħed u daqqa mingħand l-ieħor. Kull ma jmur l-ispiritieri qed jonqsu u kulħadd qed jixtri cooker tal-pitrolju jew tal-gas. Ommi tibża’ mill-gas allura għandna cooker tal-pitrolju. Għal dawk li għandhom cooker tal-gas, jiġi trakk biċ-ċilindri tal-gas. Min ikollu bżonn il-gas iħalli ċ-ċilindru vojt fuq l-għatba tad-dar u tal-gas iħabbattlu biex jitħallas u jekk ikun hemm bżonn idaħħal iċ-ċilindru wkoll fil-kċina għax ċilindru gas tqil mhux bħal gallun pitrolju. Imma fit-triq tagħna ftit huma dawk li jixtru gas, tista’ tgħid li kulħadd bil-pitrolju jsajjar. Tal-pitrolju jgħajjat “Trolju” imma tal-gas ma jgħajjat xejn, iħabbat biss lil dawk li jkollhom ċilindru vojt barra d-dar.

Ikel

Spiss tiġi ddur bil-ħut ċerta waħda jisimha Lourdes. Din mara mill-Qrendi. Pram antik tat-tfal inbidel f’ karru għall-kavetti tal-ħut li ġġib magħha Lourdes  mill-pixkerija. “Ara ħajjin!” jew “tal-aljotta!” hekk hi l-għajta ta’ Lourdes tal-ħut.

Ta’ kuljum qisu bl-appuntament jiġi Fanu tal-pastizzi. Iwaqqaf il-van Morris, jiftaħ il-bibien ta’ wara fejn ikollu l-kaxxa bil-pjanċi tal-pastizzi u jarma jgħajjat: “Jaħarqu hiiijjj”. U nies toħroġ u tixtri l-pastizzi tal-irkotta jew tal-piżelli. Kemm huma tajbin dawk il-pastizzi l-aktar f’ xi jum xitwi!

Kultant jgħaddi wieħed bil-ħmara jbiegħ il-bigilla. Dan ħabib tan-nannu Bastjan. Raġel mill-Marsa li jdur bosta postijiet bil-ħmara. Ma nafx sewwa meta jmissu jiġi Ħal Qormi, imma  meta jiġi ġieli noħroġ nixtri xi tliet soldi. B’ magħrfa ftit kbira jaqbad minn dik it-taħlita tal-ful mgħaffeġ u jimla biċċa karta strazza. Isaqsik jekk tridx ħall bil-bżar aħmar fuqha. L-għajta tiegħu hija “Tajba u tagħli!”

Bil-ħmara wkoll kultant jgħaddi n-Najju jbiegħ il-ħaxix. Kultant jiġi Joe t-tifel tiegħu. Propjament in-Najju jbiegħ il-ħaxix il-Belt u l-Ħamrun, imma kultant jiġi sa ħdejna wkoll. Hemmhekk magħruf bħala Galluwa. Iva mela dan jiġi minna wkoll, il-bużnanna tiegħi, Anni, tiġi zitu.

B’ ġewlaq kbir tiġi mara tbiegħ il-ġbejniet friski. Tgħajjat jew aħjar tkarkar għajta: “Tajbin għar-ravjul!” Jiġi wkoll wieħed raġel minn Ħal Kirkop ibiegħ l-irkotta lil Ninu ta’ Feliċ. Jiġi biż-żiemel, jieqaf quddiem il-ħanut ta’ Ninu u jniżżillu kemm-il qaleb jitolbu. Dan ma joqgħodx ibiegħ lin-nies tad-dar iżda lil tal-ħanut biss.

Fi żminijiet partikolari

Fix-xahar ta’ Mejju tiġi mara tbiegħ il-fjuri. Bħal tal-ħut, din dawret pram antik f’ karru għall-fjuri tagħha. Tgħajjat għajta rqieqa: “Kemm għandi ward ifuħ!” u n-nies toħroġ tixtri xi bukkett biex tqegħdu quddiem ix-xbieha tal-Madonna li ssib f’ kull dar.

Fil-ġimgħa tal-festa ta’ San Ġorġ jiġi raġel minn  Ħaż-Żebbuġ ibiegħ il-qubbajd. Jinżel minn fejn tal-Ħlas bil-karettun tal-idejn mgħobbi bil-qubbajd. Kull ftit passi jgħajjat “Iż-Żebbuġi hawn!” u min jiggosta dak il-ħelu joħroġ jixtri xi biċċa. Tgħaddi l-festa u dan it-tali jibqa’ jdur ir-raħal għal ġimgħa oħra, dejjem bil-karettun u b’ dik l-għajta tiegħu.

X’ differenza mil-lum, kemm inbidlu ż-żminijeit, illum ftit li xejn għadek tara bejjiegħa bħal dawn fit-toroq, għax fil-verità anke n-nies lanqas għadha tkun id-dar matul il-jum, għax illum kulħadd jaħdem. Allura x’ jiġu jaħgmlu l-bejjigħa għad-djar vojta? Aħna li niftakruhom jibqgħu ġewwa moħħna sempliċiment biex ikabbru fina n-nostalġija.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon- 19 ta' Novembru 2016

Riħ ta’ siegħa

Aħna l-Maltin għandna l-qawl “Riħ ta’ siegħa jnaddaf qiegħa” jiġifieri kultant dak li tkun ilek biex tagħmel tiġi f’ sitwazzjoni li jkollok tagħmlu bla dewmien u forsi wkoll bla ma tkun pjanat li tagħmlu. Fid-dinja kultant jiġuna sitwazzjonijiet li jibdlulna r-rotta li nkunu qbadna, sitwazzjonijiet li jiġu fuqna bħal leqqa ta’ berqa u forsi bla ma nkunu nixtiquhom. Imma dik hi d-dinja, mhux dejjem jiġi dak li nkunu nixtiequ aħna. Kultant fatt ta’ siegħa jibdlilna ħajjitna u ġieli l-ħin ikun wisq iqsar minn hekk, jista’ jkun ftit sekondi bħal fil-każ tat-terremoti li ġraw f’ dawn il-jiem fil-pajjiż ġar tagħna l-Italja.

Solidarjetà

Meta ġewwa l-Italja seħħew l-ewwel terremoti f’ Awwissu li għadda, saret ġabra mingħand il-Maltin fil-knejjes kollha tagħna. Waqt l-omelija ta’ dak il-Ħadd li fih saret il-ġabra kont għidt lin-nies miġbura quddiemi li fi ftit sekondi kien hemm min minngħani ftaqar, kien hemm min sar orfni, kien hemm min spiċċa b’ xi bżonn speċjali għall-kumplament ta’ ħajtu. U dan kollu fi ftit ħin, ħin li lanqas tilħaq tħgid Sliema u Qaddisa. Mhux riħ ta’ siegħa biddel il-qiegħa ta’ dawk l-isfortunati li kienu b’ xi mod jew ieħor vittmi tat-terrimot ta’ Awwissu. Anke fit-terrimoti ta’ Ottubru kienu bosta dawk li riħ ta’ ftit sekondi biddlilhom il-qiegħa tagħhom għal ħajjithom kollha.

Terremoti

Il-Katidal tal-Imdina
 mibni wara t-terremot tal-1693

It-terremoti huma fenomini naturali li ftit li xejn il-bniedem jista’ jagħmel biex jipprevedihom. Terremoti seħħew dejjem għax id-dinja għandha qoxra maqsuma u l-biċċiet ta’ din il-qoxra ġieli jiċċaqalqu. Nafu li fl-1693 fi Sqallija kien sar terremot kbir li waqqa’ ħafna bini. Dan it-terremot kien inħass sewwa f’ Malta u kienet saret xi ħsara wkoll fosthom fil-katidral tal-Imdina. Parti minnu kienet waqgħet u l-kumplament kellu jitwaqqa’ biex fil-post inbena l-katidral barokk li għandna llum.

Fl-1972 f’ Malta nħass terremot ieħor. Din id-darba kien bil-lejl u bosta nies ħallew darhom u sabu xi post fil-wisa’ biex jaħarbu mill-periklu. Jien kont għand in-nanna u ma niftakar xejn għajr li filgħodu kien hemm xi nisa quddiem il-bieb tan-nanna, kollha jgħidu tagħhom dwar dak li ħassew dak il-lejl.

Theżiżiet oħra ġieli kellna. Xi għaxar snin ilu jew ftit aktar, f’ Lulju, kont Għawdex u ħin minnhom l-art theżżet. Ħsibt li kien għadda xi trakk kbir minn quddiem id-dar iżda ma kien xejn minn dan. Kien terremot. Issa fit-terremot ta’ Ottubru li għadda inzertajt Ruma. Kont mindud fuq is-sodda fil-kamra tal-lukanda li kont fiha. Ħassejtni qisni qiegħed f’ benniena, daqs li kieku xi ħadd qed ibandalli s-sodda. Kien terremot li laqat lil Macerata u l-inħawi imma li nħass sewwa minn Ruma.

Dawn l-aħħar tlieta huma xi terremoti li niftakar jiena, żgur li l-ewwel wieħed li semmejt ħadd minna ma jiftakru!

Prossimità

Meta jiġri xi fenomeni bħal dan, l-aktar fejn ikun hemm vittmi li jitilfu ħajjithom, qalbna tingħafas. Aktar u aktar inħossu dieqa jekk dak li jiġri jseħħ f’ xi pajjiż qrib tagħna. Immaġina li kieku dawn it-terremoti li ġraw dawn l-aħħar ġimgħat u jiem ġewwa l-Italja, kellhom jiġru fiċ-Ċina. Mhux għax ma kienx jiddispjaċina, imma minħabba li l-Italja hija qrib ta’ pajjiżna u minħabba li bosta minna żaru din l-art, kif ukoll billi ħafna minna għandhom qraba jew ħbieb jgħixu hemm, l-aħbar aktar tolqotna fil-laħam il-ħaj. Din hija l-prossimità, iktar ma l-fenomenu jseħħ qrib tagħna akbar ikun in-niket li nħossu.

Telf

L-akbar telf f’ dawn il-fenomeni huma l-ħajjiet tal-vittmi. Xejn ma jista’ jġib lura ħajja li tkun spiċċat, fjamma li tkun intfiet, xejn u qatt ma jista’ jerġa jġib lura lil dik il-persuna li sabet it-tmiem tagħha ħabta u sabta, mhux f’ riħ ta’ siegħa imma fi ftit sekondi.

Il-knisja ta' San Benedettu Norcia
Imwaqqa' bit-terremot tat-30 ta' Ottubru 2016

It-telf tal-patrimonju, minkejja li ma huwiex akbar mit-telf tal-ħajjiet, ukoll ibikkina. Knejjes antiki u ta’ ċerta importanza storika spiċċaw f’ borġ ġebel. Illum fadal biss munżell ġebel u trab f’ dak il-post li tant kien jiġbed nies lejh, jew biex iżuruh bħala turisti jew bħala fidili. Illum is-saqaf ta’ dawn il-lokali huwa biss is-sema. Kemm telfiet. Taħt dak it-terrapien min jaf kemm indifnu opri tal-arti, pitturi, skulturi, mużajċi, dokumenti u min jaf kemm aktar. Il-knejjes kienu dawk li l-aktar sofrew ħsara għaliex huma l-aktar bini għoli u anke l-aktar antik.

Riħ ta’ siegħa kien inaddaf il-qiegħa fi żmien meta l-qamħ kien jindires b’ mod naturali u mhux bil-makni tal-lum. Illum ċaqlieqa ta’ ftit sekondi biddlet il-ħajja ta’ bosta nies, tellfet tant patrimonju lid-dinja kollha.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f' In-Nazzjon 12 ta' Novembru 2016

Rabtiet Franġiskani fil-parroċċa ta’ San Ġorġ Ħal Qormi

It-tieni parti

Fil-ħarġa tax-xahar l-ieħor tajna ħarsa dwar it-Terz’ Ordni Franġiskan, l-istatwa u kwadru antik ta’ San Franġisk li konna jew għadna nsibu fil-parroċċa ta’ San Ġorġ. Illum sejrin inkomplu naraw xi rabtiet oħrajn.

Sottokwadru ġdid

Il-kwadru ta’ San Franġisk xogħol Emvin Cremona

Meta twaqqfu l-fratellanzi ta’ din il-parroċċa, dawn bdew jieħdu ħsieb xi artal laterali u ddedikawh lill-qaddis jew qaddisa patrun jew patruna tal-fratellanza. It-Terz’ Ordni Franġiskan ma kien eċċezzjoni iżda fejn il-fratellanzi l-oħra kellhom artal iddedikat lill-patrun jew patruna, għajr tas-Sagrament li kellu l-artal tal-Gandlora bi kwadrett fuqu li juri lis-sagrament, it-Terz’ Ordni kellu taħt il-ħarsien tiegħu l-artal tal-Kunċizzjoni li jinstab fil-kappellun tal-Gandlora. Dan l-Ordni kien jieħu ħsieb id-devozzjoni u l-festa tal-Kunċizzjoni fil-parroċċa u kien ordna statwa tal-Immakultata għand l-istatwarju Karlu Darmanin, imħallsa minn Marinton Bonavia għall-ħabta tas-sena 1890.

Taħt il-kwadru tal-artal tal-Kunċizzjoni kien hemm sottokwadru tal-familja mqaddsa. Dan il-kwadru tneħħa fis-sena 1960 biex floku sar ieħor ta’ San Franġisk ta’ Assisi. Dan huwa xogħol ta’ Emvin Cremona u juri lill-qaddis b’ ħamiema bajda f’idu. Taħt dan l-artal insibu wkoll l-arma tal-Ordni Franġiskan maħduma fil-mużajk. Ħasra li l-Ordni spiċċa ftit snin wara li sar dan il-kwadru. Ma’ tmiem tat-terzjarji, l-artal u l-festa tal-Kunċizzjoni bdiet tieħu ħsiebhom il-fratellanza ta’ San Ġużepp.

Barra mill-knisja

Niċċa fi Triq Alosio

Niċċa fi Triq il-Kbira
kantuniera ma’ Triq Anici

Ħal Qormi huwa magħruf għan-numru kbir ta’ niċċeċ li fih fit-toroq u l-pjazez tiegħu. Fost dawn in-niċeċ insibu tnejn li fihom xbieha ta’ San Franġisk. Dawn iż-żewġ niċeċ jinsabu fil-konfini tal-parroċċa ta’ San Ġorġ. Waħda minnhom tinsab fi Triq Aloisio. Din ma hijiex xi niċċa elaborata iżda waħda sempliċi għall-aħħar. Il-qaddis jidher liebes iċ-ċoqqa u idu l-leminija tidher fuq qalbu filwaqt li l-oħra hija mniżżla ’l isfel. L-istatwa hija miżbugħa bil-kulur. Il-pedestall tal-istatwa fih l-arma tal-Ordni Franġiskan filwaqt li taħt l-istatwa hemm ras ta’ mewt.

Fil-kantuniera ta’ Triq il-Kbira ma’ Triq Anici nsibu t-tieni statwa li fiha statwa tal-qaddis fqajjar. In-niċċa fiha xogħol mill-isbaħ fil-ġebla Maltija. Il-qaddis jidher liebes iċ-ċoqqa u f’ idu l-leminija qiegħed iżomm kurċifiss filwaqt li x-xellugija qegħda fuq qalbu. L-istatwa hija miżbugħa lewn abjad filwaqt li l-kumplament tan-niċċa hija fuq il-ġebla.

Ulied San Franġisk

Dar Madre Margherita tas-sorijiet Franġiskani

Ħal Qormi minkejja li huwa raħal antik ħafna, huwa nieqes minn preżenza ta’ reliġjużi maskili. Madanakollu hemm żewġ komunitajiet ta’ sorijiet fosthom waħda Franġiskana. Fl-1950 is-Sorijiet Franġiskani tal-Qalb ta’ Ġesù, imwaqqfin f’Għawdex fl-1880 fetħu dar f’ Ħal Qormi, mhux wisq bogħod mill-knsija ta’ San Ġorġ. Din kien jisimha Casa Santa Marija Goretti. F’ Marzu tal-1961 żdiedet dar oħra ma’ din id-dar biex b’ hekk tkabbret mhux ħażin. Dawn is-sorijiet fetħu wkoll skola għat-tfal iż-żgħar. Din kienet l-ewwel esperjenza ta’ skola għal bosta tfal Qriema. Sa dak iż-żmien l-istat ma kienx joffri servizz ta’ kindergarten u għalhekk din l-iskola kienet ta’ għajnuna kbira għall-Qormin, għad li s-Sorijiet Agostinjani li nsibu f’ Ħal Qormi kellhom skola għat-tfal ukoll.

Fit-tieni nofs tas-snin tmenin inħass li din id-dar kellha titwaqqa’ u tinbena mill-ġdid mhux aktar bħala skola iżda bħala dar tal-anzjani. Illum minflok l-iskola, li min jaf kemm ġrejna u werżaqna fil-bitħa tagħha, insibu d-Dar Madre Margherita, li fetħet fl-10 ta’ Diċembru 1994 u llum tilqa’ fiha 18-il anzjana flimkien mal-komunità tas-sorijiet Franġiskani.

Artal mejda

Tajjeb hawnhekk insemmu ħaġa li forsi ftit jafuha u jekk ma tinkitbx għandha mnejn tintilef darba għal dejjem. Meta kienet qegħda titwaqqa’ d-dar u l-iskola tas-sorijiet Franġiskani, xi ħadd mar sab lill-Kanonku Mikiel Zammit u qallu kemm kien hemm travi kbar fil-post fejn kienu qed iwaqqgħu s-sorijiet. Dun Mikiel telaq beix jara b’ għajnejh, mar lura d-dar u ħa miegħu ċana tal-injam u reġa’ lura fil-post, ftit għexieren ta’ metri bogħod. Kif kixef ftit minn wieħed mit-travi sab li dawn kienu tal-ġewż. Hu talab li dawn minflok ma jintremew jittieħdu fiċ-ċimiterju l-antik ta’ ħdejn il-knisja parrokkjali. Hekk sar u xi żmien wara dawn it-travi ttieħdu ġewwa t-tarzna ta’ Malta sabiex jitqattgħu u jsiru twavel. Mit-twavel li ħarġu mit-travi sar l-artal mejda li llum insibu fil-parroċċa ta’ San Ġorġ. Dan il-fatt kien irrakkuntahuli Dun Mikiel Zammit stess u nħoss li tajjeb li jkun miktub xi mkien!

Għeluq

Ħal Qormi u San Franġisk! Mhux faċli tassoċjahom flimkien, iżda jekk toqgħod tifli u taħseb issib li hemm xi rabtiet bejniethom. Dawn li semmejna f’ dawn iż-żewġ ħarġiet huma xi wħud minnhom.

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher fir-rivista DF Dawl Franġiskan. Novembru 2016

Ħajr: Is-Sur George Borg, Sr. Marion Debrincat, Is-sur Clayton Grech, Is-Sur Michael Debono, Knisja San Ġorġ Qormi

Logħob bis-sens

Kont fl-aħħar sena tal-primarja meta kont magħżul flimkien ma' tifel ieħor u żewġt ibniet biex nirrapreżentaw l-iskola tagħna fi quiz li kien isir bejn l-iskejjel ta' Malta u Għawdex u jixxandar fuq il-Cable Radio. Ħadna l-ħaġa bis-serjetà u studjana u qrajna kemm flaħna. L-għalliema tagħna wkoll għenuna ħafna. Konna tfal iżda ridna noħorgu ta' rġiel. Konna ġejna kontra l-iskola tas-Siġġiewi, li kienu ppreparaw ruħhom daqsna. Ir-riżultat kien pariġġ, bl-ebda skola ma tfalli domanda waħda. Kien quiz bejn it-tfal, iżda li minnu tgħallimna bosta ħwejjeġ li ma jidħlux fil-kurrikulum skolastiku. Quiz hija logħba imma verament loghba bis-sens.

Il-kelma quiz 

Bla ma rridu nistaqsu minn fejn oriġinat il-kelma 'quiz'. Lejn l-aħħar tas-seklu XVIII din il-kelma kienet tirreferi għal xi bniedem stramb u ma kellha l-ebda konnatazzjoni mal-logħba li qed nitkellmu dwarha llum. Fil-fatt sal-lum fl-Ingliż għadna nużaw il-kelma quizzical għal xi ħadd li narawh differenti minna. 

Skont id-dizzjunarji Ingliżi ta' nofs is-seklu XIX il-verb to quiz ifisser tistaqsi jew tinterroga. Dizzjunarju Amerikan jgħid li quiz ġejja mill-kelma quiset li bid-djalett Ingiż tfisser tistaqsi jew titlob tagħrif. Hawn min jemmen li l-kelma quiz fis-sens tal-logħba tista' tkun gejja mil-Latin qui es, li tfisser “Min inti?”

Hemm imbagħad storja oħra marbuta ma' din il-kelma. Jingħad li certu James Daly, Irlandiż minn Dublin, sid ta' wieħed mit-teatri ta' dik il-belt, fl-1791 kien għamel imħatra li fi żmien 24 siegħa kellu l-ħila jdaħħal kelma gdida fl-ilsien tagħhom. Daly sab grupp ta' żgħażagħ u qabbadhom jiktbu l-kelma 'Quiz' mal-ħitan kollha tal-belt. Hekk għamlu u l-għada filgħodu l-poplu ta' Dublin beda jistaqsi xi tfisset dik il-kelma li beda jara miktuba quddiemu kull fejn idawwar għajnejh. Kulħadd ħaseb li din kienet xorta ta' xi eżami. Daly rebaħ l-imħatra u l-kelma daħlet mhux biss fl-Ingliż iżda nistgħu ngħidu fl-ilsna kollha. Din hija biss storja u ma nafux jekk hix minnha jew le għax l-ebda bażi storika tagħha ma għandna.

Kompetizzjoni 

Hi x'inhi, quiz hija kompetizzjoni bejn persuna u persuna jew bejn tim u ieħor. Għal kull forma ta' kompetizzjoni, il-konkorrenti jridu jkunu mħejjijin sewwa għax inkella jaqtgħu figura ħażina. Iżda hemm ukoll tipi differenti ta' quizzes, hemm dawk li verament juru l-ħila ta' dak li jkun u hemm oħrajn li aktar tidħol il-fortuna milli jidħol l-għerf jew l-intelligenza ta' dak li jkun. 

Popolari ħafna huma l-quizzes fuq it-televiżjoni, forsi fuq l-istazzjonijiet Taljani aktar milli dawk Maltin. Hawn ukoll naraw livelli diversi ta' din il-logħba. Wieħed mill-aktar quizzes li personalment narah informattiv, edukattiv u divertenti huwa dak immexxi minn Jerry Scotti fuq Canale 5 kull filgħaxija. Dan iġib l-isem Caduta libera. Ir-rebbieħ jista' jirbaħ eluf kbar ta' ewro, imma mhux faċli, hemm mistoqsijiet fuq kollox, mistoqsijiet li jafhom kulhadd u oħrajn li ma tkun qatt smajt bihom. Minn dan il-programm tinduna kemm fid-dinja hawn min hu intelligenti u tinduna wkoll li minkejja li hawn l-għorrief, xorta waħda dak li jkun jista' jitlef għax ma jweġibx għal xi ħaġa li inti tkun tafha. Hekk hi d-dinja, ħadd ma jaf kollox. Jidħol ukoll l-element ta’ stress. Meta tkun taf li tista’ tirbaħ somma enormi imma għal kelma waħda biss tista’ titlef kollox bilfors li jkun hemm post għal stess. Imma war kollox din hija logħba u bħal kull logħba oħra, hemm l-element tat-telfa wkoll.

Bla ebda reżistenza 

L-isem Caduta libera jirreferi għal waqa' ta' xi ħaġa li l-gravità ma ssib l-ebda reżistenza, waqa' ta' oġġett jew bniedem li ma jkun hemm xejn fin-nofs xi jtellef mill-waqa'. L-istess ħaġa jiġri fil-quiz, dak li taf taf, ma hemm ħadd li jgħinek, ma hemm xejn li tista' tagħmel riferenza għalih, ma għandekx kotba, ma hemmx internet biex tfittex dak li ma tkunx taf. Il-quiz huwa sewwa sew dak li taf inti, anzi, dak li jirnexxielek tiftakar fil-ħin opportun, bla ebda assistenza jew għajnuna ta' xejn u ta' ħadd. Ix-xorti tgħin ukoll, ma għandniex xi ngħidu.

F'pajjiżna 

Malta għandna programmi ta' quiz fuq l-istazzjonijiet televiżivi, imma ma jilħqux il-livell ta' Caduta libera. Biex inkun ġust, anke fuq stazzjonijiet Taljani oħrajn hemm quizzes inferjuri għal dan li qed insemmi.

Nemmen li f'pajjiżna hawn lok għal quiz edukattiv bħal dan. IIlum li daħlet sewwa s-sistema tal-infotaiment, informazzjoni imħallta mal-mogħdija taż-żmien, quiz bħal dan nemmen li jkollu potenzjal qawwi għax isir popolari mat-telespettaturi Maltin. Mhux nippretendi li jkun hemm il-mijiet ta’ eluf ta’ ewro li jista’ joffri stazzjon Taljan, imma jkun fil-limiti tagħna.

Hawn xi kuragguż jipprova?

Fr Reno Muscat

Dan la-rtiklu deher f' In-Nazzjon - 5 ta' Novembru 2016