Il-Mara taħt in-Nażi.

Ħafna drabi nisimgħu jew naqraw esperjenzi ta’ rġiel lhud li sofrew bil-liġijiet razzjali maħruġin fis-snin tletin mir-regim Nażista fil-Ġermanja u minn dak Faxxista fl-Italja.[1] Sa ftit snin ilu il-kitbiet kollha li kellna dwar l-oppressjoni tal-Lhud fil-pajjiżi b’liġijiet antisemitiċi u dwar dak li ġara fil-kampijiet ta’ konċentrament kienu kollha ta’ irġiel. Forsi din il-ħaġa kienet frott tal-mentalità sessista li għandu l-poplu Lhudi u li kellha d-dinja kollha sa ftit snin ilu. Sa ftit ilu forsi ftit li xejn kollna naħsbu dwar dak li għaddew in-nisa Lhud fi żmien l-oppressjoni u aktar u aktar fil-kampijiet ta’ konċentrament. Sa ħamsin sena wara t-tmiem tal-gwerra konna għadna nimmaġinaw li l-irġiel Lhud kienu dawk li batew, dawk li mietu taħt in-Nażisti. Imma mhux hekk. Jekk  inżommu li nofs is-sitt miljun ruħ li mietu fl-olokawst kienu nisa, ma jistax jonqos li dawn batew ukoll.

Nitolbok,

agħmel xi ħaġa,

tgħallem il-passi ta’ żifna,

xi ħaġa li tiġġustifika l-eżistenza tiegħek,

xi ħaġa li tagħtik id-dritt

li tilbes ġildek u l-pil ta’ ġismek.

Tgħallem idħaq u imxi,

tgħallem għax mhux ħaġa sewwa

li bosta mietu

u inti tgħix

u ma tagħmel xejn b’ħajtek.

Din hija poeżija ta’ Charlotte Delbo, Lhudija li rnexxielha tgħix wara l-esperjenza xejn sabiħa ġewwa l-kamp ta’ Auschwitz. Għaddew bosta snin sakemm Delbo bdiet tippubblika il-memorji koroh tagħha. L-esperjenza qarsa tagħha riedet taqsamha mal-bnedmin l-oħra sabiex tħajjarhom jieħdu dak kollu li jistgħu minn  ħajjithom. Delbo rat eluf ta’ nisa Lhud, bħalha, li f’ Auschwitz ħallew ħajjithom u ma setgħux jiżfnu, jidħqu jew jimxu aktar.

Awtriċi Lhudija oħra li rnexxielha tibqa’ ħajja wara l-moħqrija tal-getto ta’ Lodz fil-Polonja u tal-kampijiet ta’   konċentrament ta’ Auschwitz, ta’ Neuengamme u ta’ Bergen-Belsen hija Lucille Iechengreen. Kellha tminn snin meta Hitler sar mexxej tal-Ġermanja. Hija kienet tgħix f’ Hamburg. Kellha għoxrin sena meta l-alleati ħelsu lilha u lil dawk li kienu għadhom ħajjin minn taħt idejn in-Nażisti. Iechengreen, xebba Landau, tiddeskrivi dawn it-tnax-il sena bħala snin ta’ orruri, ta’ privazzjoni, ta’ umiljazzjoni u ta’ ġuħ. Forsi ħadd daqsha ma jista’ jiddeskrivi dak li għaddew minnu n-nisa Lhud taħt is-suldati tal-S.S.. Imwielda minn  ġenituri Polakki, tgħid illi missierha, Beno, inqatel fl-1941 f’ Dachau filwaqt li ommha, Sala, mietet bil-ġuħ fil-getto ta’ Lotz fl-1942. Kellha oħtha iżgħar minnha, Karen li kienet mibgħuta f’ kamp ta’ konċentrament fejn inqatlet fl-1942.

 

L-ewwel memorji ta’ Iechengreen kienu ppubblikati fl-1994 (kważi ħamsin sena wara t-tmiem tat-tieni gwerra dinjija) fil-ktieb tagħha Ashes to Life.[2] Hija tirrakkonta l-attroċitajiet li saru man-nisa Lhud fil-getto ta’ Lotz fil-Ktieb tagħha Romkowski and the orphan of Lodz.[3] It-tielet ktieb tagħha jiddeskrivi tajjeb ħafna t-tbatija fil-getto ta’ Lods u aktar tard fil-kampijiet ta’ konċentrament li soffrew bosta nisa. Dan il-ktieb igib l-isem Haunted Memories. [4]

Meta l-Lhud bdew ikunu imġegħlin iħallu djarhom u jinġabru f’żona magħluqa għalihom, f’dak li jissejjaħ il-getto, il-ħajja tagħhom bdiet kull ma jmur tmur għall-agħar. Minkejja li kienu jkunu Lhud bejniethom, il-ħajja xejn ma kienet pjaċevoli. Fil-getto, il-Lhud kien ikollhom jgħixu fi djar żgħar u ġieli l-istess kamra kien ikollha tinqasam ma’ nies oħra.

[...] Ix-xemx kienet tiżreġ, it-toroq kienu dojoq, dojoq ħafna, mimlijin trab u l-ilma maħmuġ kien jiġri mal-ġnub tat-triqat. Kien il-bidu tal-ħarifa u s-sħana kienet qegħda tagħmel tagħha waqt li kienu qegħdin ikaxkruna lejn il-getto. (ta’ Lodz) Tlabna ftit ilma u ħallewna nieqfu ftit  f’ bitħa sakemm nixorbu. Ersaqna lejn il-vit tal-ilma u bdejna nixorbu direttament minn idejna magħmulin forma ta’ bieqja.[5]

Din hija x-xhieda ta’ Iechengreen ta’ meta hija flimkien ma’ ommha u oħtha kienu meħudin mis-suldati Nażisti fil-getto. Dan ma kienx il-bidu. F’ Ottubru tas-sena 1938 missierha kien arrestat u minn Hamburg kien deportat lejn il-Polonja. Mar lura lejn daru f’ Mejju tas-sena ta’ wara. Ma damx wisq igawdi l-familja għax f’ Settembru kien mibgħut f’ Dachau. Martu u ż-żewġ uliedu bniet spiċċaw waħedhom imma kellhom it-tama li għad jerġgħu jingħaqdu bħala familja. It-tama baqgħet fiergħa għax Beno miet fil-bidu tas-sena 1941 bla ma kellu x-xorti jerġa’ jara lil martu jew lil uliedu.

Il-ħajja fil-getto ta’ Lodz xejn ma kienet waħda faċli. L-awtriċi tgħid li kien hemm ċertu Chaim Rumkowski li jmexxi kollox fil-getto. Jekk kien jikteb isem xi ħadd fuq il-lista tad-deportati kien ifisser mewt garantita.Kien Lhudi huwa wkoll. In-Nażisti kienu poġġew lilu bħala mexxej tal-getto u ftit li xejn kienu jħabblu moħħhom x’kien jiġri. In-Nażisti qatt ma taw widen għall-kliem il-Lhud magħluqin fil-getto; miżmumin hemm ġew bil-forza tal-armi. « [...] kien spazju żgħir imdawwar minn fildiferru jxewwek, bi kmamar ċkejkna tal-għassiesa, miżbugħin ħomor u bojod, madwar il-getto: is-suldati Ġermaniżi jimxu dritti ’l quddiem u lura bl-azzarini wara daharhom, b’għajnehom miftuħin għal kull ċaqlieqa tagħna. »[6] «Malajr kbirt f’ dawk it-tliet snin.  Tgħallimt xi tfisser tbati. Sirt naf xi tfisser il-forza, il-ħbiberija, il-biża’ il-ġuħ. Il-Ġermaniżi kienu ħallewna f’din il-biċċa art minsija minn Alla sabiex iħalluna mmutu. Fil-getto ta’ Lodz konna naħdmu għalihom. Kienu jwegħduna l-ikel imma s-sehem tal-ikel li kienu jagħtuna kien kemm wieħed jgħix. Jum wara jum kienu jmutu bit-tifojder, bid-disenterija, u l-parti l-kbira minna, anke jekk tajjeb jew ħażin għadna ħajjin, konna nbatu l-ġuħ. »[7]

Ix-xhieda ta’ bosta vittmi li għexu fil-getto ta’ Lodz u li rnexxielhom jibqgħu ħajjin wara l-olokawst turi kemm kien bniedem bla qalb dan Rumkowski. Qabel ma nħoloq il-getto ta’ Lodz, huwa kien direttur ta’ orfanatrofju. Jingħad li kien jabbuża b’mod regolari mit-tfal żgħar, subien u bniet. Kien Lhudi wkoll u għalhekk in-Nażisti poġġew lilu bħala kap tal-getto sabiex joħolqu aktar mibgħeda u firda bejn l-imsejkna kreaturi ta’ ġewwa l-getto. Forsi l-ktieb ta’ Iechengreen, Rumkowski and the Orphan of Lods, jiffoka fuq l-atti krudili ta’ din il-persuna, imma ma kienx hu biss li japprofitta ruħu min-nisa tal-getto. Kienu Lhud stess li japprofittaw minn ħuthom Lhud. Araw kemm spjegat sewwa din is-sitwazzjoni Iechegreen:

In-nisa fl-Ewropa, fis-snin tletin u anke wara, kienu ċittadini tat-tieni klassi. Kienu jaħdmu bħala infermiera, segretarji, għalliema, nisa tad-dar, imma qatt ħadd ma kien jaħseb li jara mara tmexxi uffiċċju jew fabbrika jew li tkun kap ta’ ġemgħa ħaddiema.

Madanakollu fil-getto ta’ Lodz, bejn l-1940 u l-1944, ħin bla waqt  inbidel kollox ta’ taħt fuq. Għall-ewwel darba, daqs li kieku xejn, in-nisa sabu rwieħhom mexxejja ta’ fabbriki, uffiċċji, kċejjen u ta’ kull qasam ieħor fil-ħajja tal-getto. Kienu nisa kapaċi, intelliġenti, ħabrieka u ambizjużi. Riedu jibqgħu ħajjin. Riedu li tal-anqas ikollhom is-setgħa li jiddeċiedu fuq parti minn ħajjithom, f’kondizzjonijiet li kienu ’l bogħod ħafna minn dawk normali. U rnexxielhom. Saħansitra l-irġiel, b’attenzjoni u kontra qalbhom, ikollhom jammettu li dawk in-nisa li jilħqu f’xi post ta’ tmexxija, jispiċċaw biex imexxu b’ mod aktar effiċjenti, isiru esperti u jsiru kapaċi jaħdmu aħjar minnhom.

Eżatt bħall-irġiel, huma wkoll kienu jimxu bil-favoriżmi, imma lil dawk li kienu jipproteġu kienu aktarx dejjem irġiel u rari li dawn in-nisa kienu jgħinu jew iduru ma’ nisa oħrajn. Intbaħt meta kelli sittax-il sena, kont bdejt infittex xi xogħol f’ xi fabbrika. Xogħol ikun xi jkun. In-nisa lanqas biss kienu jaħlu l-ħin jisimgħu xi rrid. Id-diriġenti rġiel bil-kontra, dlonk kienu jkunu lesti li jħaddmuni magħhom. Il-mistoqsija waħdanija li kienu jagħmuli kienet: «X’lesta ttini bi tpattija?» Bla esperjenza u bla ħażen ta’ xejn, kont inwiegeb: «Ma għandix flus, ma għandix ġojjelli. Tassew ma għandi xejn ta’ valur.» Id-daħq li kienu jidħqu wara t-tweġiba tiegħi kienet tħallinni mħawda. Ma kontx nista’ nifhem. Kellha tgħaddi sena fil-getto sabiex tgħallimt kif jimxu l-affarijiet: jekk titlob pjaċir, trid tkun lesta tintelaq biex tagħmel is-sess. Sempliċi.

[...] Fost niesna, minn Rumkowski sa sid il-ħanut taż-żebgħa, is-sess issa kien meqjus bħala mezz ta’ tpartit. Imma mhux ilkoll kellhom xewqa li ‘jpartu’. Xi wħud minna preferew imutu bil-ġuħ. [8]

Bosta nisa Lhud li wara l-gwerra irnexxielhom isalvaw mill-ħruxija Nażista, jgħidu li baqgħu jħossu s-sens ta’ ħtija ġewwa fihom ta’ dak li għamlu. Imma għall-mara Lhudija tal-getto l-għażla kienet waħda: jew toffri ġisimha għall-użu ta’ dawk li jikkmandaw jew tmut bil-ġuħ u magħha jmutu wliedha.

Il-ħajja tan-nisa fil-getto kienet waħda miżera, imma meta titqabbel mal-ħajja fil kamp ta’ konċentrament wieħed jista’ jgħid li kienet ward u zahar. Araw kif tiddeskrivi Auschwitz l-awtriċi tal-ktieb Haunted Memories: «Auschwitz. L-aktar magħruf, l-aktar imsemmi fost il-kampijiet tal-qerda: kmamar tal-gass; fran krematorji; it-tabib Mengele u l-esperimenti mediċi diżumani tiegħu. Ma hemmx kliem li jfisser dak il-post. Tkellmu ħafna dwaru, inkiteb ħafna dwaru. Kien saħansitra ffilmat. Madanakollu l-ebda lsien ma jista’ jirrakkonta.....»[9]

Il-vjaggi mill-getti sal-kampijiet ta’ konċentrament kienu vjaggi tal-biża’. Il-Lhud kienu jitgħabbew fuq karrijiet tal-ferrovija li normalment kienu jġorru l-bhejjem. Elie Wiesel fil-ktieb tiegħu La Nuit jiddeskrivi b’ mod ħaj il-vjagg tiegħu u ta’ eluf ta’ Lhud oħra mill-getto ta’ Sighet fl-Ungerija sa Auschwitz:

L-għada filgħodu imxejna sal-istazzjon, fejn kien hemm jistennewna għadd ta’ karrijiet li jġorru l-annimali. Is-suldati Ungeriżi bdew itellgħuna tmenin tmenin f’ kull karru. Ħallewlna ftit ħobż u xi bramel bl-ilma. Raw li l-istaneg tat-twieqi kienu jagħlqu sew. Ingħalqu l-karrijiet. Fuq kull karru inħatar wieħed responsabbli, jekk xi ħadd jaħrab kien jinqatel hu.

Fuq il-bankina kien hemm żewġ uffiċċjali tal-Gestapo mexjin, kollhom tbissim: il-komplott kien miexi sewwa.

Tisfira twila ġriet fl-arja. Ir-roti bdew iduru. Bdejna mexjin.

Ma kienx possibbli li wieħed jintedd jew li noqgħodu lkoll bilqiegħda. Iddeċidejna li npoġġu bilqiegħda skont meta jkun imissna. Kien hemm ftit arja. Xortihom tajba dawk li nzertaw qrib xi tieqa: raw l-irħula mwarrda għaddejjin.

Wara jumejn vjaġġ l-għatx beda jkiddna. Is-sħana kienet kbira.

Ħielsa minn kull ċensura soċjali, iż-żgħażagħ tkaxxkru mill-istinti tagħhom u fid-dalma tal-lejl innamraw f’ nofsna, bla ma biss qagħdu jħabblu rashom minn ħadd, daqslikieku kienu waħedhom fid-dinja. L-oħrajn għamlu tabirruħom li ma raw xejn.

Kien fadal ftit ikel, imma ħadd ma kiel sakemm xeba’. Dan kien il-prinċipju tagħna, erfa’ għal għada. Għada jista’ jkun agħar.

Il-ferrovija waqfet Kashau, belt żgħira fil-fruntiera taċ-Ċekoslovakkja. Allura fhimna li ma konniex għadna l-Ungerija. Ftaħna għajnejna imma issa tard wisq.

Infetħet il-bieba tal-karru. Deher quddiemna uffiċċjal Ġermaniż ma’ suldat Ungeriż li beda jittraduċi dak li kien qiegħed jgħid.

‘Minn issa sejrin tgħaddu taħt l-awtorità tal-armata Ġermaniża. Min fadallu deheb, flus, arloġġi irid jgħaddihom f’ idejna issa. Min jinqabad b’ dawn l-oġġetti wara jiġi maqtul fil-post. Min ikun iħossu mhux f’ siktu jittieħed fil-vaġun-sptar. Dak kollox.’

Is-suldat Ungeriż għadda minn nofsna b’ ċistun sabiex jiġbor l-aħħar ġid ta’ dawk li ma riedux jisimgħu aktar bit-togħma morra tat-terrur.

‘Qegħdin tmenin f’ kull karru’ qal l-uffiċċjal Ġermaiż. ‘Jekk jonqos xi ħadd, tmutu lkoll, bħal klieb...’

Telqu. Il-bibien ingħalqu mill-ġdid. Dħalna f’ nassa. Id-dinja kolla spiċċat fuq dan il-karru magħluq.[10]

Wiesel, dak iż-żmien tfajjal ta’ ħmistax-il sena, jiddeskrivi fuq fuq il-wasla f’ Auschwitz:

 

L-oġġetti għeżież li ġarrejna magħna ħallejniehom fil-karru, u magħhom ħallejna it-tamiet kollha tagħna.

Kull żewġ metri kien hemm suldat tal-S.S., bl-azzarin ippuntat lejna. Hemm id f’ id imxejna wara l-folla.

Wasal uffiċċjal tal-S.S. bil-lembuba f’ idu. Ordnalna:

‘L-irġiel fuq ix-xellug u n-nisa fuq il-lemin!’

Erba’ kelmiet indifferenti, bla ebda emozzjoni. Erba’ kelmiet qosra u sempliċi. Imma kien il-waqt li ħallejt lil ommi. Lanqas biss kelli l-ħin naħseb li ma ħassjetx id missieri fuq spallti; bqajna waħedna. Għal sekonda stajt nara lil ommi, lil ħuti sejrin lejn il-lemin. Zipporà żammet id ommi. Rajthom jitbiegħdu, ommi tmelles ix-xagħar isfar ta’ oħti, donna biex tipproteġiha, u jien miexi ma’ missieri, mal-irġiel. U ma kontx naf li dak il-ħin, f’ dak il-post, kont qiegħed nitlaq lil ommi u lil Zipporà għal dejjem. Komplejna nimxu. Missieri żammli idi.[11]

Kif il-priġunieri kienu jaslu fil-kamp ta’ konċentrament kienu jitneżżgħu minn ħwejjiġhom u jekk ikun fadal min għandu xi ħaġa ta’ valur kienet tittieħidlu. Imbagħad kienu jintgħażlu; min jiflaħ jaħdem kien jintbagħat fil-kamp u min ma jiflaħx kien jispiċċa fil-kamra tal-gass. Il-Ġermaniżi ma kienux sejrin iħallu nies mhux tajba għax-xogħol jieklu ta’ xejn. Anke n-naqra ilma b’ biċċtejn ġidra fiha, li kienet tissejjaħ soppa, kienet biss għal min jiflaħ jaħdem. Wara l-eżami mediku kienu jinħaslu u jitqaxxrilhom xagħarhom. Dan ir-ritwal kien isir ma’ kull min kien jasal f’kamp ta’ konċentrament u ma kienx hemm distinzjoni bejn irġiel u nisa. Forsi it-tqaxxir tax-xagħar tal-irġiel kien ħaġa aċċettata imma fuq in-nisa kienet ukoll sinjal ta’ umiljazzjoni. Xi nisa kienu jakkwistaw privileġġ li xagħarhom ma jitqaxxarx sal-qurriegħa bħal ta’ nisa oħra imma kien jinqatalhom sa nofs għonqhom. Ovvjament dan il-pjaċir kien jitħallas bi pjaċiri oħrajn. Araw kif jiddeskrivi lill-bniedem ġewwa kamp ta' konċentrament Primo Levi, awtur Lhudi ieħor li bħal Wiesel huwa meqjus bħala klassiku fil-letteratura tax-Shoa, fil-ftuħ tal-ktieb tiegħu: Se questo è un uomo.[12]

Intom li tgħixu mkennija

Ġewwa djarkom imsaħħnin.

Intom li x’ħin terġgħu lura filgħaxija ssibu

Ikel sħun u wċuħ maħbuba:

Aħseb ftit jekk dan huwiex raġel

Li jaħdem fit-tajn

Li ma jafx bi sliem

Li jissielet għal-loqma ħobz

Li jmut minħabba Iva jew Le.

Aħseb ftit jekk din hijiex mara,

Bla xagħar u bla isem

Mingħajr saħħa li tiftakar.

Vojta għajnejha u biered il-ġuf

Donnha żrinġ fix-xitwa.

Aħseb sew fuq dak li ġara:

Qiegħed ngħidilkom dan il-kliem.

Onqxuh f’ qalbkom

Id-dar, fit-triq,

X’ħin torqod, x’ħin tqum;

Tennieh lill-uliedek

Għax jekk tispiċċa darek,

Jew ’k iżommok il-mard

Uliedek għad idawru wiċċhom minnek.

Lucille Iechengreen fid-deskrizzjoni tagħha ta’ Auschwitz semmiet lit-tabib Mengele, magħruf bħala l-anglu tal-mewt. Huwa kien jagħmel esperimenti diżumani fuq nisa tqal, tewmin, inkapaċitati. Hu biss kien jiddeċiedi min kellu jgħix u min kellu jintbagħat fil-kamra tal-gass.  «F’ Auschwitz  l-akbar żball li mara setgħet tagħmel kien li tinqabad tqila. Jien (it-tabiba Gisa) kont nagħmel parti minn grupp ta’ ħames tobba u erba’ infermiera. Kemm sogħob  bija li mort ngħid x’kienet il-professjoni tiegħi! [...] Dak il-monstru kien jordnali niktiblu min kienu n-nisa li kienu ħarġu tqal. L-għan waħdieni tiegħu kien li jużahom għall-esperimenti mediċi tiegħu, u fl-aħħar jispiċċaw maqtulin kemm l-omm kif ukoll it-tarbija.»[13]

L-awtriċi tkompli tgħidlina li darba waħda ġriet il-kelma li tfajla fil-kamp ta’ Auschwitz ħarget tqila aktarx minn suldat tal-S.S. It-tabiba Gisa wettqitilha abort sabiex tevita li kemm hi kif ukoll it-tarbija jispiċċaw taħt idejn it-tabib Mengele u wara it-tnejn mejtin. L-operazzjoni kienet riskjuża minn kull naħa. Kieku kellha tinqabad it-tabiba twettaq abort kienet tiġi fi nkwiet kbir, u l-akbar inkwiet kien jitħallas bil-mewt. Min-naħa l-oħra l-operazzjoni klandestina kienet issir f’ xi post xejn nadif, fejn la kien ikun hemm tajjar la garez u lanqas faxex. Mara li kienet tgħaddi minn abort bħal dan kienet titniżżel li għandha bornkite sabiex tagħmel jumejn fis-sodda, imma mat-tielet jum kienet terġa lura lejn xogħolha. Aborti bħal dan saru ħafna. Mara tqila f’ Auschwitz kienet taf x’ kien it-tmiem tagħha u tat-tarbija tagħha.

 

In-nisa fil-kampijiet ta’ konċentrament kienu wkoll imġiegħlin jaħdmu manwalment, ħafna drabi xogħol iebes. Mhux biss kienu jieħdu ħsieb inaddfu l-kwarteri tagħhom u tas-suldati, imma Iechengreen tgħidilna wkoll li bosta drabi wara xi ħbit mill-ajru mill-qawwiet tal-aleati, kienu jittieħdu fil-post fejn ikun ġarrab l-attakk sabiex ineħħu min-nofs il-ġebel u t-terrapien li jkunu waqgħu. Dan ix-xogħol kien isir kollu bl-idejn u mingħajr għodda kif ukoll mingħajr ilbies adattat. Tkompli tgħid l-awtriċi li ġieli wettqu xogħol bħal dan waqt li kien nieżel is-silġ, u ovvjament bl-istess ċraret li kienu jilbsu fil-kamp ta’ konċentrament.

Ma nistgħux nitkellmu dwar nisa fil-kampijiet ta’ konċentrament u ma nsemmux mara li saret magħrufa fil-Knisja Kattolika bħala martri tal-mibgħeda razzista. Qegħdin nirreferu għal Santa Tereża Benedetta tas-Salib, aktar magħrufa bl-isem propju tagħha, Edith Stein. Imwielda f’ familja Lhudija fit 12 ta’ Ottubru, 1891, ġewwa Breslavia, dak iż-żmien parti mill-Ġermanja, illum il-Polonja, studjat taħt il-filosofu magħruf Edmund Hussler. Fl-1916 kisbet dottorat fil-filosofija. Kienet tammira bil-kbir il-ġenjalità ta’Heidegger u spiss kienet titkellem dwar il-filosofija tiegħu u meta ħasset li kellha tikritika l-ideat tiegħu ma ddejqitx tagħmel dan. Bdiet tistudja sewwa lil San Tumas ta’ Akwinu u dan kien pass deċiżiv sabiex tħalli l-fidi Lhudija u tħaddan dik Nisranija. Tgħammdet f’ Jannar tal-1922. Ħdax-il sena wara daħlet soru Karmelitana. Fl-1936 kienet lestiet il-kitba filosofika tagħha, Essere finit u Essere etern, imma l-ebda dar tal-pubblikazzjoni ma riedet tippubblika xogħol waħda Lhudija. Li dan ix-xogħol ikun ippubblikat b’isem falz kienet ħaġa inaċċettabbli. Fl-1938 is-sitwazzjoni fil-Ġermanja kienet gravat ħafna u lanqas il-ħitan għolja tal-monasteru Karmelitan ma kienu qegħdin joffru kenn biżżejjed għall-imsejkna soru ta’ nisel Lhudi. Intbgħatet f’ monasteru ġewwa Echt l-Olanda sabiex taħrab mill-persekuzzjoni Nażista. F’ Lulju tal-1942 l-isqfijiet Olandiżi ħarġu stqarrija kontra l-persekuzzjoni tal-Lhud. Ir-risposta għal dan id-dokument min-naħa tal-gvern ta’ Hitler kienet id-deportazzjoni tal-Insara Olandiżi ta’ nisel Lhudi. Ma’ dawn kien hemm Stein! Telqet flimkien ma’ bosta Lhud oħra minn Echt nhar is-7 ta’ Awwissu. Waslu Auschwitz jumejn wara. Mal-wasla tagħhom, Stein flimkien mal-parti l-kbira tan-nisa li keinu għadhom kif waslu hemm ittieħdu fil-kamra tal-gass. Kien id-9 ta’ Awwissu, 1942. Is-soru kellha ħamsin sena. Fil-11 ta’ Ottubru, 1998, il-Papa Ġwanni Pawlu II iddikjaraha qaddisa, martri tal-fidi u sena wara kienet iddikjarata ko-patruna tal-Ewropa flimkien ma’ Santa Katarina ta’ Siena u Santa Brigida tal-Isvezja. [14]

Miljuni ta’ nisa Lhud għaddew minn dawn it-tbatijiet. Statistika uffiċċjali ma għandniex għax l-iskop ewlieni tan-Nażisti mmexxijin minn Adolf Hitler kien li jeqred il-ġens Lhudi minn wiċċ id-dinja u mhux li jżomm statistika ta’ kemm naqqas minnhom. Imma jekk nofs dawk li nqatlu fl-olokawst kienu nisa allura n-numru jitla’ għal madwar tliet miljuni jew fuqhom. Ftit kienu dawk li ħelsuha, u llum xi wħud minnhom qegħdin jiktbu dak li għaddew minnu sabiex id-dinja tkun taf kemm soffrew in-nisa fil-kampijiet tal-qerda. Angela Bianchini, Marina Jarre, Giacoma Limentani, Lia Levi, Edith Bruck, Liana Millu, Lidia Beccarla Rolfi huma nisa Lhud kittieba tal-esperjenzi tagħhom fil-kampijiet ta’ konċentrament.[15] Kitbu jew qegħdin jiktbu llum sabiex jagħtu xhieda tat-tbatija li għaddew minnha ħtija ta’ filosofija żbaljata, ħtija ta’ ideoloġija ta’ qerda. Kitbu jew qegħdin jiktbu llum għax għada jkun tard wisq. Kitbu jew qegħdin jiktbu huma għax huma kienu hemm. Kienu huma li daqu l-imrar tal-mibgħeda razzista, kienu huma li raqdu u qamu mal-mewt. Kitbu jew qegħdin jiktbu llum għax għada d-dinja ma temminx.

---

[1] […] nel 1933, la legislazione nazista negò ai “non ariani” (ebrei in prima linea) il pieno godimento dei diritti politici, l’ammissione ai pubblici uffici, il diritto di unirsi in matrimonio con i tedeschi “ariani” e così via. Anche nell’Italia fascista, a partire dal 1938, vennero introdotti discriminazioni antisemitiche: allontanamento dall’insegnamento e dagli uffici pubblici degli ebrei italiani, espulsione degli ebrei stranieri, ecc. A. Boroli, <RAZZISMO>, in Universo, De Agostini S-p.A., Novara, 1966, vol X, p 290.

[2] Ippubblikat l-ewwel darba minn Mercury House Publications ġewwa San Francisco, California.

[3] Ippubblikat l-ewwel darba minn Mercury House Publications ġewwa San Francisco, California fis-sena 2000.

[4] Ippubblikat minn ‘Publishing Works Inc.’ ġewwa Exeter fl-2011.

[5]    Iechengreen L., Le donne e l'Olocausto - Ricordi dall'inferno die lager, Trad. Buonanno E., Marsilio Editori, Venezia, 2012, p. 53.

[6]   Idem., p. 53.

[7]    Idem., p.55.

[8]    Ibid., pp. 21-22.

[9]    Ibid., p. 85.

[10] Wiesel E., Il-Lejl, trad. Muscat R., Pubblikazzjonijiet Dumnikani, 2012, pp 23-26

[11] Ibid., p. 31.

[12] Ippubblikat l-ewwel darba f’ Turin fl-1947 mid-dar tal-pubblikazzjonijiet De Silva.

[13]    Iechengreen L. Op cit. pp 97-98.

[14] http://www.filosofico.net/edithstein.htm

[15] SERKOWSKA, H. La Shoah ha un genere? Il caso di alcune scrittrici ebree di lingua Italian, Utrecht Publishing & Archiving Services, 2007. P. 201‐216.

Fr. Reno Muscat OP

Dan l-Artiklu deher fil-perjodiku Knisja 2000, Pubblikazzjoni Dumnikana numru 101