Ġewż, lewż, qastan, tin

Meta konna għadna żgħar, kull meta jersaq ix-xahar ta’ Novembru konna nibdew ngħidu t-taqbila li tant kienet popolari fostna: Ġewż, lewż, qastan tin; kemm inħobbu ’l San Martin. Il-festa ta’ dan il-qaddis tiġi ċċelebrata fil-11 ta’ Novembru, sewwasew meta l-frott niexef, bħal ġewż u lewż u qastan kif ukoll it-tin imqaddes u t-tin taċ-ċappa jibdew jidhru fuq l-imwejjed tagħna. Ta’ tfal li konna,konna nistennew il-borża ta’ San Martin li fost ħelu u ċejċiet oħra kien ikun fiha minn dan il-frott niexef kif ukoll ħbejża, dik li llum insejħulha panina, li la hija kelma Maltija u lanqas Taljana għaliex  ħobża żgħira bit-Taljan hija panino, tispiċċa bl-O u mhux bil-A bħalma nsejħulha aħna!

Min kien il-qaddis

F’Novembru niċċelebraw il-festa ta’ żewġ qaddisin bl-isem ta’ Martin, fit-3 tax-xahar; San Martin De Porres u fil-11; San Martin ta’ Tours. Il-qaddis marbut ma’ dan il-frott huwa dan it-tieni wieħed.

Aktarx li Martin twieled f’Pannonia li llum tinsab fl-Ungerija, sewwasew fir-raħal ta’ Sabaria, minn ġenituri pagani għall-ħabta tas-sena 316 jew 317. Huwa kien mgħallem id-duttrina Kristjana iżda qatt ma tgħammed. Martin kien iben uffiċjal tal-armata Rumana u għalhekk huwa mexa fuq il-passi ta’ missieru u ngaġġa fil-kavallarija imperjali ta’ età żgħira. Minħabba dan ix-xogħol huwa kellu jħalli pajjiżu u jmur fil-Galja, dik li llum insejħulha Franza. Kien hawn li seħħet dik l-istorja li ra fqir imċerċer u huwa qata’ nofs il-mantell tiegħu u tah lill-fqajjar biex filgħaxija kellu dehra minngħand Ġesù Kristu u qallu li dak il-fqir li kien għen filgħodu ma kien ħadd ħliefu. Din l-istoraj għandha mnejn ħalliet impressjoni kbira fuq Martin u aktarx li tgħammed f’Amiens wara din l-esperjenza. Fis-sena 356 huwa ħalla l-armata u beda t-triq għas-saċerdozju. Vjaġġa mhux ftit u meta reġa’ lura lejn il-Galja kien ordnat qassis mill-Isqof Ilarju ta’ Poitiers. Ftit snin wara huwa waqqaf komunità ta’ axxetiċi, nies li jiddedikaw ħajjithom għat-talb. Dan huwa meqjuż bħala l-ewwel monasteru fl-Ewropa. Iġib id-data 361 bħala dik tat-twaqqif tiegħu. Dan il-monasteru kien jinstab f’Ligugé, fi Franza, jew aħjar il-Galja dak iż-żmien. Fil-post illum għadna nsibu monasteru Benedittin li jġib l-isem ta’ San Martin – ħaġa minn għawl id-dinja li jissemma għal min waqqaf l-ewwel komunità f’dak il-post. 

Fis-sena 371 Martin kien maħtur isqof ta’ Tours. Huwa waqqaf monasteru ieħor qrib din il-belt, sewwasew f’Marmoutier. Ħadem kemm felaħ biex iwassal il-fidi ta’ Kristu kull fejn kien. Miet ġewwa Candes fis-sena 397.

Inbid ġdid

Fl-Italja il-festa ta’ dan il-qaddis tiġi ċċelebrata bil-kbir għax dakinhar jinfetħu l-btieti bl-inbid ġdid: San Martino vino nuovo! Ma’ dan l-inbid jisserva wkoll il-qastan inkaljat li qabel ikun tħalla jixxarrab fl-inbid aħmar. Fl-Italja ta’ isfel din il-festa tinħass aktar għalkemm kull Taljan jaf li fil-11 ta’ Novembru hemm id-drawwa li jinxtrob inbid ġdid. F’Napli din il-festa tissejjaħ il-festa tal-qrejjen. Kont staqsejt għalfejn. Billi f’din il-belt meraviljuża kollox jintrabat ma’ xi ħaġa tanġibbli, in-numru 11 jassoċċjawh ma’ qrun, il-froma tan-numru jistħajluh qarn u billi 11 tkun id-data u x-xahar ikun il-ħdax-il wieħed, allura l-qrun ikun doppju. Dawn in-Napiltani wkoll kemm għandhom fantasija fertili!

Frott niexef

Illum li aħna aktar konxji fejn jidħol ikel, tajjeb ngħidu li l-frott niexef, bħal dak li nsibu fil-borża ta’ San martin, huwa bil-wisq aħjar minn kull tip ta’ ħelu jew deżerta oħra. Kien hemm xi żmien fejn dan il-frott kien ġie meqjus bħala żejtni imma llum studjużi jgħidulna li dan huwa frott nutrittiv ħafna u fih bosta portejini u żjur neċċessarji għall-bniedem. Fih insibu wkoll il-kalċju, l-aktar fil-lewż. Tassew li xi frott minn dan fih bosta kaloriji, allura wieħed tajjeb joqgħod attent u ma jieħux iż-żejjed minnu. 

F’Malta

Pajjiżna wkoll għandu d-drawwiet tiegħu marbutin ma’ dan il-qaddis. Apparti l-borża li diġà semmejna qabel, fil-Baħrija ssir il-festa tiegħu. Drawwa li hija marbuta ma’ dan il-post u ma’ din il-festa hija l-fiera li ssir ta’ kull sena. Billi jkun riesaq żmien il-Milied f’din il-fiera wieħed ikun jista’ jirbaħ xi ħaruf jew xi dundjan, barra xi ħwejjeġ oħra wkoll. Mill-knisja tal-post toħroġ il-purċissjoni bl-istatwa żgħira u ħelwa ta’ San Martin. Din il-festa hija popolari ħafna mal-Maltin u bosta jistennewha minn sena għal oħra għax hija differenti minn festi oħra u ssir f’post mill-isbaħ fejn fadal bosta ftuħ u kampanja.

Ġewż, lewż, qastan, tin; kemm inħobbu ’l San Martin! Kemm tifkiriet, kemm drawwiet  u kemm stejjer wara daqxejn ta’ taqbila!

Fr Reno Muscat

Dan l-artiklu deher f'In-Nazzjon - 10 ta' Novembru 2018