Kitbiet martirjali

Huma bosta dawk li jikkritikaw lill-Knisja u jakkużawha b’esegerazzjonijiet fir-rakkonti tal-qaddisin, speċjalment il-qaddisin martri tal-ewwel sekli tal-Knisja ta’ Kristu. Jekk wieħed ma jkunx jaf sewwa l-istorja ta’ din il-letteratura martirjali bla dubju jintebaħ li dak li jkun qiegħed jaqra huwa esegerat, imma jekk wieħed jindaga l-għax u l-għaliex ta’ dawn l-istejjer jifhem l-iskop tagħhom bla ma jibqa’ jsostni li dawn huma kollha esegerazzjonijiet u nvenzjonijiet.

San Bastjan ta' Gerrit van Honthorst

L-epoka tal-martri ħallietilna erba’ ġeneri ta’ kitbiet martirjali:

1.                              Atti

2.                              Passjonijiet

3.                              Leġġendi

4.                              Eżortazzjonijiet

Ma jidhirx li fl-orjent il-Ħaġġiografija, jew l-istudju u l-kitba ta’ ħajjet il-qaddisin, żviluppat fil-liturġija tal-quddiesa. Kuntrarjament fil-Knisja Latina, u fuq kollxo fil-Knisja Afrikana ta’ żmien Santu Wistin, kien isisr il-qari tal-passjonijiet tal-martri fil-velja li kienet issir lejlet il-jum tal-festa tal-martri.[1] Din l-użanza insibuha aktar tard fil-lezzjonarji ta’ Spanja, tal-Gallja u ta’ Milan. [2]

L-Atti tal-martri huma fil-verità ir-rendikont uffiċjali tal-proċessi fil-qrati tal-ewwel martri Nsara. F’ sens usa, danit-terminu jintuza sabiex jiddeskrivi il-proċess u l-mewt tal-martri.

Jekk irridu nagħmlu klassifikazzjoni aktar attenta għal dawn l-Atti tal-Matri, nistgħu naqsmu dawn l-Acta fi tliet kategoriji prinċipali.

Martirju ta San Ġorġ ta' Luca Cambiaso

1.      Rapporti uffiċjali mill-interrogaturi (bil-Llatino acta, gesta). Dawk l-aktar importanti huma ftit fin-numru u dawn saru sabiex jedifikaw il-fidili. L-Acta Martyrum Scillitanorum (“Atti tal-martri xillitani”)  huma eżempju tipiku ta’ din il-klassi.[3]

2.      Rapporti mhux uffiċjali miktuba minn xhieda li raw b’ għajnejhom il-martirji jew min xi wħud li semgħu r-rakkonti mingħand xhieda li raw b’ għajnejhom. F’ din il-kategorija insibu il- Martyrium Polycarpi (il-martirju ta’ San Polikarpu), fejn ikollna nammettu li l-immaġinazzjoni tax xhieda hija waħda kbira ħafna. L-Acta Perpetuae et Felicitatis (“Atti ta’ Santa Perpetwa u Santa Feliċita”)  forsi huma l-isbaħ u l-aktar magħrufin fost l-Acta kollha li waslu f’ idejna, għaliex jinkludu noti awtografiċi ta’ Perpetwa u ta’ Saturus u relazzjoni tal-martirju mogħtija minn xhud li ra kollox iseħħ quddiem għajnejh. Irridu mbagħad inżidu  l-Epistola Ecclesiarum Viennensis et Lugdunensis (“Ittra mill-Knejjes ta’  Vienne u Lione”), li jirrakkontaw l-istorja tal-martri ta’ Lione u anke xi Acta oħrajn daqstantieħor famużi.[4]

3.      Dokumenti aktar tardivi mid-data tal-martirju li nkitbu fuq kitbiet oħra minn dawk tal-ewwel jew it-tieni kategorija u għalhekk huma suġetti għal diversi tibdiliet. Dak li jiddistingwi dawn l-Atti minn l-Atti tal-kategoriji preċedenti huwa l-aspett letterarju tagħhom. Il-kittieb ma keinx qiegħed jikteb xi ħaġa li ried jibqa’ fidil lejn il-fonti jew lejn it-tradizzjoni orali. Aktarx li dawn il-kittieba kienu jiktbu mill-ġdid xi Atti tal-martri b’ mod li jogħġob lilhom u għall-iskop tagħhom u xejn aktar. [5]

It-tielet kategorija hija dik li l-aktr toffrilna Atti. Fuq bażi tal-kontenut tal-kitba wieħed jista’ jiddiskuti fit-tul dwar l-appartenenza ta’ xi Acta f’liema kategorija titpoġġa. Studji approfonditi jistgħu jtellgħu xi Atti minn kategorija ghall-oħra, iżda kai bħal dawn aktarx huma improbabbli. [6]

Il-Passjonijiet huma rakkonti ta’ persuni jew grupi ta’ persuni li ħadu il-martirju. Xi drabi il-martirji kollha li soffrew il-membri tal-grupp kienu jitpoġġew fuq persuna waħda u b’ hekk bilfors tidher l-eseġerazzjoni. [7] Eempju ta’ dan it-tip ta’ Passjonijiet hija il-Passjoni ta’ San Ġorġ Martri. Il-Papa Ġelasju fis-sena 494 waqt il-Konċilju ta’ Ruma ikkundanna l-ħolqien tal-fantasija li nsibu f’ dawn il-Passsjonijiet. [8] Dawn il-Passjonijiet ma baqgħux ikunu maqrugħin fil-knejjes.

Dawn ir-rakkonti ma huma xejn għajr amplifikazzjoni tal-leġġendi fi stil ta’ rumanz. L-oriġini ta’ dan il-ġeneru letterarju kien li jkabbar il-kult jew il-glorifikazzjoni ta’ xi qaddis martri partikolari jew ta’ post marbut ma’ xi qaddis martri. Fl-istess żmien bdew jinkitbu il-Martirjoloġji li flimkien mal-Passjonijiet żviluppa il-qima u l-kommemorazzjonijiet tal-qaddisin martri fil-liturġija. [9]

Santa Katerina martri pittura ta' Caravaggio

Leġġendi huma kitbiet li għandhom l-iskop li jkunu maqrugħin. Anke l-isem tagħhom jindika l-iskop, leġġenda hi terminu derivat mill-verb leggere (taqra). Dawn il-leġġendi inkitbu bħala qari tal-mogħdija taż-żmien. F’ dawk iż-żminijiet bosta kulturi kellhom il-leġġendi tagħom, ħafna drabi minmlijin esegerazzjonijiet u bombastiċitajiet. L-Insara wkoll bħala poplu li kull ma jmur kien qiegħed jikber ħassew il-ħtieġa li jkollhom huma wkoll il-leġġendi tagħhom. Dan il-ġeneru letterarju għadu popolari sal-lum, imma mhux f’ambjent reliġjuż. [10]

Eżoratazzjonijiet huma kitbiet bl-iskop li jqawwu l-fidi fin-Nisrani li jkun fil-periklu tal-martirju, l-aktar dawk li kienu jinstabu fil-ħabsijiet sabiex jingħatw fit kuraġġ bili jaqraw x’ għaddew minnu il-martri Nsara ta’ qabilhom. L’eżortazzjonijet twieldu fil-kuntest tal-persekuzzjoni. Nafu li xi Isqfijiet kif ukoll xi Nsara kif ukoll xi komunitajiet kienu jibgħatu eżortazzjonijiet lill-membri fil-ħabs sabiex iqawwuwlhom qalbhom u jagħmlulhom kuraġġ spiritwali. [11] dwar dawn il-kitbiet, Eusebio ta’ Ċesarea jikteb << Il-Knejjes ilustri tagħhom (ta’ Vienne u ta’ Lione) bgħatu ittra lill-Knisja tal-Asja u lill-Knisja tal-Frigja sabiex juruhom minn xiex għaddew il-martri tagħhom u l-fatti kollha kif graw.>> [12]

Il-karattru komuni f’ dawn id-dokumenti huwa l-fatt li fihom narrazzjoni li nistgħu ngħidu jirrappurtaw fedalment dak li seħħ, dak li ġarrbu l-martri. Jirrakkontawlna l-fatti minn meta dehru quddiem it-tribunal sakemm waslu għall-martirju. Insibu l-esekuzzjoni tas-sentenza mogħtija fil-konfront tal-martri Nsara. Nistgħu ngħidu wkoll li l-kitbiet martirjali kellhom dominju vast daqs il-kamp vast tal-letteratura profana. [13] Meta wieħed jifhem u jipprova jidħol fid-dinja ta’ dawk li kitbu dawn l-Atti, Passjonijiet, Leġġendi u Eżortazzjonijiet ma jibqax jgħid li dawn huma kollha eseġerazzjonijiet.

© Fr Reno Muscat OP

---

[1]                S. Saxer, Dead, martyrs, relics in Africa in the early Christian centuries, Beauchesne, Paris, 1980.

[2]              Ibid., p. 224.

[3]              W.H.C.  Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church, Blackwell, Oxford, 1965, 

[4]              Ibid., p 67.

[5]              Ibid., p 68.

[6]              A. Di Berardino, Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, 2a edizione, Roma, Marietti, 2007, p 3083.

[7]              Ibid., p 3084.

[8]              A. Agius (ed) , San Ġorġ Megalomartri, Qormi – Malta, Pubblikazzjoni Aniċi , 2000.

[9]              A. Di Berardino, Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, p 3087.

[10]             E. Cattaneo (ed). G. De Simone, La letteratura martiriale, in Patres Ecclesiae, Il Pozzo di Giacobbe, Trapani, 2008, p 247.

[11]             Ibid., p. 248.

[12]             Eusebio di Cesarea, Storia Ecclesiastica/1, Libro V,1,2, Traduzione e note a cura di Franco Miglione e Giovanni Lo Castro, Città Nuova, Roma, 2001, p 245.

[13]             A. Di Berardino, Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, p 3091.